سنڌ جو عظيم شاعر- شيخ اياز
گهايل ڌرتيءَ جي سيني تي،
اهڙي گهري چيخ ٿين ٿا،
جا هر ڪنهن کي جاڳائي ٿي،
۽ دنيا کي بدلائي ٿي.
مٿين سٽن جو خلقيندڙ شيخ اياز آهي. شيخ اياز ويهين عيسوي صديءَ ۾ سنڌ جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي. سندس اصل نالو مبارڪ علي شيخ هو. ‘ اياز’ سندس تخلص هو. سندس جنم 2 مارچ 1923ع تي اتر سنڌ جي شڪارپور شهر ۾ ٿيو. شڪارپور شهر جي عمر ڀلي کڻي چار صديون هجي پر اها چئن هزارسالن جي تواريخ کي پاڻ ۾ سمائي اڄ به شان سان اوچي ڳاٽِ قائم آهي. شڪارپور سنڌ جي شهرن جي راڻي ليکي ويندي آهي.
اياز جي ماءُ دادن ٻائي اصل هندو هئي، جنهن غلام حسين شيخ سان شادي ڪري پوءِ مسلمان مذهب اختيار ڪيو. هونئن ته شڪارپور جون ڪئين خاصيتون ڳڻايون وينديون آهن، پر ان شهر جي وڏي ۾ وڏي خاصيت اها آهي ته اتي سنڌ جي ٽن ڪلاسيڪل شاعرن شاهه، سچل ۽ ساميءَ مان آخرين شاعر ڀائي چئنراءِ بچو مل ڏاتاراماڻي ‘سامي’ 1743ع ۾ ڄائو، ان پنهنجي سلوڪن ذريعي ويدن جي واڻي سنڌيءَ ۾ سڻائي سنڌي قوم سان وڏو وڙ ڪيو. وري ويهين صديءَ ۾ شيخ اياز پيدا ٿيو، جنهن پنهنجو آواز سنڌ جي هر گهر تائين پهچايو. سندس هيٺين وائي هر سنڌواسيءَ جي من جو آواز ۽ نئين امنگ اتساهه جو باعث بڻيو. ان وقت هر گهٽي ۽ گهر ۾ اها وائي جوش سان ڳائي ويندي هئي.
سهندو ڪير ميار وو يار،
سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو؟
-جهول جهلي جنهن وقت ڀٽائيءَ،
ڪرندا ڪنڌ هزار وو يار،
سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو؟
-ڪيسين رهندي نيٺ ته ڊهندي،
دوکي جي ديوار وو يار،
سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو؟
اياز زميني حقيقتن جو اهڙو ته شدت سان اظهار ڪيو ڄڻ اهي سندس روح مان نڪتل رڙيون هجن. ان ۾ سنڌ جون رڙيون گڏيون ته واويلا مچي ويئي.
جاڳ ڀٽائي گهوٽ، سنڌڙي ٿي توکي سڏي،
مرن پيون مارويون، قابو آهن ڪوٽ،
اچ ته تنهنجي اوٽ، ڏاڍن کي ڏاري وجهون.
