ڪـَس لاٿل رچنائون
هتي شامل چوڏهـَنِ تنقيدي ڪاوشن مان پنج غزل سان وابسته آهن. کيمن خود به هڪ پختو غزلگو شاعر آهي. هن پنهنجي شخصي آزمودي ۽ سوُجهه جو انهن مقالن ۾ ڀرپور استعمال ڪيو آهي ۽ دل کي آئڙن اهڙيون جاچنائون ڪيون آهن. مثال طور هو نارايڻ شيام ۽ سڳن آهوجا لاءِ صحيح ٿو چوي ته انهن شروعاتي دؤر ۾ فن ۽ فڪر ذريعي روايتي غزل کي وستار ڏنو، بيان جي طرز ۾ ڦيرو آندو ۽ ان کي نون پيچرن تي آندو، ته هنن روايتي غزل جي زمين تي ئي نئين ڀاو ٻوڌ جو اظهار ڪيو. البت، مقالي جي آخرين پئرا ۾ بعد جديد غزل نسبت کيمن جي ان جاچنا سان سهمت ٿيڻ ڏکيو آهي ته ان جي تقاضا لائوُڊ هئڻ آهي. نه، بعد جديد غزل ان جي ابتڙ بلڪل سانت نوع وارو آهي، ان جو سانت نوع ئي گهڻو ڪجهه چوڻ جي سگهه رکي ٿو، جنهن کي خود کيمن به مڃي ٿو ته اهو گونگو ڪونهي.
مجموعي جو ٻيون مقالو غزل ۾ سنڌيپڻي جي فنڪارانه اظهار جي چڪاس ڪري ٿو. هن ۾ کيمن سنڌيپڻو ڪنهن کي ٿو چيو وڃي سمجهائڻ بعد بلڪل سجاڳيءِ سان مقالي جي تقاضا کي پنهنجي نظر کان دوُر نه ڪندي فن جي حولاي ۾ به مثالن جي اوک ڊوک ڪئي آهي. هر مثال مان سنڌيپڻي سان گڏ اظهار جو فن به ظاهر ٿي ٿو بيهي، اها هن مقالي جي ڪاميابي آهي. وشيه کي وسعت ڏيندي، کيمن سنڌي پڻي جي حوالي ۾ سورمين کي به شامل ڪيو آهي ۽ هر سوُرميءَ سان وابسته ڪنهن نه ڪنهن شعر کي ڪوٽ ڪيو آهي، جنهن مان، جيئن مون اڳ چيو ته پيشڪش جو فن به جهلڪي ٿو:
اُس جي قيمت پڇ سسئيءَ کان
جنهن جي رات رڻن ۾ پيئي.
( نارايڻ شيام)
غزل تي ٻيا تنقيدي ليک گوورڌن شرما “ گهايل”، لڇمڻ دُبي ۽ واسديو موهيءَ جي غزل تي باريڪ نظرثاني آهن، انهن ۾ به کيمن پنهنجي ڳالهه کي خوبصورت مثالن ذريعي گهري پين سان ليڪيو آهي ۽ پنهنجن مشاهدن کي واضع ڪيو آهي جئن : لڇمڻ دُبي واري ليک ۾ هڪ هنڌ هو چوي ٿو ته ‘ غزلگو شاعر لاءِ لفظن جي تلاش ۽ تراش ڪرڻ لازمي آهي. تراشيل لفظن ۾ سنويدنا هئڻ به ضروري آهي.’ بلڪل سچ آهي ته سنويدنا کان سواءِ ته رچنا صرف لفاظي ٿي پوندي. ساڳيءَ طرح گوورڌن شرما واري ليک ۾ کيمن پختگيءَ سان پرولي ۽ اشاري ۾ فرق سمجهائيندي لکيو آهي ته ‘غزل کي پرولي بڻائڻ وارا شاعر اڪثر چوندا آهن ته اهو نئون غزل آهي. ڪي وري ان کي تغزل چئي پنهنجي دل کي خوش ڪندا آهن. پر اهو صحيح نٿو لڳي.’ ان کان پوءِ هوُ صاف چوي ٿو ته گوورڌن شرما جا غزل ان عيب کان آجا آهن. اها جائز جاچنا آهي. اهڙيءَ طرح واسديو موهيءَ جي غزل تي به هن جهيڻي نظر وڌي آهي.
تيرٿ بسنت جي ڪوتا جي اوک ڊوک ڪرڻ لاءِ ڏسجي ته کيمن ڏکي راهه جي چونڊ ڪئي آهي. هن تيرٿ بسنت جي ڪوتائن کي جدا جدا رسن ۽ صنعتن جي حوالي ۾ پرکيو آهي. هو سنسڪرت جي ڪن ودوانن جي ويچارن کي ڪوٽ ڪندي پنهنجي ڳالهه کي اڳيان وڌائي ٿو ۽ چوي ٿوته ويچارن مان پيدا ٿيل ڪوتا ۾ الڳ الڳ رس هوندو آهي. تنهن کان پوءِ رسن جي آڌار تي تيرٿ بسنت جي ڪوتائن کي بيهاري انهن جي درجا بندي (Classification ( ڪئي آهي جا، چئي سگهجي ٿو ته هن جي سوُجهه ٻوُجهه واري ڇنڊڇاڻ جي ضامن آهي. رسن سان گڏ کيمن تيرٿ بسنت جي ڪوتائن ۾ استعمال ڪيل صنعتن جي به نشاندهي ڪندو اڳيان وڌي ٿو. سڄو ليک، روايتي حدبندين اندر هوندي به ڪوتا جي شڪتين کي پرکڻ جي صلاحيت ڀري ڪوشش آهي:
هي نرمل جل
بلور جهڙو صاف سيتل
لڳي ٿو خوردبين ۾
جيوڙن سان ڳتيل،
جي رام ليلا گرائونڊ تي
انبوهه جيان پيا چـُرنِ
جل-بلور جهڙو صاف، ان اندر جيوڙا- انبوهه: چئي سگهجي ٿو ته هي نڪور تشبيهون آهن.
