پڇ لوڏي زلزلو آڻڻ
چون ٿا ته گذريل سال هتي ڪراچيءَ ۾ ڏاڍو مينهن وسيو هو. آئون ٻاهر هوس ۽ مينهوڳيءَ جي مند مان مزو وٺي نه سگھيس. ان کان سال اڳ ته صفا نه وسيو هو، سو ان سال چڱو جو ٻاهر هوس. هن سال هتي ڪراچيءَ ۾ آهيان. هن سال ڏاڍي گرمي ٿي آهي. آئون رڳو ڪونه ٿو چوان ٻيا به چون ٿا. بلڪه چون ئي ٻيا پيا. آئون ته خاموش آهيان. مون کي ته چوڻ به نه کپي ۽ هونءَ به اهڙا رمارڪ ڏيڻ کان گريز ڪندو آهيان. مون وانگر جيڪڏهن ڪو ٻاهر رهي ٿو ته ان کي به ان تي عمل ڪرڻ کپي نه ته ٻيا اجايو ٽوڪيندس: “وڏو آيو آهي ولايتن مان رهي اچڻ وارو! ڄائو نپنو هتي سنڌ جي ريگستان ۾، هاڻ وري وڏو انگريز ٿي گرميءَ جي دانهن ٿو ڪري.”
سو يارو هن سال اپريل کان وٺي سخت گرمي شروع ٿي وئي آهي. مئي ۽ جون ۾ ته گرمي ڏينهون ڏينهن وڌ رهي. ويتر پاڻيءَ جي به کوٽ رهي. بجلي ته نه فقط هتي ڪراچيءَ ۾ وڃي ٿي پر وزيراعظمن ۽ وزيراعلائن جي ڳوٺ لاڙڪاڻي، نئين جتوئي، سنڌڙي، ٻيٽي ۽ خيرپور ۾ به وڃي ٿي. بلڪه اهو حال سڄي پاڪستان جو ٿي ويو آهي. ان جو ٻه ٽڪا افسوس جپانين کي ضرور آهي - يعني بجلي وڃڻ جو، جو هنن جا اليڪٽرڪ گھڙيال پاڪستان ۾ نٿا وڪامي سگھن.
بهرحال هن سال ڏاڍي گرمي ٿي آهي ۽ اڃا هلي رهي آهي. جولاءِ جو مهينو به شروع ٿي ويو آهي پر مينهن جو نالو نشان ناهي. اخبارن ۾ پيو اچي ته مينهن لاءِ دعائون گھريون پيون وڃن جيئن مينهن وسي ته حب نديءَ ۾ پاڻي گڏ ٿئي ۽ ڪراچي وارن کي وڌيڪ پاڻي ملي. ٽيو ڏينهن اسلام آباد کان ڪراچي پئي آيس. پائليٽ پيٽارو جو ڪاليجي دوست ڪئپٽن بلال حيدر رانا هو. اسلام آباد ۾ رهيل به ان وٽ هوس. فلائيٽ شام جو ڇهين بجي ڌاري هئي. منجھند کان ذري ذري بئگ ٺاهي هلڻ جو پروگرام پڇانس ۽ منهنجو زور ته ايئرپورٽ تي سوير پهچجي، گھٽ ۾ گھٽ ٻه ڪلاڪ کن.
“ادا تون اجائي اون ٿو ڪرين،” بلال سمجھايو. هتان “آئي 10” کان اسلام آباد ايئرپورٽ آهي ئي ڪيترو پري. ڀلا توکي ڊرائيور سوير ڇڏي پوءِ مون کي اچي کڻندو جيئن آئون ڪلاڪ کن وڌيڪ سمهي سگھان جو مون کي ڪراچي بعد هوائي جهاز کي ڪوپن هيگن وٺي وڃڻو آهي.”
مون سمجھيو طوفانن جو اثر رڳو اسان وارن پاڻيءَ جي جهازن تي ٿئي ٿو پر اڄ هتي به آنڊا ٿي نڪتا. چانهه ته ڇا بسڪيٽ کائڻ تي به دل نٿي چيو. جهاز اهڙن ته Air. Pockets ۾ ڦاسي پيو جو اسان جا رڳو ابڙاڪ هئا. پٺيان ڪجھه مسافرن ته الٽيون به پئي ڪڍيون. بلال مون سان خبرون جاري رکيون. ”خبرن کي ڇڏ، تون جهاز کي ڏس. هن بلنديءَ تان ٿا جي ٽٽون ته ڇيتيون ڇيتيون ٿي وينداسين“، پر کيس ائين چئي به نه سگهان ته جهاز ڏي ڌيان ڌر. ائين چوڻ سان پڪ هيم ته اهو ئي چوندو ته ٻارهن سالن کان پيو جهاز هلايان اڄ نئين مان ته پائليٽ نه ٿيو آهيان،.
“هاڻ پنهنجي ساڄي پاسي شيخوپوره آهي. هيٺ ڏاڍو منهن پيو وسي. پٺيان لاهور ۾ به سخت مينهن هو. اٺ لڳي چاليهه منٽن تي نوابشاهه پهچنداسين اتي به سخت مينهن آهي. هي ڪڪر ڪراچي تائين پنهنجو ساٿ ڏيندا”. هو ٻڌائيندو هليو.
