آزاديءَ کان پوءِ 1980ع تائين سنڌي غزل ۾ -سنڌيپڻي جو فنڪارانه اظهار
جيتري قدر غزل ۾ سنڌيپڻي جو سوال آهي ته سنڌيپڻو ان شخص ۾ ته ضرور هوندو جيڪو سنڌي هوندو ته پوءِ سوال ٿو اٿي ته سنڌي ڪير آهي يا سنڌي ڪنهن کي چئي سگهجي ٿو؟ ان باري ۾ ڊاڪٽر ستيش روهڙا جو چوڻ آهي ته “سنڌي اهو آهي جو سنڌ ۾ ڄائو آهي- جو سنڌ مان ڀارت ۾ آيو آهي- جو سنڌيءَ جو سنتان آهي-جو موهن جي دڙي جي پراچين سڀيتا جو وارث آهي- جو پاڻ کي سنڌي سمجهي ٿو-جنهن کي ٻيا ماڻهو سنڌي سمجهن ٿا.” پاڻ کي جيڪو سنڌي سمجهندو ان ۾ ضرور ته ڪي اهڙيون خاصيتون هونديون جنهن ڪري هو پاڻ کي سنڌي سمجهي ٿو ۽ ٻيا به ان کي سنڌي سمجهن ٿا.
در حقيقت هن ڌرتيءَ جي هر علائقي جي ماڻهن جي ٻولي، کاڌا پيتا، ويس وڳا، آچار ويچار، وهنوار، ريتيون رسمون، نالا وشواس ۽ مڃتائون الڳ الڳ هوندا آهن جنهن ڪري اهي ٻئي علائقي جي ماڻهن کان ڪجهه الڳ ليکيا ويندا آهن ۽ اهي ڳالهيون ئي سندن سڃاڻپ هونديون آهن.
سنڌ ڀارت جو جهوني ۾ جهونو سڀيه ماڻهن جو علائقو رهيو آهي، جنهن جي ساري دنيا ۾ هاڪ ۽ ساک هئي. ان علائقي جي سڀيتا سڄي ڀارت ۾ پکڙيل هئي ۽ اڄ به اها ڀارتواسين جي آچار ويچار ۽ وهنوار ۾ سمايل آهي. ان ڪري ئي ڀارت تي هندستان نالو پيو. انگريز سنڌونديءَ کي انڊس چوندا آهن ۽ اُن جي ڪري ئي ڀارت کي انڊيا ڪوٺيندا آهن.
اهڙي اعلى سڀيتا جي وارثن تي ايامن کان زماني جا قهر نازل ٿيندا رهيا آهن. تواريخ شاهد آهي ته شروعات کان لُچَ ۽ ڦوروُ سڀيه ماڻهن تي حملا ڪري سندن سک ڦٽائيندا رهيا آهن. تواريخ جو هڪ اهڙو ئي وڏي ۾ وڏو قهر 1947ع ۾ سنڌ تي نازل ٿيو، جنهن جي ڪري سنڌوُ سڀيتا جا مول وارث ’سنڌي هندو’پنهنجي جنم ڀومي مان ڌڪاڻجي پنهنجي ئي وشال ملڪ هند ۾ هليا آيا. چون ٿا ته ايڏي وڏي لڏپلاڻ دنيا جي اتهاس ۾ شايد ئي ڪڏهن ٿي هجي، جنهن ۾ آزاديءَ لاءِ لڙندڙن کي آزادي ملڻ کان پوءِ مجبور ٿي پنهنجي جنم ڀومي ڇڏڻي پيئي هجي. پر اسان سنڌي هندن سان ائين ٿيو. اسان ڌرم جي نالي تي ٿيل ان ورهاڱي سبب پنهنجو سڀ ڪجهه پنهنجي جنم ڀوميءَ ۾ ڇڏي هٿين خالي هند ۾ هليا آياسين. پاڻ سان کڻي آياسين صرف پنهنجي سنڌي ٻولي، ساهت۽ سنڌيپڻو. جنهن جي سرهاڻ جُڳن کان پوري ڀارت ۾ پکڙيل آهي. ان جي تصديق سڳن آهوجا فنائتي نموني هن بند ۾ ڪئي آهي.
ڀلجي به سنڌيت کي ڀلائي نٿا سگهون،
سالن کان سنڌ ڀٽڪي ٿي هندستان ۾.
(‘ارمان’–1970ع، ص-65 )
ها، اها حقيقت آهي ته سنڌ سالن کان ڀارت ۾ ڀٽڪي رهي آهي. ايامن کان ڪيترن ئي سببن ڪري سنڌي هندستان جي ڌرتيءَ تي ايندا ۽ جذب ٿيندا رهيا. ڀارت جو ڪو ورلو ئي ڀاڱو هوندو، جنهن تي سنڌ جي سنسڪرتيءَ جو اثر نه هجي. اهو عالم آشڪار آهي ته يَگَ هَوَنَ سڀ کان اول سنڌ جي ڌرتيءَ تي ويدن جي زماني ۾ شروع ٿيا. جيڪي اڄ به هند جي ڪُنڊ ڪُڙڇ ۾ ڪيا ٿا وڃن. هر هندو انهن تي ناز ڪري ٿو. اهڙي ڌرتيءَ کان جدا ٿيڻ جو درد ته ڪو انهن کان پڇي جن پنهنجي جنم ڀومي وڃائي آهي. جتي باهه ٻرندي آهي سيڪ اتي ئي ايندو آهي. تڏهن ته ليکراج ‘عزيز’ چوي ٿو:
- احوال فصل گل ۾، بلبل نه پڇ وطن جو،
افسانو آهي پُر غم، ٿيو سنڌ جي چمن جو.
