فانيءَ جي شاعريءَ جو مجموعو- سڪ سوز ۽ ساز
17 مئي 1947ع تي فانيءَ کي سائين ڪشنچند تيرٿداس کتري ‘بيوس’پنهنجي هٿ اکرين لکي ڏنو هو ته “کيس نازڪ خيال شاعريءَ جي ڏات عطا ٿيل آهي سا منهنجي نظر ۾ اهڙي آهي جهڙي سون منڊيءَ تي هيري جي ڪڻي.” ‘بيوس’ جو اهو هٿ لکيل نوازشنامو فانيءَ جي ‘سڪ سوز ۽ ساز’ جي پهرئين ئي صفحي تي ڇپيل آهي. ان نوازشنامي جي هيٺان فانيءَ لکيو آهي ته “مٿيون نوازشنامو مون کي سفارش جي صورت ۾ ان وقت ڪم آيو جڏهن مان شڪارپور ڪاليج ۾ پروفيسريءَ جي عهدي لاءِ اميدوار بيٺو هوس. آءٌ ايڏي احسان جا لک وار شڪرانا مڃان ته به پورا نه پوندا.”
فانيءَ ننڍپڻ کان شاعري ڪئي، پر هن پنهنجي حياتيءَ ۾ شاعريءَ جا صرف ٻه مجموعا ڇپارايا. هن پهريون مجموعو ‘سڪ سوز ۽ ساز’ نالي سان 1983ع ۾ اڻهترسالن جي عمر ۾ ڇپايو ۽ ان کان يارهن سالن بعد ٻيون شاعريءَ جو مجموعو‘خزان جي خوشبوءِ: پيلا پن’ نالي سان مارچ 1994ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيائين. هتي مون کي صرف سندس پهرئين مجموعي بابت ئي چوڻو آهي.
130صفحن ۾ ڦهليل ان مجموعي ۾ نظم،گيت، ڪافيون، بيت، غزل، پنجڪڙا، ترائيل ۽ ترانا (درحقيقت رباعيون آهن.) وغيرهه شامل ڪيل آهن. ان ڪتاب جي عنوان جي وضاحت ڪندي شاعر لکيو آهي:
سڪ سوز ۽ ساز ٽيئي تارون تَن جون،
انهن مان اڀري اٿي انهد جو آواز،
سڀ روحاني راز راڳ منجهان روشن ٿئي.
“دل کي دل ڏي” سري هيٺ لکيل مهاڳ ۾ فانيءَ شاعريءَ بابت لکيو آهي،“ لاشڪ شعر زندگيءَ جو ترجمو يا ڇايا چتر آهي، جنهن ۾ نه فقط رنگ ۽ امنگ پر سڪ سوز ۽ سيسراٽيون، شعلا ۽ شبنم به مؤجود آهن. انهيءَ ڪري شاعر نه فقط پاڻ کي پر پنهنجي صحبتين کي به ‘لڙڪن جو کڻي جام مرڪي ٿو پياري’. هو حياتيءَ جي تلخ حقيقتن کي شهد ۾ ٻوڙي شيرين بڻائڻ جي قوت ۽ ڪلا جو استعمال ٿو ڪري.”
فانيءَ جي شاعراڻي ٻولي سپڪ، سهڻي ۽ مائيدار آهي. ‘احسان’ سري واري نظم ۾ ڏسو ته ڪيئن ٿو گهاگهر ۾ ساگر سمائي. چوي ٿو:
منهنجو ڇا جنهن کي مان پنهنجو چوان،
منهنجي ڪوتا تي ڪرم ڪنهنجو چوان.
يا
شبد- رس لوليءَ جي لفظن مان ملي،
گيان – رس ماهر معلمن مان ملي،
جوت ڪجهه جيوت جي جذبن مان ملي،
شاعري نغمن جي نظمن مان ملي،
منهنجي ليکڻ تي لکين احسان ٿيا،
واهرو منهنجا سوين ودوان ٿيا.
کيئلداس بيگواڻي فانيءَ شروع کان ماستريءَ جو پيشو اختيار ڪيو ۽ آخر تائين ان پيشي سان ڳنڍيو رهيو. شروعاتي ڏينهن ۾ جڏهن هو اسڪول ۾ پڙهائيندو هو، تڏهن شيخ اياز به سندس شاگرد هو. فانيءَ کيس اسڪولي پڙهائيءَ سان گڏ شاعريءَ جي به تربيت ڏني. اڄ شيخ اياز سنڌ جو عظيم شاعر ليکيو ٿو وڃي. ڀارت جي ورهاڱي جڏهن استاد ۽ شاگرد ٻنهي کي زوريءَ هڪ ٻئي کان ڌار ڪري ڇڏيو، تڏهن شيخ اياز پنهنجي استاد کي هڪ خط لکيو هو. ان خط جي جواب ۾ فانيءَ پنهنجي بيوسيءَ جو اظهار جيڪو شاعريءَ ۾ ڪيو هو، اهو غزل جي روپ ۾ هو. اهو غزل ‘سڪ سوز ۽ ساز’ ڪتاب جي صفحي 29 تي درج آهي. ان غزل ۾ دل جي گهراين ۾ سمايل وڇوڙي جي درد جو اظهار اهڙي ته اثردار نموني ڪيو ويو آهي جو پڙهندڙ جون اکيون به آليون ٿيو وڃن.