شيخ اياز جو پيءُ غلام حسين شيخ پاڻ به شاعر هوندو هو. هو ‘فقير’ تخلص ڪتب آڻيندو هو. شيخ اياز تي ننڍپڻ ۾ ئي پيءُ جو اثر پيو. ان کان پوءِ 1934ع ۾ جڏهن هو ٻاراڻن ڪلاسن ۾ پڙهندو هو تڏهن شڪارپور جي نيو ايرا اسڪول ۾ داخل ٿيو. ان وقت اسڪول جو هيڊ ماستر جناب مينگهراج منشاراماڻي هو. هو بيحد قابل شخص هو. انهيءَ ساڳئي اسڪول ۾ ئي جناب کيئلداس بيگواڻي‘فاني’۽ هاسانند پرسواڻي جهڙا هوشيار ماستر به هوندا هئا. اهڙن باشعور استادن جي ڪري اسڪول جو انتظام بيحد سٺو هلندو هو. انهن ماسترن اسڪول ۾ ادبي ماحول پيدا ڪري ڇڏيو هو. اهي شاگردن کي رسيس ۾ سٺا ادبي ڪتاب پڙهڻ لاءِ همٿائيندا هئا. ان اسڪول جا سڀ ماستر جڏهن به ڪلاس ۾ گهڙندا هئا ته سڀ کان پهرين شاگردن سان ملڪ سان وابستا معاملن ۽ اخباري خبرن تي بحث مباحثو ڪندا هئا. کيئلداس بيگواڻي ‘فاني’ شاگردن کي شاعري ۽ علم عروض سيکاريندو هو. شيخ اياز به ان کان شاعري سکندو هو. سٺي انتظام ۽ ادبي ماحول جو نتيجو اهو نڪتو جو ان اسڪول جا ڪئين شاگرد شاعري ۽ ادب ڏانهن مائل ٿيا. سندن ڪوتائون مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجڻ لڳيون. انهن ۾ هندو، مسلمان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون سڀ هوندا هئا.
ڪوبه فن محنت گهري ٿو. اياز اها محنت ڪئي. ان ڪري ننڍپڻ ۾ ئي سندس شاعري سنڌ جي وڏن وڏن رسالن ۾ ڇپجڻ لڳي. سندس پهرئين شعر جي ڳالهه ڪجي ته اهو جناب بهاري لعل هريرام ڇاٻڙيا جي سالياني “سدرشن” نالي ٻال رسالي جي جنوري-فيبروري 1938ع واري پرچي ۾ ڇپيو هو. ان شعر جو عنوان هو ‘ مرد خدا’. اٺن مصرعن واري ان ڪوتا ۾ ٻالڪ مبارڪ علي شيخ انسان پرستي، سڀني ڌرمن ۽ پنٿن لاءِ عزت، هڪ ئي خدائي ذات ۽ حق جي ڳالهه جو ذڪر ڪيل آهي. ٻالڪپڻ ۾ پيدا ٿيل اها سوچ ۽ نظريو اياز ۾ آخرين دم تائين قائم رهيا. سندس ٻيون شعر ماهوار‘سنڌو’ رسالي جي نومبر 1938ع واري پرچي ۾ ڇپيو هو.
اياز کي شاهه لطيف جي ڪلام ۾ گهڻي عقيدت هئي. ان ڪري هن پنهنجن ڪيترن ئي ڪتابن جا نالاشاهه جي بيتن مان کنيا جهڙوڪ: ڪي جو ٻيجل ٻوليو، لڙيو سج لڪن ۾، جهڙ نيڻان نه لهي، ڪونجون ڪرڪن روهه، ڀنئر ڀري آڪاس، ڪتين ڪر موڙيا، تون ڇپر تون ڇانو، ڪپر ٿو ڪن ڪري، اڀر چنڊ پس پرين، جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي ۽ هينئڙوڏاڙهونءَ گل جيئن وغيره اياز شاهه سائينءَ جي نقش قدمن تي هلي ان وانگر سنڌ ڌرتي ۽ ان جي ماروئڙن سان محبت ڪئي. اهڙا شعرته تمام گهڻا آهن، پر هتي ڪجهه ڪوٽ ڪجن ٿا:
“ اي ڌرتي! تنهنجا ڌاڄ ڌڻي/هينئن ڪيئن ڪاڻيارا رهندا؟/۽ ڀنڊارن مان بک کڻي، / هو ڪيئن دک پيا سهندا. / انڌير نگر جي در در تي، / انياءُ تارازي توري ٿو،/ٿي آزاديءَ جي وٿ ملي،/جي گهر تڙ ڪوئي گهوري ٿو!/اڄ بات ٿئي ٿي گوليءَ سان/مون عمر وڃائي ٻوليءَ ۾،/مان ڪهڙي منهن سان گيت وجهان،/اي ديس! دکن جي جهوليءَ ۾.”