- شيشو ٿي چوُر دل جو، اک جو ٿو جام ڇلڪي،
ڪجهه ذڪر جي وطن جي نڪري ٿو انجمن جو.
- دل ۾ هميشهه آهي، جي ياد سنڌ پياري،
اکڙين جي آهي سامهون، نقشو سدا وطن جو.
هن غزل جي چست بندش ڌيان ڇڪائي ٿي. ليکراج ‘عزيز’ ان غزل ۾ وطن کان وڇڙڻ جي درد جو اظهار اهڙي ته صادق نموني ڪيو آهي جو هڪوار ته پڙهندڙجي اکين مان لُڙڪ لڙي ٿا پون. ان غزل ۾ اڳتي چوي ٿو:
- قسمت ڪڍيوسين گهر مان ڪنهن اهڙي نحص دم ۾،
مرندي به ٿيندو مشڪل ديدار ڪو وطن جو.
- منهنجو ‘عزيز’ پردو ٿئي سنڌ جو ئي صحرا،
آهيان مان لاش خاطر طالب نه ٻئي ڪفن جو.
( ‘آبشار’- 1953ع، ص-26 )
اهڙي آرزوُ رڳو‘عزيز’ ظاهر ڪانه ڪئي پر ٻين شاعرن به پنهنجن غزلن ۾ اهڙي آخرين اِڇا جو اظهار ڪيو. گوبندرام سلامتراءِ رائسنگهاڻيءَ چيو:
دل چوي ‘سائل’ مران شل ماڳ موٽي سنڌ اندر،
سنڌ شمع تان جان ڏيان مان، جئن پروانو الوداع.
( ڪتاب ‘ آءٌ ڪانگا ڪر ڳالهه’ ، ص-57 )
ڊاڪٽر ارجن ‘سڪايل’ به سنڌ کي ساريندي اهڙو ئي اظهار ڪيو:
التجا آهي ‘سڪايل’ يار جي درگاهه ۾،
ڪاش! مان هيڪر ڏسان سي سنڌ جا دلدار يار.
( ڪتاب ‘ آءٌ ڪانگا ڪر ڳالهه’ ، ص-36 )
ٻالپڻ ۽ جواني زندگيءَ جو اهو سونهري وقت هوندو آهي، جيڪو انسان کي ساري زندگي ڪونه وسرندو آهي. ان وقت جون ڀوڳيل ۽ ماڻيل گهڙيون انسان جي ذهن جي پٽيءَ تي گهريون اُڪِري وينديون آهن ۽ اهي آخرين گهڙيءَ تائين ميسارجي نه سگهنديون آهن. ورهاڱي کان وٺي 1980ع تائين سنڌي ٻوليءَ جا جيڪي به شاعر هئا، انهن ٻالپڻ ۽ جواني سنڌ ۾ امن چئن ۽ مؤج مزي سان گذاري هئي. انهن کان اهي سک ڪٿي ٿي وسري سگهيا. تڏهن ته انهن گهڙين کي ياد ڪندي نارايڻ شيام چيو:
مون جوانيءَ ۾ گذاريون، جي ڪلفٽن بيچ تي،
اڄ به تئن پُر شور، اوڀاريون ۽ لهواريون گهڙيون.
( ڏات ۽ حيات-1988ع، ص-147 )
الا، هيءُ صاف اڀ، اڌ رات جي خاموش چانڊوڪي،
جو نوشهري ۾ ڏسندو هوس، هيءُ ئي چندرما آهي.
( ڏات ۽ حيات-1988ع، ص-125 )
ان وقت ڪو اهڙو شاعر ڪونه هو، جنهن سنڌ جي ساروُڻيءَ ۾ قلم نه هلايو هجي. ارجن حاسد جي دل جو درد هنن لفظن مان چٽيءَ طرح عيان آهي.
- جلي زمين وئي آسمان لٽجي ويو،
اسان جي هوندي سڄو ئي جهان لٽجي ويو.
- هئوسين فخر ته ڀارت جا آهيون رهواسي،
اوهان جي مهر سان سو ڀي ته شان لٽجي ويو.
( سواسن جي سرهاڻ- 1966ع، ص-30 )
اندر ڀوڄواڻيءَکي لڳو ته کيس جنم ڀوميءَ جي سڀني يارن دوستن وساري ڇڏيو آهي. تڏهن درد جي دانهن ڪندي چيائين :
جن جي اکين جا نوُر هئاسين،
اَلا! انهن کان وسري وياسين.
( پرهه باکون ڪڍيون- 1963ع، ص-25 )
اهڙي ئي قسم جي درد جي دانهن ٽيڪچند ‘مست’ به ڪئي. ان چيو :
سنڌ کي ساريندي ڇلڪن، پنهنجا نيڻ نماڻا يار،
روح کي راحت مست ڏين، سنڌڙيءَ جا اوراڻا يار.