ورهه ۽ وڇوڙو پلئه جن کي پيو آ،
اهي روز روئن ڏئي اوڇنگارون.
جدا ٿي وطن کان هتي جالڻو پيو،
نڪو ڏوهه ڪنهن تي نه ڪنهن تي ميارون.
فانيءَ کي پنهنجي جنم ڀوميءَ سان ايترو ته پيار هو جو هو ان کي آخر تائين ساريندو رهيو. هو آخرين دم تائين پنهنجي اباڻي وطن کي وساري نه سگهيو ۽ آخر بي وس بڻجي درد دل ۾ دٻائي دنيا مان ئي هليو ويو. لکيائين:
او منهنجا وطن دلدار وطن،
ڪيا ڪيڏا ڀلائڻ جا مون جتن،
لڳي لنءَ لنءَ ۾ آهي اهڙي لگن،
ڀل کان نه ڀلن اهي ڀاڻ ڀونءِ،
ڪوشش مون ڪئي ويرٿ سا وئي،
چاهي ٿو هرڻ واريءَ ڏي ورڻ،
سمجهي ٿو سٺواڄ رڃ ۾ مرڻ.
(‘سڪ سوز ۽ ساز’، صفحو – 51 )
فانيءَ کي جيترو پنهنجي وطن سان پيار هو، اوتروئي هو پنهنجي مادري سنڌي ٻوليءَ سان پيار ڪندو هو. ٻوليءَ کي هو پنهنجي جيجل ماءُ سڏيندو هو. صفحي 115 تي لکي ٿو:
او منهنجي ٻهڳڻ ٻولي تون جيجل ماءُ لکن جي ماءُ،
تنهنجي ٻولن جي ٻنڌڻن ۾ پهتو پيار ڀريو پرلاءُ،
تنهنجي ٻوليءَ جي لفظن ۾ پهرئين پيار پڪاريو،
هڪ هڪ لفظ هلي هردي جي تارُن کي والاريو،
توسان منهنجو موهه جڏهن کان سالم هو نه سماءُ،
او منهنجي ٻهڳڻ ٻولي تون جيجل لک مائن جي ماءُ.
‘تنهنجي ٻولن جي ٻنڌڻن ۾’ هڪ سهڻو شاعراڻو اظهار آهي. انهن لفظن مان ئي ظاهر آهي ته فانيءَ کي سنڌي ٻوليءَ تي ڪيڌو نه دسترس حاصل هو. سندس ان ٻهڳڻ ٻوليءَ جا هن مجموعي مان ڪئين مثال ڏيئي سگهجن ٿا. اها ڳالهه به غور ڪرڻ لائق آهي ته فانيءَ پنهنجي شاعريءَ ۾ سائين ڪشنچند ‘بيوس’ وانگر صرف سنڌي ٻوليءَ جو ئي استعمال ڪيو آهي. هن عربي، فارسي ۽ ٻين ڌارين ٻولين کان گهڻي قدر ڪنارو ڪيو آهي.
هن مجموعي ۾ فانيءَ جون چار ڪافيون به درج ٿيل آهن. صفحي 59 تي هڪ ڪافيءَ ۾ شاعر پاڻ کي مومل، سسئي، ليلان ۽ سهڻي بڻائي وطن جي جدائيءَ واري درد جو هينئن ورنن ڪيو آهي:
ليلان جئن لکئي سان لڙندس،
چاهه چنيسر جي ۾ سڙندس،
سڪ جي ڪڍندس ڪيئن چپر مان،
چهٽيل چت سان چوري چوري،
جيءُ جدائي جهوري جهوري،
‘چت سان چهٽيل چت جي چپر’ پڙهي شاعر کي داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. ‘سڪ جي چپر’ هڪ نئون نڪورو استعارو آهي.
فانيءَ جي شاعريءَ ۾ منظرڪشي به مؤجود آهي. هو لفظن ذريعي اهڙا کڻي ٿو منظر چٽي جو من آنند سان واڳجي ٿو وڃي.
