منهنجي نظر ۾ واسديو موهيءَ جا غزل
هند خواهه سنڌ ۾ ذري گهٽ سڀ سنڌي شاعر غزل لکن ٿا. ليڪن ڀارت ۾ جيڪي سنڌي شاعر غزل لکن ٿا، انهن ۾ واسديو موهيءَ جو نالو سٺن غزلگو شاعرن ۾ مٿاهون آهي. درحقيقت موهيءَ سنڌي شاعريءَ جي پڙ ۾ نئين ڪوتا سان پير پاتو هو. سندس نين ڪوتائن جو پهريون شعري مجموعو “ تضاد” نالي سان 1975ع ۾ شايع ٿيو هو. ان ڪتاب جي سنڌي ادبي جڳت ۾ آجيان ٿي هئي، پوءِ هن آڪٽوبر 1983ع ۾ ڇپايل پنهنجي ٻئين ڪوتائن جي مجموعي “ صبوُح ڪٿي آهي” جي آخر ۾ ڇهه غزل ڏيئي سڀني جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪايو هو. ڀلا نئين ڪوتا لکڻ وارو جڏهن موزون شاعري خاص طور غزل جهڙي ڪي قدر ڏکي صنف تي قلم هلائيندو ته ڌيان ويندو ئي. تڏهن ته ڪتاب جي مهاڳ جي آخر ۾ ڊاڪٽر پريم پرڪاش لکيو هو ته، ‘ڪوتا لکندي روايتي شاعريءَ جي غزل طرف مڙڻ جا ڪارڻ موهيءَ وٽ ضرور هوندا. بهرحال غزل موهيءَ لاءِ نئين ذهنيت کڻي، ٿورو پر پختو ڪيل پنڌ آهي.’ سچ پچ موهيءَ نج ۽ الڳ طرزبيان سان غزل جي کيتر ۾ پختو قدم ڌريو.
غزل ۾ طرزبيان کي پنهنجي خاص اهميت هوندي آهي. طرزبيان ۾ ٻولي ۽ بيان ڪرڻ جي ڍنگ جو خاص دخل هوندو آهي. اچو ته سندس پهرئين مجموعي جي غزلن جا چند اشعار ڏسون، جن مان سندس ڀاوٻوڌ، احساس ۽ تخيل صاف جهلڪن ٿا.
جنتا ناهي هي آهي لوهه تتل،
خود ڪٽايو فقط ڪٽايو آ. ( صفح-71)
ڌمڪي ٿن روئندا مار کائيندا،
ٻار ڊپ ۾ کلڻ لڳا آهن. ( صفح-72)
ٽاچنيءَ تي پتنگ جو ڦٿڪڻ،
ياد پنهنجو جئڻ ڪرائي ڇڏيو.( صفح-74)
تارا ٽوڙي اچي تريءَ تي رکيا،
هٿ جي ريکا کي بس جلائي ڇڏيو. (صفح- 74)
شانت شعلا نه ٿيا اکين جا، ڀل
جهوپڙيءَ جي ته رک اڏامي وئي. ( صفح-77)
موهيءَ جي اظهار جو ڍنگ پنهنجو نج ۽ نرالو آهي. موهيءَ جو ٻيون غزلن جو مجموعو تيرهن سالن بعد“ برف جو ٺهيل” نالي سان آگسٽ 1996ع ۾ ڇپجي ظاهر ٿيو. ان ۾ صرف غزل هئا. ايڪونجاهه غزلن واري هن مجموعي کي سال 1999ع ۾ مرڪزي ساهتيه اڪادمي اوارڊ سان پڻ نوازيو ويو.
ان مجموعي جي غزلن ۾ موهيءَ جي طرزبيان ۾ نکار صاف نظر اچي ٿو. سندس ٻولي النڪارن سان سينگاريل آهي. شاعريءَ ۾ رنگين زباني يعني النڪرت شعلي هئڻ سان لفظ نيون نيون معنائون اختيار ڪري وڌيڪ اثر ڇڏين ٿا. خود موهي چوي ٿو:
ڪي پڙاڏا گونجندا،
لفظ ڦاٿو آ وڃي.