( ڪنهن سان اوريون حال-1978ع، ص-27 )
ڊاڪٽر ارجن ‘سڪايل’ جو هيءُ لاجواب شعر به ڏسو :
هند سنڌ جو سمنڊ ته ساڳيو،
ڌار ڪنارن ٻوڙيو مون کي.
( سنڌي غزل جو هئنڊ بوڪ-2008ع، ص-224 )
ليکراج ‘عزيز’ به بيوس بڻجي چيو ته مان ڇا ڪيان، مون کان جنم ڀوميءَ جون ڳالهيون وسرن ئي ڪونه ٿيون. چوي ٿو:
وساريان نه وسرن ٿا سانگي سياڻا،
پون ياد پل پل ٿا ٿر ٿوڪ ٿاڻا.
( صراحي-1963ع، ص-14 )
گوورڌن شرما ‘گهايل’جو پنهنجي جنم ڀوميءَ سان لڳاءُ سندس غزل جي هن بند مان شدت سان اڀريو آهي. چوي ٿو :
سنڌوُ درياهه ۽ سنڌ جو هرڪو آباد منظر،
چاهين ڏسڻ ته منهنجي اک سان نهار ڪانگل.
( آءٌ ڪانگا ڪر ڳالهه، ص-76 )
ان وقت هر سنڌيءَ جي من ۾ سنڌ واپس وڃڻ جي تڙڦ هئي. ان جو اظهارخوبچند پاڳل پريميءَ ڏسو ته ڪهڙي نه فنائتي نموني ڪيو آهي :
کڻ اڃا اخبار هٿ ۾، جهٽ اچي ڪاڪو چوي،
سنڌ هلبو يا اڃا سهبا هتي ويهي عذاب؟
ڊاڪٽر ارجن ‘سڪايل’ سوال ٿو ڪري ته :
چئه ته سعدي پير جو ميلو لڳي ٿو ڳوٺ ۾؟
اڄ به ٿا چورين صوفي عشق جي ڪا تند تار؟
ڊاڪٽر ارجن‘سڪايل’ سنڌ وارن کان صحيح سوال پڇيو هو. سڳوري سنڌ صوفي درويشن جو گهر هئي. ان ڌرتيءَ جي ڪڻ ڪڻ ۾ پيار سمايل هو. هر شخص عشق سان ٽمٽار هو. هندو خواهه مسلمان سڀ ان پيار جي رنگ ۾ رڱيل هوندا هئا. اڄ به دنيا جي ڪنهن به ڪُنڊ ۾ رهندڙ سنڌي نه رڳو پنهنجي وطن سان پيار ڪري ٿو، پر کيس سنسار جي هر پراڻيءَ سان محبت آهي. هو پريم کي پرماتما ۽ عشق کي الله مڃي ٿو. سنڌي ڌرم ۽ مذهب جي ڀيد ڀاو کان آجا آهن. هو سچا صوفي آهن. هو مهمان کي ڀڳوان سمجهن ٿا. سچي انسانيت جا پيروڪار آهن. سندن اهو آچار وهنوار ئي سندن سڃاڻپ آهي. اهو ئي سنڌيپڻو آهي. شايد انهيءَ ڪري هرو مل سدارنگاڻي‘خادم’ سنڌيءَ لاءِ هيئن چيو:
جو سندءِ قرب ۾ ڪٺل آهي،
لوڪ پرلوڪ کان ڇٽل آهي.
( روح ڏنو ريلو-1963ع، ص-58 )
اها ڳالهه صحيح به آهي. جيڪڏهن پيار پرماتما آهي ته پوءِ جتي پيار ملندو اتي ته ڄڻ پرماتما سان مکاميلو ٿي ويندو. ان کان پوءِ لوڪ پرلوڪ جي ڳالهه ڪير ڪندو؟ اسان سنڌي ذات پات مان ڪونه ڄاڻون. هر جيو ۾ پرماتما کي ڏسون. تڏهن‘خادم’ چيو:
دؤر دنيا جا ڀل پيا بدلن،
تنهنجو مشتاق بي بدل آهي.
( روح ڏنو ريلو-1963ع، ص- 58 )
ها، سنڌي اڄ به نه بدليو آهي. هو اڄ به هرڪنهن کي جيءَ ۾ جاءِ ڏئي ٿو. هو پنهنجي ڀلي ڪرڻ کان پهرين ساري سنسار جو ڀلو چاهي ٿو، هو اڍائي گهرن جو خئر گهرندڙ آهي. اڍائي گهر ڪهڙا؟ هڪ هندو ٻيو مسلمان ۽ ٽيون مهمانُ. هو ڦِٽائڻ کان وڌيڪ نڀائڻ ۾ وشواس رکي ٿو.هرڪنهن کي سِري پِري جاءِ ڏئي ٿو. سدارنگاڻيءَ جي لفظن ۾ اسان سنڌي اُهي آهيون جيڪي پيار ۾:
سر وڃي، ساهه وڃي، ٻاڦ نه نڪري ٻاهر،
نينهن نهائينءَ کان نه گهٽ آهيون نڀائڻ وارا.