“ڪي جو ٻيجل ٻوليو”ڪتاب ۾ ڏنل سندس غزل جو هيءُ مطلع ڄڻ ته منهنجي روح ۾ وسي ويو آهي. اهو مطلع اڪثر منهنجي زبان تي رهندو آهي. ڏسو ته سهين ٿورڙن لفظن ۾ ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ٿو ڪري چوي ٿو:
“ساڳ پنهنجو پلي،/ سنڌ پو ڀي ڀلي.”
جيڪڏهن اياز سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻهن سان محبت ڪئي ته موٽ ۾ سنڌ جي ماڻهن کيس اڻ ميو پيار ڏنو. هو جتي به ڪنهن مشاعري ۾ ويندو هو ته ماڻهن جا حشام اچي ڪٺا ٿيندا هئا ۽ شاعري ٻڌي جهومڻ لڳندا هئا. ان نسبت سندس ڪلام مان ڪوريل ٻيون به ڪي سٽون پيش آهن، جيڪي سندس ان ساڳي سنڌ سان محبت جو اظهار ڪن ٿيون.
1.“ سنڌ ديس جي ڌرتي توتي/ پنهنجو سيس جهڪايان/مٽي ماٿي لايان.”
2.“ڳوڙها ڳاڙ نه سنڌڙي/ وري ورندو واءُ.”
3.“ڌرتي منهنجو ديس/ مگر مان سنڌڙيءَ جندڙيءَ لايان.”
4.“ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ،/پوءِ به نعرا نينهن جا،/سنڌڙيءَ جي سؤڳنڌ،/ مرنداسين پر مرڪندي.”
5.“سنڌڙيءَ ساٿ سچوم،/ڪوري ڪنڌ ڏنوم،/گهوريس گهوريس سنڌ تي.”
6.“روئي پيئي رت/ سڏڪا ڀري سنڌڙي.”
7.“منهنجي سنڌڙي، منهنجي سنڌڙي،/ سنڌڙي منهنجي ماءُ!”
سنڌڙيءَ سان محبت وارا اياز جا ٻيا به ڪئين دوها، سورٺا، بيت ۽ وايون آهن، پر مٿي صرف شاعريءَ جون ڪي مصرعون نموني طور پيش ڪيون ويون آهن. شيخ اياز جو سنڌ ۽ سنڌواسين جي جدا شخصيت نسبت پنهنجو هڪ الڳ رايو هو. ورهاڱي کان ٿورو اڳ لڏپلاڻ کي روڪڻ لاءِ هن گهري دوست موهن پنجابيءَ ۽ ٻِين ڪن دوستن سان گڏجي ڪهاڻيون لکيون. پوءِ اهي مجموعي جي صورت ۾ “ اسان جي سنڌ ” عنوان سان ڇپائي پڌريون ڪيون. هنن سوچيو ته اهي ڪهاڻيون پڙهڻ کان پوءِ هندو سنڌ مان لڏپلاڻ ڪونه ڪندا، پر ائين ڪونه ٿيو.ان ڪتاب جي مهاڳ ۾ شيخ اياز هن ريت لکيو هو، “اڄ اسين زندگي ۽ مؤت جي چؤواٽي تي بيٺا آهيون. ممڪن آهي ته مؤجودهه فرقيوار ڪشمڪش ۾ اسان جي علحدي تهذيب، الڳ قوميت، ٻولي، آرٽ، اقتصادي ترقي مطلب ته جدا شخصيت ميٽجي وڃي. ان کان انڪار نه ڪري سگهبوته اسين سنڌي هڪ جدا قوم آهيون. اسان جي زندگيءَ جي طرز، رهڻي ڪهڻي، اٿ ويهه، خوراڪ پوشاڪ، ٻول چال، وهم وسوسا، امنگ اڌما، ريتيون روايتون، مشغوليون مصروفيون سڀ هڪ جدا رنگ ڍنگ رکن ٿيون. سنڌوءَ تي خاص دارومدار اسان جو آهي. ململ جو چولو ۽ گوڏ اسان جو مخصوص لباس آهي. ٻلهاڙو ۽ ونجهوٽي اسان جون رانديون آهن. دلو فقط سنڌ جو سادو ساز آهي. ڪافي رڳو اسان جي ڪلام ۾ ملندي. مومل راڻو، سسئي پنهون فقط اسان جي ڏند ڪٿائن جو حصو آهن، نه رڳو ايترو پر اسان جون ملڪي حدون ۽ ٻولي به جدا آهن. ان مان ثابت آهي ته اسان سنڌي هڪ جدا قوم آهيون. اسان کي هڪ الڳ شخصيت آهي.”