( ‘برف جو ٺهيل’، صفح-53)
ان ڪري سندس غزلن جا گهڻا شعر معنائن جا پڙاڏا گونجائي دل ۽ دماغ کي واسي ٿا ڇڏين. هُن لفظن ۾ رنگ ڀري اهڙا ته چتر چٽيا آهن، جن کي ڏسندي من ڪا گهڙي ته انهن ۾ گم ٿيو وڃي. ‘برف جو ٺهيل’ ۾ ڏنل سندس منظر ڪشي پڙهي توهان پاڻ امين ٿيو.
تون بادل جهليندين سج گهسي ايندو،
دريءَ جو تاڪ ڏس ٿورو کليل آهي. ( صفح-12)
ڪناري تي ٻيڙين جو هر انگ لرزي،
بنا ڪجهه چوڻ جي ڏڪائين ڇوليون. ( صفح-14)
لاش بيبوُءَ جو آهي پڪ، پر امان،
ڪپڙو سوري وري ڏٺو آهي. ( صفح-26)
ٻار ڪنهن تي ويو آ، پيو سوچي،
هٿ گهمائي اکين سڄو جوڙو. (صفح-38)
رڳو ڪي پليٽون ڀڳيون، ڪجهه نه ٿيو،
ڇليل آڱرين تي پٽي ٿا ٻَڌون. (صفح-51)
جهوپڙي ڪا نظر نٿي آئي،
اوچتو هڪ ڏيئو ٻريو ۽ پوءِ. ( صفح-55)
لفظن جي شڪتي اننت ٿيندي آهي، بشرطيڪ ساهتيڪار کي لفظن ذريعي اها شڪتي ظاهر ڪرڻ جي ڪلا ايندي هجي. لفظ اسان جي من، ڪلپنا ۽ انڀوتيءَ تي اثر وجهن ٿا. شاعريءَ ۾ “وينجنا” لفظ جي اُها شڪتي آهي، جنهن ۾ لفظ جي رواجي ارٿ بدران ٻيو ڪو خاص ارٿ نڪري ٿو ۽ اهو شعر کي گهڻ ڪُنڊائي ارٿ بخشي ان کي وڌيڪ دلڪش بڻائي ٿو. موهيءَ “وينجنا” جو خوب استعمال ڪيو آهي.
ڪيئين موتي چُهي وٺي ٿي ڌرتي،
ڪوڏرون جئن هلن تکي اُس ۾. (صفح-6)
مصرع اول پڙهڻ سان پاٺڪ منجهندو، سوچيندو ته موتي ٺوس ٿيندو آهي، اهو ڳيهي سگهجي ٿو، ان کي ڌرتي چُهي ڪيئن سگهندي؟ پوءِ ثاني سِٽَ پڙهڻ سان سمجهي ويندو ته شاعر پگهر جي ڦڙي کي موتي چيو آهي. ان کان پوءِ سندس مُک مان ازخود واهه واهه نڪري ويندي. اهو ئي “ وينجنا” جو ڪمال آهي. هاڻي ڪي ٻيا شعر ڏسون، جن ۾ وينجنا سان گڏ طعنزني به آهي. موهي طعنزني (Irony) ۾ ماهر آهي.
توکي هر چيز رنگين لڳندي ضرور،
صرف پهراڻ نمڪين پائي اچج. (صفح-19)
عام طور سهڻي شخص کي نمڪين چئبو آهي. هتي به نمڪين پهراڻ جو ارٿ سهڻو پهراڻ آهي.
ڀيڙ ۾ تنهنجو چهرو نه گم ٿي وڃي،
تون چپن تي الف بي سجائي اچج. ( صفح- 19)
شاعر سنڌي ٻولي نه چئي الف بي چيو آهي. ان سان شعر جي سونهن وڌي آهي.
توسان گڏجڻ جو هو اڃا احساس،
ٻُڪ مان پاڻيءَ ڦڙو ڦڙو ٿي وهيو. ( صفح-39)
شعر جي ثاني سِٽَ ۾ پاڻيءَ جو ارٿ پاڻي نه پر وقت آهي ۽ ڦڙو ڦڙو جو ارٿ پل ۽ گهڙيون آهن. “وينجنا” جا اهڙا ڪئين مثال ڏيئي سگهجن ٿا.
