ڇوٽڪارو

شوڪت سڄو ڏينهن آفيس ۾ مٿو کپائي هاڻ گھر پهتو هو. سال ختم ٿي رهيو هو. هونءَ به هن جي آفيس ۾ ڪم ڪجھه گھڻو ئي هوندو آهي. ڪڏهن ڪو وڏو آفيسر انسپيڪشن لاءِ پيو ايندو هو ته ڪڏهن ڪنهن ملڪ جي صنعتي نمائش جو بندوبست شوڪت جي فرم حوالي ڪيو ويندو هو. هن جي هڪ ائڊورٽائزنگ ايجنسي هئي، جيڪا ايمانداريءَ سان ڪم ڪرڻ جي ڪري نه فقط پنهنجي ملڪ ۾ پر ملڪ کان ٻاهر به مشهور هئي. شوڪت ان فورم جي هيڊ آفيس ۾ مئنيجنگ ڊائريڪٽر هو. هن جي محنت، هوشياري ۽ سٺي اخلاق ڪري هن جا سڀ ماڻهو هن مان خوش هئا. هو ننڍي ماڻهوءَ کان وٺي وڏي تائين، سڀني سان پيار ۽ عزت سان پيش ايندو هو. جڏهن به هن کي هيڪلائي ملندي هئي ته هو ٿڌو ساهه کڻي، پنهنجي مٿي کي ٻنهي هٿن سان جھلي، ڪا دير ويٺو سوچيندو هو. جنهن ڏينهن آفيس بند هوندي هئي، اهو ڏينهن هن لاءِ سڀ کان وڌيڪ اداس، سڀ کان گھڻو ويران هوندو هو. هو ٻين ملڻ وارن کي ته خوشيءَ جا گل ڏيندو هو پر سندس زندگي ڪنڊن سان ڀريل هئي. هو محفلن ۾ ٻين کي پنهنجين دلچسپ ڳالهين سان کلائيندو هو، پر سندس پنهنجو وجود هڪ لڳاتار عذاب کان سواءِ ڪجھه به نه هو. موڪلن جي ڏينهن تي هو ڪنهن ويراني ۾ نڪري ويندو هو ۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ بنا ڪنهن مطلب جي هيڏانهن هوڏانهن رلڻ بعد ٿڪجي ڪنهن پٿر تي ويهندو هو، يا ڪنهن ڇٻر واري پٽ تي ليٽي پوندو هو ۽ اهو ئي وقت هوندو هو، جڏهن هن جي منهن تان هن جو اهو نقلي ماسڪ لهي ويندو هو، جنهن کي هن سالن جي محنت کانپوءِ پنهنجي شخصيت جي اصلي روپ کي لڪائڻ لاءِ ٺاهي رکيو هو. اڪيلائيءَ ۾ هو هڪ ٻيو ئي شوڪت هوندو هو. هڪ اهو شوڪت جيڪو مايوسي، ٿڪ ۽ هار جو پتلو هو _ جنهن جي دل ۾ ناڪام آرزوئن جون قبرون هيون ۽ دماغ ۾ نفرت جو دونهون ڇانيل هو. جنهن پنهنجي ٽيهن سالن جي ڄمار ۾ ماءُ پيءُ، ڀاءُ ڀيڻ، عزيزن مائٽن ۽ دوستن کي سهارو ڏنو، مدد ڪئي، پر جڏهن هن جي زندگيءَ ۾ ڏکيو وقت آيو، مصيبتن هن تي حملو ڪيو، قسمت هن کي ڏک ڏنا ته ڪو به هن جو نه ٿيو. مائٽن ۽ دوستن کي ته ڪير ڇا چوي، ماءُ پيءُ، ڀاءُ ڀيڻ ۽ زال ۽ ٻچا به هن جا نه ٿيا ۽ هن کي هميشه ائين محسوس ٿيو ٿي ڄڻ ته هو بنا پنن يا ٽارين جي هڪ اهڙو وڻ آهي، جيڪو ڪنهن رڻ پٽ ۾ اڪيلو ئي اڪيلو بيٺو هجي، بلڪل اڪيلو!