شيخ اياز جو انومان صحيح نڪتو. اڄ ڀارت ۾ اسان سنڌي پنهنجي علحدي تهذيب، ٻولي، ادب، آرٽ، زندگيءَ جي طرز، رهڻي ڪهڻي،اٿ ويهه، خوراڪ پوشاڪ، ٻول چال، وهم وسوسا، امنگ اڌما، ريتيون روايتون ۽ رنگ ڍنگ سڀ بدلائي رهيا آهيون. حالانڪ ورهاڱي کان اڳ به اسان سنڌي ڀارت ۾ ئي رهندا هئاسين ۽ اڄ به رهون ٿا. حالانڪ اسان سنڌين جي سنڌو سنسڪرتي سڄي ڀارت ۾ پکڙيل آهي، پوءِ به پنهنجي ڌرتي پنهنجي ٿيندي آهي، جتي تهذيب قائم رهندي آهي.
اياز آخر تائين ڀارت جو ورهاڱو قبول ڪونه ڪيو. پنهنجي هڪ ڪوتا ۾ چوي ٿو،“دل چوي ٿي سارا ويڇا/ڀاڪر پائي رک ڪريون ها/سانگ سياست جا آهن جي/تن کي ڪانا ڪک ڪريون ها!/ڪيڏي اڃ اسان ۾ آ پر/ چاهيون ٿا ته به ڪونه ملون ٿا!/ڇا ڪا ڌرتي پنهنجي آهي؟/ڇونه ملون ٿا؟ ڇونه ملون ٿا/سارو وقت اکين ۾ ڳوڙها/توکي مون کي آيا آهن/هن دنيا ۾ ڪيئين پنهنجا/هڪ ٻئي لاءِ پرايا آهن.”
اياز ڌرم مذهب کي گهڻو ڪونه مڃيندو هو. سچي انساني ڌرم جو قائل هو. شايد اهو سنسڪار کيس پنهنجي ماءُ وٽان مليو هو. هن هندو، جين ۽ ٻڌ ڌرمن جو ڳوڙهو اڀياس ڪيو هو. هن سنڌي سنت ڪوين جي ٻاڻيءَ سان گڏ ڀارت جي سنت ڪوين خاص طور ميران ٻائي، ڪبير وغيرهه جي ڪلام جو خاص مطالع ڪيو هو. اهو اياز جي ڪلام مان پاڻمرادو ظاهر ٿي ٿو بيهي.
شيخ اياز کي پنهنجي جنم ڀومي سنڌ جي سورمن ۽ سورمين تي ناز هو.هيءَ ڪوتا ان جو ثبوت آهي. راجا ڏاهر کي مخاطب ٿيندي چوي ٿو:
“راجا ڏاهر! /تنهنجون نياڻيون/سهڻيون ساديون/ڪنهن هت آنديون/ مانديون بانديون/چيلهه ۾ رسا/ ڇڪبا چوٽا/اڳتان گهوڙا/پٺتان پياريون / راجڪماريون/ننگيون ساريون/ها پر تن جي/منهن ۾ عظمت/نفرت جرئت/ آهن منهنجون ڄڻ ڪوتائون.”
جن سنڌ جي تواريخ پڙهي هوندي تن کي ڄاڻ هوندي ته جڏهن راجا ڏاهر حملاور محمد بن قاسم کان هار کاڌي، تڌهن قاسم سندس نياڻين سوريا ۽ پرمل کي عرب موڪلڻ لاءِ گرفتار ڪيو هو. شيخ اياز پنهنجي ڪوتا ۾ ان وقت جو منظر چٽي اسان کي تواريخ، عظمت ۽ جرئت جي ياد ڏياري آهي.