پرهه ڦٽيءَ جو صبح سويرو،
سج کي هو ڪڪرن جو گهيرو،
ماڪ اگهيو گل جو منهن ميرو......(صفح-3 )
فانيءَ صفح 121 تي پنهنجي انترمن جي پيڙا جي منظرڪشي به بيحد دلڪش نموني ڪئي آهي. ڏسو ڇا ٿو چوي:
دل جا بادل اک تي ڇانيل،
بوند ۾ منهنجي بحر سمايل،
دل ۾ آلو دوُد دکي ٿو،
فاني ٻاهر آگ اجهايل.
‘سڪ سوز ۽ ساز’ ۾ يارهان ترانا ڏنل آهن. فهرست ۾ ڏنگين ۾ انهن کي رباعيون لکيو ويو آهي. صفحي 114 تي ڇپيل اهڙي ئي هڪ رباعي پيش آهي، جنهن مان خيال جي بلندي عيان آهي:
شبنم سان نه ڀنڀٽ ڪو اجهامي ويندو،
پر- هيڻ پکي ڪيئن اڏامي ويندو،
شڪتيءَ جي اڳيان سڀڪو ٿو ڪمزور جهڪي،
سج اڀري ئي مس چنڊ وسامي ويندو.
( مفعول مفاعيل مفاعيلن فع – رباعيءَ لاءِ مقرر اخرب جو وزن 7 )
هر شاعر جو انداز- بيان الڳ ٿيندو آهي. فانيءَ جو انداز- بيان انوکو آهي. ‘بوندون’ سري هيٺ ڏنل سندس ٻه چؤسٽا ڏسو:
هٿن جون ليڪون سمهيون رهن ٿيون،
سڄاڻ اک کي اٿي چون ٿيون،
اجهو ٿو غربت جو ڀاڳ جاڳي،
مگر اميريءَ کي اک ڀڃن ٿيون.
‘هٿن جون ليڪون سمهيون رهن ٿيون’ تجسم جو هڪ سهڻو مثال آهي. شاعر لاءِ هٿن جون ليڪون به ڄڻ ڪي ڇوڪريون يا عورتون آهن، جيڪي جاڳڻ کان پوءِ اک کي چون ٿيون ته اي اک! دل نه لاهه، غربت جو ڀاڳ اجهو ٿو جاڳي. فانيءَ آخرين مصرع ۾ ان چؤسٽي کي رومانوي ٽچ ڏنو آهي. چي:‘مگر اميريءَ کي اک ڀڃن ٿيون.’ اک ڀڃڻ جا ٻيا به ڪئين مطلب آهن. اتي فانيءَ پاٺڪ کي معنائن جي جهنگ ۾ سوچڻ لاءِ ڇيڪ ڇڏي ڏنو آهي. اها شاعراڻي ڪاريگري آهي، جيڪا کيس استاد شاعرن جي صف ۾ کڙو ٿي ڪري. سندس هڪ ٻيو رومانوي ٽچ واروچؤسٽو به ڏسندا هلون. چوي ٿو:
حسن گونگو بي زبان،
عشق کي آواز ڏئي،
عشق جنبش ۾ جوان،
جهٽ اچي ٿو ساز ٿئي.
غزل ته آهي ئي رومان جي پيدائش، پر هاڻي غزل ڪئين لڪ لتاڙي ڪافي اڳتي وڌي آيو آهي. ‘سڪ سوز ۽ ساز’ ۾ ڪجهه غزل به ڏنل آهن، اهي به گهڻي ڀاڱي رومانوي قسم جا آهن. صفح 79 تي ڏنل غزل جو هيءُ بند ڏسو:
سونهن ۾ ڪيڏي ڪشش آهه اڃا پر ڇا ڪجي؟
پاند ڇرڪن کان زماني جي ڇڏائي نه سگهيس.
غزل جي پوئين مصرع سچ پچ ڇرڪ ٿي ڀرائي. مون هن کان اڳ ڪٿي به ‘زماني جي ڇرڪن کان پاند ڇڏائڻ’ ڪونه پڙهيو آهي. زمانو ستم ڪندو آهي، دک ڏيندو آهي، پر انهن جي ڪري ڪوئي ڇرڪ ڀري ته اها ته ٿي دکن ۽ ستمن جي انتها. هڪ ئي لفظ ‘ڇرڪ’ مصرع کي ڪيڏي نه وڏي معنى ٿو بخشي. لفظن کان اهڙي قسم جو ڪم فانيءَ جهڙا استاد شاعر ئي وٺي سگهندا آهن ۽ ان کي گهڻ معنوي بڻائي سگهندا آهن. خيال جي بلندي صفح 80 تي ڏنل غزل جي هن بند ۾ به نظر اچي ٿي.