شوڪت کي پنهنجي هيڻائي ۽ غريبيءَ جو احساس ان وقت هيڪاندو گھڻو ٿيندو هو، جڏهن هو پنهنجي خاموش ڪمري ۾ گھڙندو هو ۽ آيل خطن تي نظر پوندي هيس، جيڪي ٽپالي سندس غيرموجودگيءَ ۾ ڇڏي ويندو هو. هو انهن خطن کي ڏسي منهن موڙي ڇڏيندو هو، پر پوءِ بي دلي، ڊپ ۽ ڌڪار وچان انهن خطن ڏي هٿ وڌائيندو هو. هن کي ائين لڳندو هو ڄڻ هو ڪنهن نانگ کي جھلڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هجي. هو چڱي طرح واقف هوندو هو ته انهن خطن ۾ ڇا لکيل هوندو. انهن ۾ ڪنهن بيروزگارنوجوان جو خط هوندو هو، جيڪو پنهنجي گرئجوئيشن ڊگري، پنهنجي غربت، پنهنجي پوڙهي ماءُ ۽ بيمار ڀيڻ جو حوالو ڏئي نوڪريءَ لاءِ ليلائي رهيو هوندو يا ڪنهن اهڙي نوجوان ڇوڪري يا ڇوڪريءَ جو خط هوندو هو، جنهن ڪنهن تازي رسالي ۾ شوڪت جو شعر يا افسانو پڙهي ان جي اجائي واکاڻ ڪئي هوندي. يا ڪنهن اهڙي دوست جو هوندو، جيڪو زندگي ۾ ڪڏهن به هن جي ڪم نه آيو هاڻ وقت اچڻ تي هن کان تمام وڏي قرض جي گھر ڪري رهيو هوندو. يا ماءُ جو خط هوندو، جنهن نه ته هن جي خير عافيت پڇي هوندي ۽ نه دل وڌائي هوندي پر پئسن لاءِ لکيو هوندائين يا پنهنجي ننهن جو دانهون ڪوڪون لکيون هوندائين، ۽ جي انهن مڙني مان ڪنهن جو خط نه هوندو ته پوءِ سندس زال جو ئي خط هوندو، جنهن عيد جي خوشيءَ خاطر ڪپڙن لاءِ هڪ هزار رپين جو چٺو موڪليو هوندو ۽ سَسُ جي سورن جي پٽي پڻ _ ان بعد طلاق وٺي پنهنجي گھر وڃڻ جو دڙڪو لکيو هوندو. ڀلا شوڪت اهڙن خطن کان ڊڄي نانگ سمجھي هٿ نه وجھي ته ٻيو ڇا ڪري. اهي خط پڙهي هن کي ڏک رسندو هو ۽ پنهنجي منهن روئندو رهندو هو. پوءِ انهن کي هڪ هڪ ڪري ساڙي ڇڏيندو هو ۽ بنا ڪنهن کائڻ پيئڻ جي ڪمرو بند ڪري ٻاهر نڪري ويندو هو. رستن تي رلڻ کان سواءِ هو ٻيو ڪجھه ڪري به ڇا ٿي سگھيو.
هو نوڪري گھرڻ وارن کي ڪهڙيءَ طرح اهو لکي موڪلي ته هن جي فرم ۾ رڳو اهي ماڻهو نوڪريءَ لاءِ کنيا ويندا آهن، جيڪي ڪنهن وزير يا وڏي ماڻهوءَ جي سفارش تي ايندا آهن. نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ڊگري، تعليم، غريبي، ماءُ جو ٻڍاپو يا ڀيڻ جي بيماريءَ جو حوالو ڏيڻ ڪافي نه آهي. هو پنهنجين لکڻين جي پرستارن کي ڪيئن اهو جواب لکي ته هن کي سندن تعريفي خطن جي ضرورت ناهي. هن اهي گيت ۽ افسانا داد وٺڻ لاءِ نه لکيا آهن. پر اهي ته سندس ڏکويل دل جون دانهون آهن. اندر جا اُڌما آهن. هو پنهنجن دوستن کي ڪيئن ٻڌائي ته هن جو عهدو ته فقط نالي ماتر آهي. هن جي فرم کيس ان شرط تي نوڪري ڏني آهي ته هو ڏيڍ سئو رپيا پگھار وٺي ٽي سئو رپين جي رسيد تي صحيح ڪندو ۽ اها نوڪري به کيس تڏهن ملي هئي، جڏهن هو سڄو سال مفت ڪم ڪندو رهيو. انهن ڏيڍ سئو رپين مان هو ڇا ڇا ڪري سگھيو ٿي. ماءُ پيءُ ڏي موڪلي؟ زال جون نيت نيون گھرجون پوريون ڪري يا پاڻ کي جيئرو رکڻ لاءِ خرچ ڪري؟ ۽ پوءِ ڪهڙي منهن سان دوستن کي قرض ڏئي؟ هي اهي ئي ته دوست آهن، جن سدائين هن سان بي وفائي ڪئي. هن جا ڪتاب ڪپڙا ۽ پئسا هضم ڪيا. هو ماءُ کي ڪيئن پنهنجو اندر ڏيکاري ته هن جون ڪيتريون ئي خواهشون هن جي دل ۾ گھٽجي رهجي ويون آهن. هن وٽ ته فقط ٻه جوڙا ڪپڙن جا آهن، جن کي هو ڌوئي پائي ٿو ۽ پنهنجي پوزيشن قائم رکندو اچي. هيڏي وڏي شهر ۾ ته پوزيشن رکڻ بنا فقير به پني نٿو سگھي. ڪاش! هن جي ماءُ جيڪر اهو سمجھي سگھي ته پنهنجا ڏکڙا ٻڌائڻ سٺو ناهي ۽ سندس خود غرض زال کي جيڪڏهن ان ڳالهه جو احساس هجي ته سندس مڙس ڪيڏو نه شريف، رحم جوڳو ۽ صبر وارو انسان آهي، جيڪو ٿوري مان پورت ڪيو ويٺو آهي ۽ باقي سڀ ڪجھه گھر وارن کي موڪلي ٿو ڏئي. شوڪت اهو سوچڻ باوجود به پنهنجي حساس دل، پنهنجي لڄاري طبيعت ۽ پنهنجي شرافت جي هٿن ۾ مجبور هو. هو ڪڏهن به ڪنهن جي دل آزاري نه چاهيندو هو. ڇو ته خود هن جي دل ڀڄي چڪي هئي.