اياز کي پنهنجي ماترڀومي سنڌ لاءِ ايترو ته پيار هو جو هن پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪي تشبيهون ۽ استعارا ڪتب آندا آهن اهي نج سنڌ ڌرتيءَ جا نوان نڪورا ۽ اصلوڪا آهن. هو پارس هو. هن جنهن چيز کي ڇهيو ان کي سون بڻائي ڇڏيو. سندس سڄي شاعري سچو سون آهي. زندگيءَ جي آخرين نون سالن اندر شاعريءَ جا 26 ڪتاب ڇپايائين، جن ۾ “الوداعي گيت”۽ “سر نارائڻ شيام” نالي وارا شاعريءَ جا ٻه ڪتاب به شامل آهن. “سر نارائڻ شيام” ۾ چوي ٿو:
-ناهي پنهنجي ساهتيه جو ڪوئي ورهاڱو.
ڀانيو مون ڀاڱو، ڪڏهن ناهي پاڻ کي.
-صدين لءِ رهندو سڄو، هي جي منهنجو مون،
متان ڀائين تون، اڌ ڪندس مان پاڻ کي.
-آهه اڌوري تو بنا، هيءِ جا منهنجي مون،
ساميءِ وانگر تون، سدا رهندين سنڌ ۾.
شيخ اياز سيپٽمبر 1965ع ۾ ڀارت پاڪستان جي وچ ۾ ٿيل جنگ جي پسمنظر ۾ نارايڻ شيام جي نالي کي علامت بڻائي ڀارت جي سنڌين سان ڳنڍ قائم ڪندي هيٺيون نظم لکيو هو:
“ هي سنگرام/سامهون آ/نارائڻ شيام/هن جا منهنجا/قول به ساڳيا/ ٻول به ساڳيا/ هي ڪوتا جو ڪاڪ ڌڻي،پر/منهنجا رنگ رتول به ساڳيا/ڍٽ به ساڳيا/ ڍول به ساڳيو/هانءُ به ساڳيو/ هول به ساڳيا/هن تي ڪيئن بندوق کڻان مان!/هن کي گولي ڪيئن هڻان مان؟/ڪيئن هڻان مان!!/ ڪيئن هڻان مان!!/ ڪيئن هڻان مان!!”
ان نظم سبب ڏاڍا ڏک ڏسڻا پيا هئس. تڏهن چيائين:
“سچ وڏو ڏوهاري آهي/روز ازل کان پڪڙيو ويو آ/زنجيرن ۾ جڪڙيو آ/ ڳولهي ڳولهي ماريو ويو آ/ مان ڏوهي آن، مان ڏوهي آن.”
شيخ اياز پنهنجو گهڻو ڪلام نج سنڌي فارمن جهڙوڪ وائي،دوهري، بيت ۽ سورٺي ۾ قلمبند ڪيو. اهڙيءَ طرح انهن ۾ نئين سر جان ڦوڪي مروج بڻايو. اسان جا اهي سڀ فارم ڀارتيه پنگل شاستر يعني ڇند تي لکيا ويندا آهن.
هر فنڪار جي تخليق ڪيتري قدر جٽادار آهي ان جو فيصلو وقت ڪندو آهي. وقت ئي صحيح معني ۾ جج هوندو آهي. اياز کي اها خبر هئي، شايد انڪري پنهنجي شاعريءَ جي مجموعي “ڀنور ڀري آڪاش” (1992) جي مهاڳ ۾ لکي ٿو: “مان فقط ايترو يقين سان لکان ٿو ته منهنجو فن ۽ فڪر ڪنهن به تقليد يا مصلحت آميزيءَ کان ڪوهين دور آهي ۽ مون اهڙي هڪ سٽ به نه لکي آهي، جا منهنجي روح جي گهراين مان چيرجي نه نڪتي هجي....”