( روح ڏنو ريلو-1963ع، ص-89 )
سنڌي سادگي پسند آهي. معصوم صورت وارو آهي. هو انسان ته ڇا ڪنهن جيو جنتوُءَ کي به نه اُچائيندو آهي.سندس ان هلت پٺيان عظمت آهي. تڏهن اندر ڀوڄواڻيءَ چيو:
نظر ٻالي ڀولي ۽ معصوم صورت،
هلي عاقلن عاملن جي حڪومت.
( پرهه باکون ڪڍيون-1963ع،ص-15 )
اهو ئي سبب آهي جو اسان دنيا جي هر حصي ۾ اتان جي رهاڪن سان ٺَهي جُڙي رهون پيا. پوءِ ڀلي اهو چين هجي يا آمريڪا، ميانمار (برما ) هجي يا آسٽريليا، جپان هجي يا انگلئنڊ. ڀارت جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ به اسان هتان جي مڪاني ماڻهن کي ڪس ڪسر کائي پنهنجو بڻائي ويٺا آهيون. اسان وير وروڌ ۽ نفرت مان اصل ڪونه ڄاڻون. ڪو اڳرائي ڪندو ته به ان کي پريم سان سمجهائي راهه تي آڻڻ وارا آهيون. تڏهين ته اندر ڀوڄواڻيءَ چيو:
تون ته اسان کي لڙڪ ڏئي وئين!
اچ، تو کي نغما ڏينداسين.
( پرهه باکون ڪڍيون-1963ع، ص-25 )
اسان سان جيڪڏهن ڪو نفرت ڪندو آهي. خراب هلت هلندو آهي تڏهن به اسان ان کي ائين ئي چوندا آهيون:
هڪ گهڙي ويهي ڏس اسان سان اول،
پوءِ ڀل چئه اسان برا آهيون.
( پرهه باکون ڪڍيون-1963ع،ص-38 )
اسان سنڌي هندو گهڻي ڀاڱي واپاري آهيون ۽ واپاريءَ لاءِ منهن تي مرڪ رکڻ ضروري آهي، جيئن گراهڪ اچڻ سان خوش ٿئي. ‘پرهه باکون ڪڍيون’ جي ص-40 تي اندر ڀوڄواڻيءَ ان گُڻَ جوهيئن بيان ڪيو:
فقط مرڪن جي طاقت سان ڪريون ٿا راڄ دلڙين تي،
ڏسين ٿو ‘اندر’ شاهن کان به اعلى شان پنهنجو آ.
ورهاڱي کان پوءِ اٽڪل ويهن سالن تائين غزلگو شاعرن تي ورهاڱي جي محرومين جو اثر رهيو، پر پوءِ به انهن آشاوادي رويو ڪونه ڇڏيو، ڇاڪاڻ ته سنڌي قوم ايامن کان آشاوادي رهي آهي. تواريخ شاهد آهي ته جڏهن به اها هيٺ ڪِري آهي، تڏهن وري پاڻ کي ڇنڊي ڦوڪي اٿي کڙي ٿي آهي. سنڌي چوندوآهي ته اڳتي وڌڻ زندگي آهي ۽ بيهڻ مؤت. ان ڪري ‘جا گذري تنهن کي ياد نه ڪر، پل غفلت ۾ برباد نه ڪر.’ اندر به چيو:
هت اسان کي به ڪو مڪان نه آ،
هڪ خدا ئي ڪو لامڪان ڪونهي.
( فن شاعري-1983ع، ص-42 )
ان وقت ضيا، عزيز، فاني، خادم، اندر ڀوڄواڻي وغيرهه ڪئين شاعر عنوان ڏيئي پنهنجا مسلسل غزل سنڌي عوام اڳيان پيش ڪندا هئا. ان وقت سٺي ڳالهه اها ٿي ته سنڌي غزل ڪي قدر عربي/ فارسيءَ جي اثر کان پنهنجو پلاند ڇڏايو، پر وطن جي وڇوڙي جو درد ان ۾ شامل رهيو.
اسان سنڌين جي آچار ويچار تي شاهه جي ستن سورمين جي پريم ڪهاڻين جو اثر ويٺل آهي. شايد اهو ئي سبب هو جو ورهاڱي کان پوءِ سنڌي غزلگو شاعرن انهن ڪهاڻين کي علامت طور ڪتب آڻي پنهنجي اظهار کي گهڻ ڪُنڊائي معنى وارو بڻائي ڇڏايو ۽ روزمرهه واري زندگيءَ ۾ ايندڙ ڪشٽن کان نجات پائڻ لاءِ انهن ڪردارن سان روح رهاڻ ڪري پنهنجا خيال ظاهر ڪيا. آخر اهي ڪردار ئي ته سنڌي جيوت سان رليل مليل هئا ۽ سنڌيپڻي جي علامت هئا. ٻيو ڪو غير سنڌي ڇو ڀلا اهڙيون علامتون ڪتب آڻيندو.