سلاست به غزل جي هڪ خوبي مڃي ويئي آهي. اها شعر کي ديرپا بڻائيندي آهي. جيستائين ٻولي عام ماڻهن جي واهپي ۾ هوندي تيستائين اهو شعر به قائم دائم رهندو. شاهه عبداللطيف ۽ ڪئين ٻيا شاعر پنهنجن شعرن جي ان خوبيءَ جي ڪري اڄ به زندهه آهن. اها خوبي شاعر ۾ وڏي مشق پچائڻ کان پوءِ ايندي آهي. ان کان پوءِ شاعر پنهنجي ڪلا سان سادن لفظن ۾ وڏي اونهي ڳالهه چوڻ جي قابل بڻجندو آهي. سليس ٻوليءَ ۾ چيل غزل جا شعر وڌيڪ اثردار ٿيندا آهن ۽ اهي عام ماڻهن جي زبان تي چڙهي ويندا آهن. اهڙن شعرن ۾ حوالي طور ڪم اچڻ جي خوبي پاڻمرادو اچي ويندي آهي. موهيءَ جي غزلن ۾ اها خوبي جابجا پکڙي پيئي آهي. ڪجهه مثال ڏسون:
پنهنجا ڦوڦينڊا ڇا ٿو ڏيکارين،
هرڪو پيرين اگهاڙو پائيندين. ( صفح-10)
ساري دنيا سان دوستي ٿو رکين،
پاڻ کي ڪيترو لڄائيندين. (صفح-11)
مون کي آرام سان سمهڻ ڏي تون،
مون کي ڪيڏانهن ڪونه وڃڻو آ. ( صفح-20)
گهڻو ڪجهه لڪل هوندو تنهنجي نظر کان،
هميشهه سڌي بس ۾ اچ وڃ ڪرين ٿو. ( صفح-23)
سال 2005ع ۾ شايع ٿيل ‘ڪونج’ رسالي جي ايم ڪمل شخصيات پرچي جي صفحي 95 تي موهي لکي ٿو،‘ پاڻ کي اظهار جا نوان نوان طريقا اختيار ڪرڻ ئي کپن، جي ڪڏهن اسان سجاڳ ساهتيڪار آهيون ۽ اسين ڪو سانچو بڻجڻ کان بچڻ ٿا چاهيون.’ لڳي ٿو ته موهيءَ اهي لفظ پاڻ عمل ڪرڻ کان پوءِ ئي لکيا آهن. جڏهن سال 2001ع ۾ سندس شاعريءَ جو مجموعو ‘چهنب ۾ ڪک’ نالي سان ڇپجي ظاهر ٿيو ته ان جي پهرئين حصي ۾ ڏنل چاليهن غزلن ۾ هن پنهنجي دلڪش جذبن ۽ خيالن جي اظهار جا نوان نوان من موهيندڙ طريقا اختيار ڪيا. هُن سنڌي غزل کي نئين شئلي ڏني ۽ جدت جو احساس ڪرايو. موهيءَ معمولي لفظن سان اهڙا ته ويهي چتر چٽيا آهن جو عجب وچان اکيون ڦاٽي ٿيون وڃن. ڪي شعر پيش آهن جن ۾ وائيءَ ۾ وڪڙ (وڪروڪتي) ذريعي ڪمال پيدا ڪيل آهي.
اڀ وڇائجي ويو ڌرتيءَ تي،
تارا پيرن ۾ وچڙن ٿا. ( صفح-11)
واڻ جي کٽ ڇڪي ٿو ٻڍو،
سوچ ۾ ننڊ اُڻي ٿو ٻڍو. ( صفح-13)
هو دريءَ تي بيهي ڪري ٿو پنڌ،
اک ٿي اٽڪي پويس چانئٺ تي. (صفح-27)
اکين ۾ کڻي ٿو گهمي رنگ ڪيڏا،
گهڙي هرڪا هن جي هجي ٿي ٺڳايل. ( صفح-36)
کوهه ۾ بالٽي ‘ٺڪ’ وڳي،
ڳوٺ ٽانڊن جيان پئي ٻريا. (صفح-37)
وائيءَ ۾ وڪڙ آڻڻ ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي.اها شاعر جي غيررواجي شعور مان نڪتل سوچ جو ڪمال آهي. هن مجموعي ۾ شامل گهڻا غزل رديف سان ڪيل نباهه وارا آهن. حالانڪ رديف سان نباهه ڪرڻ وارا غزل شروعات کان وٺي سنڌي ٻوليءَ ۾ چيا ويا آهن ۽ ڪنهن وقت ته غزل ۾ رديف جو هئڻ به لازمي سمجهيو ويندو هو. مير عبدل حسين ‘سانگي’، غلام محمد شاهه ‘گدا’، حافظ حامد ‘ٽکڙائيءَ’ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين ڪئين سنڌي شاعرن رديف سان نباهه وارا غزل چيا آهن، پر موهيءَ هڪ نئين قسم جو تجربو ڪيو آهي، جنهن ۾ غزل جي هر شعر جو رديف ساڳيو هوندي به الڳ معنى ٿو ڏئي، اڳ ڪنهن به سنڌي شاعر اهڙي قسم جو تجربو ڪونه ڪيو آهي. منهنجي خيال ۾ موهي اهو تجربو ‘وينجنا’ جي ذريعي ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. مثلن:
ٻيٽَ مٿي تي هٿڙا ڦيري،
پرچي پرچي سمنڊ چوي ڪجهه.