پوري نائين بجي جهاز هيٺ ڪراچي ايئرپورٽ جو رخ رکيو. دل ۾ چيم سڄو سفر خواريءَ ۾ گذريو پر اهو آهي ته ڪراچي پهچي مينهن جو مزو نصيب ٿيندو. جهاز ڪڪرن کان هيٺ لهي ڪراچي ايئرپورٽ تي لٿو، خبر پئي ته سڄي ملڪ ۾ مينهن آهي پر ڪراچيءَ ۾ نه آهي ۽ نه هو.
اها ته ٿي ٽيو ڏينهن جي ڳالهه. ڪالهه صبح کان سخت گرمي گھُٽ، رُگھه ۽ گھميل موسم هلي هلي شام جو سخت گھاٽا ڪڪر گڏ ٿي ويا ۽ ويو آسمان ڪارو ٿيندو. ڄاڻ ته مينهن وٺو. آئون هاڪس بي واري پاسي هوس جتان بيهي اولهه ڏي (بلوچستان پاسي) نظر ٿي ڪيم ته پري پري تائين ڪڪر ئي ڪڪر هئا ۽ اوڀر پاسي ڪلفٽن ڏي ڏٺم ته اوڏانهن به ڪڪر ئي ڪڪر سڄي آسمان تي ڪار ۽ اونداهه انڌوڪار ٿي ويو ته به مينهن جي هڪ ڦڙي به نه. سامهون ڪلفٽن ڏي نهار ڪرڻ سان رستي تي اسان کي پي اين ايس سي آفيس PIC ٽاور ۽ ٻيون عمارتون به نظر نه پئي آيون لڳو پئي ته مينهن وسڻ شروع ٿي ويو آهي ۽ چند منٽن ۾ هتي به شروع ٿي ويندو. ڪلفٽن پاسي کان وسندو اچي. مائي ڪولاچي روڊ ، ٽاور، ويسٽ وهارف کان ٿيندو هيڏانهن هاڪس بي ۽ سئنڊس پٽ تي به وسڻ شروع ٿيندو. اڌ ڪلاڪ گذري ويو پر هڪ ڦڙي به نه. آخر ٽيليفون کڻي ڊفينس سوسائٽيءَ ۾ رهندڙ ڪئپٽڻ رشيد ابڙي جو نمبر ملايو.
“ڪر خبر، مينهن پوي پيو توهان ڏي؟” مون پڇيو مانس.
“نه ته! اڃا ته آسرو ناهي.” هن آرام سان وراڻيو.
“ اڃا آسرو ناهي معنيٰ اڃا ويجھڙائيءَ ۾ ڪا اميد ناهي” مون سوچيو، هو ڪو جادوگر ناهي پر پاڻي جي جهاز جو ڪئپٽن هجڻ ڪري هن جي سڄي عمر موسمن کي جانچڻ، سمجھڻ ۽ پرکڻ ۾ گذري آهي - جنهن جي آڌار تي جهاز کي سلامتي سان هلائڻ هن جو ڪم آهي.
“يار هيڏي ڪار لڳي پئي آهي. سڄو آسمان ڪڪرن سان لس ٿي پيو آهي پوءِ به مينهن نه پيو وسي!” مون پنهنجا دليل ڏنا.
“ڳالهه ٻڌ” ڪئپٽن رشيد ها يا نه ۾ جواب ڏيڻ بدران مون کي ٽيڪنيڪلي سمجھائڻ چاهيو. “هوا جو رخ ڪهڙو آهي؟” هن پڇيو.
ڪارڊ ليس فون کڻي ٻاهر نڪري جائزو ورتم. پٺيان بلوچستان واري پاسي کان هوا لڳي رهي هئي. سخت جھڙ هجڻ ڪري سج ته نظر نه پئي آيو پر جنهن طرف نماز پڙهجي ٿي معنيٰ ڪعبو ان پاسي ٿيو. “ويسٽ جي هوا آهي” مون طرف جو اندازو لڳائڻ سان ڪئپٽن رشيد کي چيو.
“پوءِ ڀلا مينهن ڪيئن پوندو..؟”
“ڇو ڀلا..؟” مون سوال ڪيو.
“بس اهو ته قدرت جو قانون آهي. هر ڳالهه لاءِ قدرت جا قانون Set ٿيل آهن. مينهن فقط ۽ فقط تڏهن وسندو جڏهن نارٿ ايسٽ (اتر_اوڀر) جي هوا لڳندي.”