نئين ڪوتا تي ليک ۾ کيمن ڪوتا لاءِ چئن تتن کي اهم مڃيو آهي جي آهن: انڀو/انڀوتي، ڪلپنا، ويچار ۽ اظهار. هي اهڙا تت آهن جيڪي ڪنهن به رچنا سان لاڳو ڪري سگهجن ٿا، هروڀرو نئين ڪوتا سان ڇو. باوجود ان جي کيمن سان اتي ته سهمت ٿي سگهجي ٿو ته نئين ڪوتا ٺلهي بيان بازي ڪانهي ۽ نه وري ڪا نعريبازي. نئين ڪوتا، شاعريءَ جي سگهاري صنف آهي ان کي ڪنهن به نموني هلڪڙائيءَ سان کڻي نٿو سگهجي. هر ڪوي پنهنجي وقار مطابق ان کي قد بخشي ٿو.
تنهن کان پوءِ جي ٽن الڳ الڳ مضمونن ۾ لڇمڻ ڪومل جي ترجمان طور صلاحيتن کي ڳڻائيندي، گيتانجليءَ جي سنڌي ترجمن جو ذڪر ڪندي بيوس ۽ سندس شاگردن تي رويندرناٿ ٽئگور جي اثر جي ڳالهه ڪندي، اڳتي وڌي کيمن پوين ٻن ڏهاڪن ۾ ٻال ڪوتائن جي اوسر جو پوريءَ طرح جائزو وٺي ٿو ۽ ٻال ڪوتائن جي ڪـُل ُ ورهاست ڪري انهن جو ڇيد ڪيو آهي، جو ان جي اڀياس جا ترورا پيش ڪري ٿو. هوُ خود به ٻال رچنائون ڪندڙ آهي ان ڪري وشيه کي هن پوري اعتماد سان نڀايو آهي.
ڪتاب جي آخر ۾ هن ٽن بزرگ شاعرن – کيئلداس فاني، سدارنگاني خادم ۽ شيخ اياز- جي رچنائن کي کنيو آهي جن جي جاچنائن ۾ به هن، شاعرن جي سگهارين ڪـُنڊن کي اجاگر ڪيو آهي، جنهن مان کيمن جي شاعراڻي نظر جي باريڪي ظاهر ٿئي ٿي. فانيءَ جي منظرڪشيءَ واري عناصر کي هو هن رچنا ذريعي ظاهر ڪري ٿو:
پرهه ڦٽيءَ جو صبح سويرو
سج کي هو ڪڪرن جو گهيرو
ماڪ اگهيو گـُل َ جو منهن ميرو
پوئين سٽ کي ليڪ مون پاتي آهي، ‘ گـُل جو منهن ميرو’ جو فقرو سچ پچ ڪلپنا جي ڪيترين ئي حدن کي پار ڪري ٿو وڃي. کيمن، سدارنگاڻي خادم جو ذڪر ڪندي بلڪل درست ٿو چوي ته انڀون مان پيدا ٿيل سنويدنا شاعر جي من ۾ ڇٽپٽاهٽ پيدا ڪندي آهي ۽ ڪوي ٻوليءَ جي فني استعمال ذريعي اها پاٺڪن تائين پهچائيندو آهي، جنهن جا ڪي مثال هن ڪوٽ ڪيا آهن. شيخ اياز جي سنڌ نسبت رچنائن کي کيمن سخاوت سان ڪوٽ ڪيو آهي ۽ سنڌ لاءِ اياز جي جذبي کي جوڳو مان ڏنو آهي.
کيمن جي هنن مضمونن يا تنقيدي ليکن جي وڏي ۾ وڏي خوبي آهي هن جي وشين طرف جانبداري پر پنهنجن راين ۾ بي ريائي. هن جنهن به وشيه تي لکيو آهي، ان جو اونهو اڀياس ڪيو آهي، جنهن سبب هو ڪنهن به رچنا کي خوردبينيءَ هيٺان رکي ان جي هر جهيڻي رچاو کي چڪاسي سگهيو آهي ۽ رچناڪارن کي سندن رچنائن جي آڌار تي پرکيو آهي، پنهنجين اکين تي ڪنهن به قسم جو چشمو چاڙهي رچنائن/ رچناڪارن کي ڪنهن رنگ جي گهيري اندرنه آندو آهي. هن جون جاچنائون ان ڪري واڌوُ معنى خيز آهن، ۽ هن جي نقاد لاءِ واڌوُ مرتبو حاصل ڪري ٿيون وٺن. شايد ان ڪري هنن ليکن تي هن جي وهايل پسيني جون بوندون مون کي موتين کان گهٽ ڪونه لڳيون آهن.
-واسديو موهي