مارئي وطن پرستيءَ جي علامت آهي. ان سنڌياڻيءَ جي رڳ رڳ ۾ ساڻيهه جي سڪ سمايل هئي. انڪري هرڪو شاعر سنڌي قوم کي مارئي ۽ سياست کي عُمر سمجهڻ لڳو. انهيءَ سياست ئي ته سنڌي قوم کان جنم ڀومي کسي ورتي هئي. اندر ڀوڄواڻيءَ سنڌي قوم کي آٿت ڏيندي چيو:
سڌري ويندا جي سؤ عُمر هوندا،
تنهنجي من ۾ جي مارئي هوندي.
( پرهه باکون ڪڍيون- 1963ع، ق-19 )
ورهاڱي کان پوءِ ڪجهه سالن بعد نارايڻ شيام کي لڳوته هاڻي وطن واپس ورڻ ممڪن ڪونهي. تڏهن چيائين:
ٿر جون ڀٽون پري ۽ پري سنڌ جون ڀٽون،
اڄ پاڻ وٽ ڪو شاهه نه ڪا مارئي ڏسان.
( روشن ڇانورو- 1961ع، ص-30 )
ان سلسلي ۾ ٽيڪچند مست جي غزل جو هيءُ بند به ذڪر لائق آهي:
اڄ هرڪو سنڌي ائين پيو سنڌ لاءِ سِڪي،
جيئن مارئيءَ جو ساهه اباڻن جي لءِ سِڪيو.
( اچ پيار ڪريون- 1972ع، ص-27 )
سهڻيءَ ساهڙ سان ملڻ لاءِ درياهه جي دهشت ۽ لوڪ جي ڪا پرواهه ڪانه ڪئي. هوءَ درياهه ۾ ٽپي پيئي. ان حوالي سان ايم ڪمل جو هيءُ شعر قابل-داد آهي. جنهن ۾ تلميع جو استعمال ڪيل آهي.
اوچتو مينهن ۽ طوفان پڪ ڄاڻ،
سهڻي ميهر جي ملاقات آ اڄ.
( روشن راهون، ڌنڌلا ماڳ- جولاءِ 1981ع، ص-37 )
ليلا چنيسر جي لوڪ ڪهاڻي ڪنهن نه ٻڌي هوندي، جنهن ۾ راڻي ليلا هڪ هار خاطر پنهنجو گهوٽ راجا چنيسر وڃائي ٿي ڇڏي ۽ پوءِ پڇتائي ٿي. هار سينگار جي سهڻين دنيوي چيزن تي هرکڻ عؤرت جي ڪمزوري هوندي آهي ۽ انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ اها ڪجهه به ڪري سگهندي آهي. ان وقت هوءَ اڳ پٺ ڪانه ڏسندي آهي. نارايڻ شيام چيو:
اڳئين ناتي ليلا ! ملڻ ناهه ممڪن،
چنيسر سان هاڻي نئون جوڙ ناتو.
( آڇيندي لڄ مران-1972ع، ص-49 )
ان شعر ۾ ايهام ذريعي ڀارت جي سنڌي هندن کي صلاح ڏني ويئي آهي ته هاڻي اڳئين ناتي سنڌ ۾ وڃڻ يا وڃي رهڻ ممڪن ڪونهي. ان ڪري ان سان نئون ناتو جوڙڻ ئي صحيح آهي. هتي ايهام ذريعي ليلا ڀارت جي سنڌين ۽ چنيسر سنڌ جي معنى ۾ کنيل آهن.
نوُري مُهاڻي هئي، پر هوءَ نوڙت ۽ نماڻائيءَ جي موُرت هئي. ان ڪري ان وقت جي بادشاهه ڄام تماچيءَ ان تي موهت ٿي کيس پنهنجي پَٽَ راڻي بڻايو هو. پٽ راڻي بڻجڻ کان پوءِ هوءَ مڇين جي بانس بدران عطرن جي سرهاڻ سان واسجي ويئي. ڀلا راڄ محل ۾ ککيون ۽ کاريون ڪٿي؟ اها سچائي ظاهر ڪندي نارايڻ شيام چيو:
هاڻ ککي هاڻي نه مهاڻي،
سڱ سَمي جو سُرهو سُرهو.
( واريءَ ڀريو پلاند- 1968ع، ص-8 )
سسئيءَ جا ڏير اڌ رات جو پنهنجي ڀاءُ پنهل کي نشي جي حالت ۾ چوريءَ اٺ تي چاڙهي پنهنجي وطن وٺي ويا. سسئيءَ پنهل جي پيار ۾ ڇا ڇا نه سَٺو؟ سسئي پنهل کي ڳولهيندي ڏونگر ڏوريا، پير پِٿوُن ڪيا. ان ڳالهه جو ذڪر ليکراج ‘عزيز’ هن ريت ڪيو:
ڪُپت دل ۾ ڌري، ڪيچي ٺهي، ڪي ڏينهن ٺهري ويا،
پلاڻي اٺ کڻي زوريءَ، پنهل هڪ رات پَهِري ويا.
( صراحي- 1963ع، ص-5 )
هرو مل سدارنگاڻيءَ سنڌي هندن کي همٿ ٻَڌائيندي چيو:
وندر۽ هاڙهو ڪندا ڇا توکي،سسئي! چڙهي مِلُ وڃي پنهل کي،
ڏڪين ٿي ڪيئن ڏونگرن ٽپڻ کان، جن کان ڪڏهين ڍريا سياڻا.