“يار ڏاڍي ٻڌائي! اسان انجنيئر ماڻهو هاڻ اهو ٻٽو طرف ڪيئن سڃاڻون؟”
“چڱو ڳالهه ٻڌ.” مون کي منجھيل ڏسي وري رشيد چيو. “مينهن وسڻ جي آسان نشاني ٿو ٻڌايئين: جڏهن واچوڙي وانگر مٽي مٿي آسمان ڏي اڏامڻ لڳي، جڏهن سي گل، ڪٻرين، ڪانگن، جھرڪين کي بوبڪن جي ڳيرن وانگر بولاٽيون پائيندو ڏسين ۽ هو سڌو اڏامڻ بدران نشئين وانگر هيٺ مٿي ٿيندا رهن ته سمجھي وڃجانءِ ته مينهن آيو ڪي آيو ۽ اتر_ اوڀر جي هوا پئي لڳي.”
مون کان ٽهڪ نڪري ويو. ”واهه جي نشاني ٻڌائي.“ مون چيومانس.
پکي کڻي هتي جا هجن يا ملائيشيا جي جھنگلن جا يا سمنڊ تي ترندڙ ۽ اڏامندڙ، سندن اهو انداز Behavior ساڳيو ٿو رهي. هي مينهن ته سانوڻيءَ جا آهن سو انهن جي وسڻ لاءِ اسان وٽ هڪڙو هوا ئي طرف Wind Direction رهي ٿو ته ڊاڪا، چٽاگانگ، ڪلڪتي، ڪولمبو ۾ ٻيو آهي. وري سياري جي مينهن وسڻ، ڪڪر گڏ ٿيڻ ۽ لڙي وڃڻ جو پئٽرن سانوڻيءَ جي مينهن کان اسان وٽ ٻيو ٿو ٿئي. ويندي گھيري ۾ آيل ايراضي (Covered Area) به مختلف ٿئي ٿي. سانوڻي جي مينهن لاءِ ته ائين به چيو وڃي ٿو ته ڍڳيءَ جي هڪ سڱ تي وسي ٻي تي نه وسي. (ڇو جو ڪڪر ايترا گھاٽا، ننڍا ۽ هيٺاهان ٿين ٿا جو هڪ واضح ليڪ اندر وسن ٿا). پر مينهن وسڻ کان اڳ پکين جو Behavior (چال) جتي ڪٿي ساڳي آهي. قدرت پکين، جانورن، جيتن ۾ ڪي ڪي ڳالهيون اهڙيون رکيون آهن، جو هو انهن ذريعي ڪي ڪي شيون اسان انسان کان بهتر سمجھن ٿا.
چون ٿا ته جهاز ٻڏڻ جي اڳواٽ خبر ڪوئن کي پوي ٿي. هو ماڻهن کان به اڳ رسين ذريعي جهاز ڇڏي ڀڄڻ لڳندا آهن. کيکڙي (Crab) کي کڻي ڪاٺ جي پيتيءَ ۾ بند ڪريو ته به هن کي سمنڊ جي وير چڙهڻ ۽ لهڻ جي خبر پوندي رهي ٿي ۽ هو High Tide ۽ Low Tide مطابق ننڊ ڪري ٿو، جاڳي ٿو ۽ پنهنجي جنسي زندگي گذاري ٿو.
1923ع ۾ جيڪو ٽوڪيو ۽ ان جي پسگردائيءَ ۾ زلزلو آيو هو ان ۾ ڏيڍ لک کن ماڻهو مري ويا هئا. جپان ۾ اهو عام عقيدو آهي ته ان قسم جا وڏا ۽ خوفناڪ زلزلا هر ستر سالن بعد اچن ٿا. هن وقت 1993ع جو سال شروع ٿيڻ وارو آهي ۽ جپان جي گادي واري شهر ۾ ماڻهن جي دماغ ۾ يا کڻي چئجي ته سندن تحت شعور ۾ هڪ قسم جو خوف (Nervousness) آهي. ڪيترا ان کوجنا ۾ لڳا پيا آهن ته آيا ٻلي مهانڊي واري مڇي، (ڪئٽ-فش) بي چين ٿي رهي آهي يا نه.
ڏٺو ويو آهي ته جنهن وقت Cat-fish پريشان ٿي پنهنجو پڇ زور زور سان وڃڻي وانگر، لوڏي ٿي ته جپان ۾ زلزلو اچي ٿو. اها جپان جي روايت (Legend) آهي. 1980ع ۾ جپان حڪومت جي موسمي کاتي ان Legend جي کوجنا شروع ڪئي. موسمي کاتي ٻلي مهانڊي مڇين جو ست سال اڀياس ڪيو. مڇين جي پڇ لوڏڻ تي جپان ۾ لڳندڙ ننڍي پئماني جو زلزلو درج ڪيو ويو ٿي جنهن جهڙا زلزلا جپان ۾ هر سال ڪيترائي اچن ٿا. موسمي کاتي گھڻي ئي ڪوشش ڪئي پر آخر تائين هو ان ڳجھارت کي سلي نه سگھيا. هو زلزلن جو الزام نه ته هن مڇيءَ تي هڻي سگھيا آهن نه وري کيس ان ڏوهه کان ڇوٽڪارو ڏئي سگھيا آهن. ڇو ته سواءِ ڪجھه جي باقي زلزلا ان وقت ئي آيا جڏهن هن مڇيءَ پڇ ٿي لوڏيو.
مالمو، سئيڊن/ 93-1992