اڄ به جڏهن آفيس مان ٿڪجي ٽٽجي هن پنهنجي گھر جو دروازو کوليو ته کيس ڪجھه خط هن جو انتظار ڪندي نظر آيا. هن جي دل کي ته ڄڻ ڌڙڪو وٺي ويو. هن ڄاتو ٿي ته انهن خطن ۾ ڇا هوندو. هن خطن کي کڻي بي پرواهيءَ سان ميز تي اڇلايو. هٿ منهن ڌوتو. اسٽوو تي چانهه ٺاهي پيتي ۽ پوءِ ڪجھه وقت سوچڻ بعد، الله کي مخاطب ٿي دعا گھري: “منهنجا مولا! مون کي هنن لڳاتار عذابن کان ڇوٽڪارو ڏيار. آئون پنهنجي ڇوٽڪاري کان سواءِ توکان ٻيو ڪجھه به نٿو گھران.” دعا ختم ڪري هو ڪرسيءَ تي ٿي ويٺو. نه ڄاڻ ڇو اڄ هن جي دل کي سڪون هو. هن ٻئي چپ ڀيڙي هڪ هڪ خط پڙهڻ شروع ڪيو.
پهريون خط ان ئي بي روزگار نوجوان جو هو. لکيو هئائين:“ شوڪت صاحب! توهان بيحد سخت دل آهيو. توهان جي اندر ۾ دل نه پر پٿر آهي. منهنجي ماءُ بک وگهي مري ويئي. بيمار ڀيڻ دوا جي نه ملڻ ڪري ساهه ڏنو. انهن ٻنهي جو خون توهان جي ۽ فقط توهان جي ڳچيءَ ۾ پوندو. هاڻ آئون توهان کي ڪڏهن به خط نه لکندس. توهان ظالم، پاپي ۽ خوني آهيو.”
شوڪت اهو خط ڦاڙي رديءَ جي ٽوڪريءَ ۾ اڇلايو ۽ ٻيو خط کوليو. اهو هڪ ڇوڪريءَ جو هو.
“مسٽر شوڪت! توهان جا شعر ته هاڻ مها ڪوي ڪاليداس ۽ ٽئگور جو مقابلو ڪن ٿا ۽ توهان جو تازو افسانو ته چئٽرجي سان اکيون ٿو ملائي.”
شوڪت اڳيان پڙهڻ بنا خط کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو. ٽيون خط قرض گھرندڙ دوست جو هو، جنهن لکيو هو:
“ بي وفا شوڪت! هاڻ مون کي تنهنجي دوستيءَ جي پرواهه ناهي. وڃي ڌوڙ پاءِ. هاڻ آئون شراب ٺاهڻ لڳو آهيان ۽ مون وٽ ايترا پئسا آهن جو تو جهڙن سوين شوڪتن کي خريد ڪري سگھان ٿو.”
شوڪت چپن ۾ ئي مرڪيو. ميز تي باقي هڪڙو لفافو وڃي بچيو هو. هن جلدي ان کي به کوليو. وڏي ڀاءُ لکيو هو:
“شوڪت! مون کي اهو لکندي ڏاڍو ڏک ٿي رهيو آهي ته پنهنجي گھر ۾ هڪ تمام وڏو طوفان آيو. امان ۽ بابا کي تنهنجي زال رات جو ستي قتل ڪري ڇڏيو ۽ پوءِ پاڻ، تنهنجي ٻنهي ٻارن سوڌو ڇت تان ٽپو ڏيئي مري ويئي. صبر ڪر ڀاءُ. جيڪو ٿيڻو هو سو ٿيو.”
شوڪت هڪ وڏو ٽهڪ ڏنو. خدا ڄاڻي ته اهو ٽهڪ ڏکن جي خاتمي جو نتيجو هو، يا غمن کان ڇوٽڪارو ماڻڻ جي خوشيءَ ۾. پوءِ هو بيهوش ٿي ڪرسيءَ تان هيٺ ڪري پيو.

ڪھاڻيون

اناميڪا