( روح ڏنو ريلو، ص- 58 )
نارايڻ شيام به سسئيءَ جو درد محسوس ڪندي چيو:
اُسَ جي قيمت پڇ سسئيءَ کان،
جنهن جي رات رڻن ۾ پيئي.
( ڏات ۽ حيات-1988ع، ص-58 )
سسئي چنڊ جهڙي سهڻي هئي ته مومل به ڪا گهٽ ڪانه هئي. ميرپور ماٿيلي جي راجا نند جي ڌيءَ مومل به حسن جي شهزادي هئي. تڏهن ته پنهنجي حسن جي حفاظت لاءِ هڪ اهڙو طلسمي محلات اڏايو هئائين، جنهن کي پار ڪري ڪوئي مومل تائين پهچي ڪونه ٿي سگهيو. آخرڪار امرڪوٽ جو رهاڪوُ مينڌري نالي نؤجوان ان طلسم کي ٽوڙي مومل تائين پهتو ۽ مومل ماڻيائين، پر ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هڪ غلطفهميءَ جو شڪار بڻجي مومل کان منهن موڙي ڇڏيائين. مومل ڀتار جي وڇوڙي ۾ ورلاپ ڪيا. ليکراج ‘عزيز’ ان ڳالهه جو ذڪر پنهنجي هڪ غزل ۾ هن ريت ڪيو آهي:
روئي ساريان ٿي پنهنجو ڍوليو ڍٽ،
ماري خنجر فراق جو ٿو اُڦٽ.
( صراحي- 1963ع، ص-27 )
غزل جي هن بند جا قافيه ڌيان ڇڪائين ٿا. ان سلسلي ۾ نارايڻ شيام جي غزل جو هيءُ بند به لاجواب آهي:
ڪاڪ ٻهڪي ٿي، هئي جيسين ڪنواري مومل،
هيءَ راڻي جي وني ٿي، ته هو ويرانو ٿيو.
( واريءَ ڀريو پلاند- 1968ع، ص-33 )
ڪنايو معنى پوشيدهه ڳالهه. غزل ۾ ان جو استعمال غزل جي شعر کي اوچائيءَ تي پهچائي ٿو ۽ پڙهندڙ/ ٻڌندڙ کي آنند بخشي ٿو. اندر ڀوڄواڻيءَ جي هيٺئين بند ۾ ڪنايي جو استعمال ٿيل آهي.
چيئه ونيءَ کي مٺڙي ‘مومل’،
ڪاڪ محل جي ياد اچي وئي.
( فن شاعري-1983ع، ص-69 )
اسان سنڌي ڪَلائن جا ڪوڏيا آهيون. سورٺ - راءِ ڏياچ جي لوڪ ڪهاڻي ان جو مثال آهي. دنيا ۾ اڄ تائين اهڙو ڪو شخص ڪونه ٿيو آهي جنهن راڳ تي ريجهي پنهنجو سِرُ پنهنجي هٿن سان ڪَٽي ڏنو هجي. تڏهين ته نارايڻ شيام سر وٺندڙ ٻيجل کي چوي ٿو:
ڳائڻا سورٺ ناهي راڳ،
راڳ لٽيو سورٺ جو سهاڳ،
( واريءَ ڀريو پلاند-1968ع، ص-120 )
دودي چنيسر جو قصو سنڌ جي ٻن جوڌن ڀائرن جي سچي ڪهاڻي آهي، جن راڄ گدي حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ ۾ وڙهي پنهنجي مادري وطن سنڌ ڌرتيءَ کي نقصان رسايو. هڪڙي غدار ڀاءُ ڌارئي کي وٺي اچي پنهنجي وطن سنڌ تي چڙهائي ڪئي ۽ ڀاءُ سان جنگ ڪندي جان ڏني ته ٻئي پنهنجي وطن سنڌ جي رکيا ڪندي شهيدي ماڻي. تڏهن سنڌي ٻوليءَ ۾ اها عام چوڻي آهي ته ‘ دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي’. اندر ڀوڄواڻيءَ پنهنجي غزل جي هڪ بند ۾ معنوي صنعت ‘ارسال المثل’ جو سهڻو استعمال ڪيو آهي. ڏسو:
‘دودو ڌوڙ چنيسر ڇائي’،
ائن چئي ٻڍڙي ٻاڻ هڻي وئي.
( فن شاعري-1983ع، ص- 45 )
حالانڪ لئلا مجنوءَ جو قصو سنڌ جو ڪونهي، پر هر سنڌي ان قصي کان واقف آهي. ان قصي سان وابسته واسديو نرمل جي غزل جو هيءُ بند رومان جو سهڻو مثال آهي.
نرمل خيال رک، ڪٿي مجنوُ نه ٿي پوين،
لئلا به گهر ۾ آهه ته پٿّر به گهر ۾ آهه.
( منهنجا سُر ۽ تنهنجا گيت-1970ع، ص-17 )
منصور سنڌ جو رهاڪوُ ڪونه هو، پر سنڌ ۾ گهڻن کي منصور جي ڄاڻ آهي. منصور اناالحق معنى ‘مان سچ يعني برهم آهيان’ جو نعارو هڻي سوُلي ماڻي. جن منصور جو قصو ٻڌو هوندو، تن کي نارايڻ شيام جي غزل جو هيءُ شعر سوُلي ياد ڏياري ڇڏيندو.