جي خوشي آهه سج جي پاڇي جيان،
غم به آڪاس تي غبار آهي.
غزل اشارن جي زبان ليکي ويندي آهي. خوشيءَ کي سج جو پاڇو چوڻ ان ڳالهه ڏانهن اشارو آهي ته خوشي سج جي پاڇي وانگر گهڻي دير هڪ جڳهه تي جٽاءُ نه ڪري سگهندي آهي ۽ غم آڪاس تي ڇانيل غبار مثل آهي، جو دور تائين ڏسي سگهڻ ۾ رنڊڪ پيدا ڪندو آهي. هڪ ٻئي غزل ۾ چوي ٿو:
ڏينهن جي روشني ڦڪي آهي،
روشني ڌنڌ کان ڌڪي آهي.
غزل جي مٿين ٻن بندن ۾ ڪوٽيبلٽيءَ جي خوبي ته آهي ئي آهي، پر ان سان گڏ اسٽريٽ لائين سينسيبلٽي به آهي. هر بند جون ٻئي مصرعون هڪ لائين وانگر ٿيون لڳن، جنهن ڪري بندن ۾ ڪوٽيبلٽيءَ جي خوبي اچي ويئي آهي. فانيءَ پنهنجي شاعريءَ ۾ اڪثر پختا قافيه ڪتب آندا آهن. مثال طور صفحي 90 تي ڏنل غزل جا ٻه بند پيش ڪجن ٿا.
-ٻالڪپڻ جوڀن جا واقعا
پور پرن تي آيا اڏري.
-هير ڏکڻ جي هاڻ هٽائڻ،
فاني ناهه سڻائي سٿري.
هڪ ئي غزل جا مٿيان ٻئي بند سهڻي شاعراڻي اظهار جا مثال آهن. سٿري قافيو بلڪل سهڻي نموني ڦٻايل آهي. اڏري ۽ سٿري ٻئي پختا قافيا آهن. ان کان سواءِ ‘پور پرن تي آيا اڏري’ ۾ ايهام جو استعمال ڪيو ويو آهي. پرن جي ٻي معنى آهي پکين جا پر. هڪ ٻي ڳالهه به آهي ته پر بي جان ۽ پکي جاندار ٿيندا آهن. اهو ايهام جو سهڻو مثال آهي.
’سڪ سوز ۽ ساز’ ۾ 21 پنجڪڙا درج ٿيل آهن. مثال طور صرف هڪ پنجڪڙو ڏسو:
ملي ويو ڪين کي ڪيئن وجود،
رکي ڪو ڪين ۾ ڪيئن ويساهه،
ڪري سچ ڪوڙ جيان گمراهه،
ته اهڙي سچ جو ڪهڙو سود،
ملي ويو ڪين کي ڪيئن وجود.
فانيءَ جا گيت به پنهنجو مٽ پاڻ آهن. انهن ۾ سمايل ٻوليءَ جو ردم رواني ۽ سلاست جهومائن ٿا.صفح 25 تي درج هڪ گيت:
منهنجا گيت اڌورا آهن.
بند اڌورا ڇند اڌورا قافيا پڻ اڻپورا آهن.
1.سوز ڀريو ٿو راڳ رڳن مان دم دم درد سڻائي،
پنهنجي ئي پورن کان ويٺس پنهنجي جان جلائي،
نغما نغما ناهن پر ڪي غم جون کاڻيون کورا آهن،
منهنجا گيت اڌورا آهن.
شاعر قدرت سان رليا مليا پيا هوندا آهن. فانيءَ جي شاعريءَ ۾ قدرت جا نظارا جابجا پکڙيا پيا آهن. ‘ٻالڪ’ نالي نظم ڏسو:
چنڊ منجهان چانڊاڻ کڻي،
شفق منجهان لالاڻ کڻي،
شبنم مان آلاڻ کڻي،
قدرت جوڙيو ادڀت روپ،
سهڻو سوڀياوان سروپ.
شاعري اها جيڪا وقت تي جيت پائي جيئري رهي سگهي. شاعريءَ جي پرک وقت پاڻ ڪندو آهي. فانيءَ جي شاعريءَ جي به ڪندو. مون ته صرف سندس شاعريءَ ۾ سمايل ڪن خوبين جو ٿوري ۾ ذڪر ڪيو آهي.
( سماپت )
(مرڪزي ساهتيه اڪادميءَ جي جنم شتابدي سيمينار 2014-11-23 تي ڀوپال ۾ پڙهيل مقالو. ( بشڪريه ساهتيه اڪادمي )