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌ جي زمين جي نج سنڌي لفظن جو استعمال ڪيو آهي. جيڪي لفظ واهپي مان نڪري ويا هئا، هن انهن لفظن کي سنڌ جي زمين کيڙي زمين مان ٻاهر ڪڍيو۽ اهڙيءَ طرح سنڌي ٻوليءَ جي اکرن جي ڀندار ۽ شاعراڻي سينسبلٽيءَ ۾ اضافو آندو، شاهه عبداللطيف کان پوءِ مؤجودهه دؤر ۾ اياز ۽ استاد بخاري ئي سنڌ ۾ وڌ ۾ وڌ ڳايا ويا آهن. تنهن هوندي به وسيعت ۽ گوناگونيت اياز کان سواءِ ٻئي ڪنهن به شاعر ۾ ڪانه ٿي ملي، جيڪا سندس تخليقي قوت جو ثبوت بڻجي بيٺي آهي ۽ سندس لافاني هئڻ جو ثبوت بڻي آهي. چوندا آهن ته شاعر اهو جنهن جي چولي ۾ چڻنگ هجي. ايازجي چولي ۾ چڻنگ هئي جيڪا ڀنڀٽ بڻي ۽ ان ڀنڀٽ وڏو شعاع جو منظر پيش ڪيو. جنهن شاعريءَ جي ميدان ۾ خوب رنگ رچايو.
اياز لوليون ۽ لوڪ گيت لکيا ته ٿر جي ماڻهن جا به گيت لکيا. ٿرين جي دکن سکن کي پنهنجي ڪلام ۾ جوڳي جاءِ ڏنائين. ان ڪري هو سنڌ جو عوامي شاعر بڻجي پيو هو. ٿر جي غربت جو منظر چثيندي چوي ٿو:
“ڪنڊيءَ نه سڱري،/ٻٻر نه پلڙو/ سائو نه سلڙو،/ڇانگون نه ڇيلڙا!/مارو اڪيلڙا!/مارو اڪيلڙا!/
پنڊيءَ نه ڳڀرو/وهه وات ويلا/منهڙا به ڀيلا/ڳوڙها ڳهيلڙا/مارو اڪيلڙا/مارو اڪيلڙا.”
شيخ اياز رڳو شاعري ڪانه لکي، ڪهاڻيون به لکيون. سندس پهريون ڪهاڻين جو مجموعو اپريل 1947 ع ۾ “سفيد وحشي” نالي سان ڇپجي ظاهر ٿيو. ان ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکيائين، “....منهنجو رايو الڳ آهي، منهنجو سياسي ۽ سماجي تصور الڳ آهي....منهنجي نظر ۾ سنڌي هڪ جدا قوم آهن، سندن زندگي، سڀيتا، روايتون، ٻولي، نالا مطلب ته سڀ ڪجهه هندستان جي ٻين پرڳڻن کان علحدو آهي....”
اهڙو عظيم شاعر 28 ڊسمبر 1997 ع تي اسان کان سدا لاءِ وڇڙي ويو. سندس چاهنا هئي ته ڀٽ شاهه جي سرزمين تي کيس دفن ڪيو وڃي. تنهن مطابق ئي کيس اتي دفن ڪيو ويو. هن چيو هو:
-جر ۾ ٿو جرڪان، ڳائي تنهنجا گيت مان،
مري شل مرڪان، ڀٽائيءَ ڀيڙو وڃي!
-سنڌڙي شاهه لطيف جي،لهر نه ڪو لوڏو
اکڙين کان اوڏو، مون کي منهنجو ڀٽ ڌڻي!
هن پنهنجي ڪتاب “ننڊ وليون” جي انتساب ۾ چيو آهي:
اي ڌرتي! اي موهن جي دڙي جي ڌرتي!
جي مان ٻيهر ڄمندس
ته وري تنهنجي ئي واريءَ ڏانهن موٽندس،
مون کي ٻيءَ ڏرتيءَ تي ننڊ نه ايندي.
(سماپت)