ٻول ٻڌي منصور سريکا،
سوُري آخر سرچي ويئي.
( ڏات ۽ حيات-1988ع، ص-130 )
ورهاڱي کان پوءِ وطن جي وڇوڙي جو درد دل ۾ سانڍي، جياپي لاءِ جفاڪشي ڪرڻ واري وقت ۾ جڏهن ڪنهن شاعر وٽ سنڌ مان ڪنهن يار جو خط اچي ويندو هو ته سندس تتل دل ٺري پوندي هئي ۽ کيس لڳندو هو ته جنم ڀوميءَ ۾ اڃا به ڪي سندس سار لهڻ وارا زندهه آهن. نارايڻ شيام جو اهڙو شعر ڏسو:
وطن ڇڏڻ وقت مون ٿي سمجهيو، ڪندو نه ڀلجي ڪو ياد ليڪن،
اياز، احسان، راز پارا، ڪي قرب وارا اڃا به آهن.
( روشن ڇانورو-1961ع، ص-40 )
ساڳئي قسم جي ڳالهه هري دلگير به هڪ شعر ۾ ڪئي.
جڏهن به ساڻيهه جا سنيها، اسان کي پرديس ۾ پُڄن ٿا،
تڏهن وطن ۾ ٿا پاڻ سمجهون، وڃي ٿو وسري وطن ۾ ناهيون.
( پل پل جو پرلاءُ-1977ع، ص-86 )
ورهاڱي کان پوءِ جيئن جيئن وقت گذرندو ويو، تيئن تيئن نئين ٽهيءَ تي نئين ماحول جو اثر پوڻ لڳو ۽ اها ڌيري ڌيري پنهنجي مادري زبان کان منهن موڙي ڌارين مڪاني ٻولين کي ترجيح ڏيڻ لڳي، ڇاڪاڻ ته کيس سڄو ڏينهن ان علائقي جي مڪاني ماڻهن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي مجبوري هئي. ان ۾ سندن ڪو ڏوهه به ڪونه هو. اهو قدرتي نيم آهي ته ٻوليءَ جو وڪاس پنهنجي زمين تي ٿيندو آهي ۽ سنڌي قوم وٽ هتي ڀارت ۾ پنهنجو ڪو زمين ٽُڪر ڪونه هو. جيڪڏهن ڀارت ۾ سنڌ سان لڳل ڪي علائقا هئا به ته اتي سنڌي هندن پاڻ کي ڪونه ورسايو. اهي پيٽ گذران جي وسيلن کي ڳولهيندي سڄي ڀارت ۾ ٽڙي پکڙي ويا. جنهن کي جتي روزگار جو وسيلو نظر آيو، اهو اتي وسي ويو. اهڙين حالتن ۾ نئين ٽهيءَ تي مڪاني اثر پوڻ لازمي هو. پنهنجي آئيندهه جي ابن جي اهڙي رَوَشِ ڏسي ڀلا شاعرن جو قلم ڪٿي ٿي چپ رهي سگهيو. ارجن حاسد سنڌي قوم کي صاف لفظن ۾ ٻڌايو ته:
زندهه سا قوم رهندي، جنهن جي زبان زندهه،
پنهنجي جي قوم زندهه، سارو جهان زندهه.
( سواسن جي سرهاڻ-1966ع، ص-9 )
نارايڻ شيام پنهنجي هڪ شعر ۾ سنڌي ٻوليءَ جون خاصيتون ٻڌايون ۽ اسان سنڌين کي هرکائيندي چيو:
نئين آهه نت، ناز وارن جي ٻولي،
نگاهن، ادائن، اشارن جي ٻولي.
( روشن ڇانورو-1961ع، ص-28 )
پر ٿيڻو ته ڪجهه ڪونه هو. ڌيري ڌيري سنڌي قوم پنهنجن گهرن مان پنهنجي مادري ٻوليءَ کي ڌڪي ٻاهر ڪڍندي ويئي. تڏهن خفا ٿيندي واسديو نرمل چيو:
تنهن کي مان ‘سنڌي’ ڪيئن سڏيان، جنهن کي
شاهه جو ڪجهه به برزبان ڪونهي.
( منهنجا سُر ۽ منهنجا گيت-1970ع، ص-26 )
پر شاعر ڪڏهن دل شڪستا ڪونه ٿيندا آهن. نارايڻ شيام ايهام جو استعمال ڪندي سهڻي نموني اسان سنڌين کي سمجهائيندي چيو آهي ته ابا، سنڌي ٻولي نه ڇڏيو. ڇاڪاڻ ته ڀلي کڻي سنڌ اسان وٽ ڪانهي، پر سنڌوءَ جو پاڻي ته اسان جي رڳن ۾ ڊوڙي رهيو آهي. اسان پاڻ سنڌوءَ جون لهرون آهيون:
سنڌو لهر جي ناهه کڻي،
لهر ته آهي سنڌوءَ جي.
( آڇيندي لڄ مران-1972ع، ص-91 )
مٿئين بند جي پهرين سٽ ۾ ‘سنڌو لهر’ جو مطلب سنڌ سان آهي ۽ پوئين سٽ ‘لهر ته آهي سنڌوءَ جي’ جو مطلب هندستان ۾ رهندڙ اسان سنڌين سان آهي. ارجن حاسد ور ور سنڌين کي سمجهائيندو رهيو ته هتي سنڌي ٻولي ئي آخر توهان کي پيارو بڻائيندي:
پنهنجي ٻوليءَ سان پيار ڪر سنڌي!
توکي پيارو اُها بڻائيندي.
( سواسن جي سرهاڻ- 1966ع، ص-40 )
ڊاڪٽر ارجن ‘سڪايل’ سنڌين کي سمجهائيندي چيو:
رڳو دؤلت جي سهاري ڇا زندهه رهندا،
شاهه کي، سنڌ کي، سنڌيءَ کي ڀلائڻ وارا.
( سنڌي غزل جو هئنڊ بوڪ-2008ع، ص-205 )
قومون ۽ ٻوليون ڪو جلد ختم ڪونه ٿينديون آهن. انهن کي ختم ٿيڻ ۾ ڪئين سال صديون لڳي وينديون آهن. ڀارت ۾ رهندڙ پارسين جو مثال اسان جي سامهون آهي. هو اڄ به پنهنجي زيارت گاهن ۾ وڃن ٿا، پنهنجون ريتيون رسمون نڀائين ٿا، ڏڻ وار ملهائين ٿا. ڀلي پنهنجي ٻولي نه ڳالهائيندا هجن. ٻولي ئي ته قوم جي سڃاڻپ ٿئي ٿي. شيام چيو:
الا! ائن نه ٿئي جو ڪتابن ۾ پڙهجي،
ته هئي سنڌ ۽ سنڌ وارن جي ٻولي.
( روشن ڇانورو-1961ع، ص-28 )
منهنجي خيال ۾ جيستائين سنڌ ڌرتي آهي،تيستائين ٻولي قائم رهندي، البت ٻين ٻولين جيان اها به پنهنجو روپ رنگ مٽائيندي ۽ شاهوڪار ٿيندي رهندي. نارايڻ شيام خود آشاوادي ٿيندي ائين به چيو آهي ته:
گنگا جمنا امرت امرت،
ليڪن ٿڃ ته سنڌوُ آهي.
( ڏات ۽ حيات- 1988ع، ص-118 )
سنڌ ۽ اسان سنڌين کي ايامن کان ايترا ڪشٽ ڪشالا ملندا رهيا آهن جو اسان هاڻي زندهه دل ٿي پيا آهيون. گهٻرائڻ ته اصل ڄاڻون ئي ڪونه. اسان هر مشڪل کي مڙس ٿي منهن ڏيندا آهيون. ٻي قوم هجي ها ته ورهاڱي جهڙي سخت طوفان ۾ اڏامي اڻ ڄاتل زمين تي ڪڻو ڪڻو ٿي وڃڻ کان پوءِ گم ٿي وڃي ها. ان جو نالو نيشان به نه رهي ها. پر اسان اڄ به زندهه آهيون ۽ نه صرف زندهه آهيون پر اڳي کان اڳرا آهيون. اسان هر کيتر ۾ ترقي ڪئي آهي. ان جو سبب اسان جو سنڌيپڻو آهي. تڏهن ته اندر ڀوڄواڻيءَ فخر سان چيو:
ايندي جي مصيبت ته اچي ٿيندي پريشان،
هٽندي نه ڪڏهن مرڪ مڌر منهنجي چپن تان.
( پرهه باکون ڪڍيون- 1963ع، ص-36 )
اسان محنت ڪرڻ کان ڪڏهن ڪونه ڪيٻايون. اسان جو عقيدو ان ڳالهه ۾ آهي ته ‘ڀنگي ٿي ڪمائجي شاهه ٿي کائجي.’ اها چوڻي اسان جي فطرت ۾ آهي. اسان نه ماضي نه مستقبل ڏانهن ڏسون. سدائين حال ۾ جيئون. نارايڻ شيام چيو:
- رڳو پير کڻ، گس ۽ چارا گهڻا،
نه دل لاهه پانڌي، سهارا گهڻا.
- ڊهي پَٽِ پيا ٺُل پراڻا مگر،
نوان ڏس کڙا ٿيا منارا گهڻا.
( ڏات ۽ حيات-1988ع، ص-50 )
اسان کان ڀلي کڻي ڪي ساهتڪار، ودوان، اڳوان وغيرهه وڇڙي ويا آهن، پر ڪئين نوان مُنارا به کڙا ٿي ويا آهن. اڄ اسان وٽ انترراشٽريه درجي جا رانديگر، سياستدان ۽ ساهتڪار وغيرهه آهن. ارجن حاسد سچ چيو آهي:
هت هند ۾ به سنڌوُ، وهندي آ تنهنجي ڌارا،
آهن اڃا ته آهن، ڪي مهربان زندهه.
( سواسن جي سرهاڻ- 1966ع، ص-9 )
(سماپت)
( مرڪزي ساهتيه اڪاڊميءَ جي نئين دهلي سيمينار23-22 جنوري 2009ع ۾ پڙهيل مقالو)
(بشڪريه ساهتيه اڪادمي )