شعر جي ثاني مصرع ۾ ‘سمنڊ چوي ڪجهه’ رديف آهي. هتي سمنڊ جو معنوي ڪرڻ (Personification) ڪيو ويو آهي. هاڻي شعر جي مصرع اول ۾ جيڪڏهن ‘ٻيٽ’ لفظ جي معنى وينجنا ذريعي پيءُ مڃجي ته ’سمنڊ’ کي پُٽ مڃڻو پوندو ۽ پوءِ شعر جي معنى صاف ٿي بيهندي. هاڻي ٻيو شعر ڏسون:
هيڏو ڏگهه ٻيڙين کي ڇيڙي،
مچلي مچلي سمنڊ چوي ڪجهه.
هاڻي هتي ساڳيو لفظ ‘سمنڊ’ گهر جي بزرگ پيءُ لاءِ ڪتب آندل مڃجي ۽ ‘ڏگهه’ ته جوان پٽ جو ارٿ ٿو ڏئي. ‘ٻيڙيون’ جوان ڇوڪريون آهن. وينجنا ذريعي جڏهن لفطن جون اهي معنائون ڪڍبيون ته شعر جي معنى صاف ٿي بيهندي. هاڻي اچو ته ٽئين شعر ۾ ڏسون ته ‘سمنڊ’ ڪهڙو ٿو ڪردار نڀائي.
چنڊ ڏٽا ڏيئي ڊوڙائي،
سهڪي سهڪي سمنڊ چوي ڪجهه.
مٿئين شعر ۾ سمنڊ پريمي (عاشق) جي روپ ۾ آيو آهي، جنهن کي چنڊ معنى ‘محبوبا’ ڏٽا ڏيئي ڊوڙائي ٿي ۽ سمنڊ سهڪي سهڪي ڪجهه چوي ٿو. هونئن به ڏٺو وڃي ته چوڏس جي رات جو پورو چندرما اڀرندو آهي ته سمنڊ جي لهرن ۾ ڊڪ ڊوڙ مچي ويندي آهي. وير چڙهندي آهي. سمنڊ ڄڻ سهڪي پوندو آهي ۽ گجگوڙون ڪري ڪجهه چوندو آهي. موهيءَ پنهنجن غزلن ۾ سنڌي اصطلاحن جو به خوب استعمال ڪيو آهي. هن نوان اصطلاح به جوڙيا آهن. هونئن به اصطلاح ۽ پهاڪا سگهڙ ۽ شاعر ئي جوڙيندا آهن. ان بعد ئي اهي عوام جي زبان تي چڙهندا آهن. سندس اصطلاحن وارا ڪجهه شعر ڏسو:
لفظ هن جا وڄن ڪونه ٿا،
سانت اوڍي سمهي ٿو ٻڍو. (صفح-13)
اڀ کيڙي پنهنجن سان مرڪي،
ڏيئو ٺاري سج ويٺو آ. ( صفح-16)
ڪو پُسڻ کان بچي ڏکيو آهي،
اڀ وسي ٿو پوي ڇٽيءَ هيٺان. (صفح-21)
تون شام جو ٿڪ ڀڃندين،
سج گهوڙا نه ڇوڙي ته ....ته. (صفح-23)
روز جي هڻ پتوڙ اوندهه ته به،
ڪئن نه سج وڪڻي ٿو اچي مڻڪوُ. ( صفح-24 )
مان ڦلان ڦولان ٿوسنڌي جو ٿيس،
روز پن پن ٿي ڇڻان، تون انگ ڳڻِ. ( صفح-45)
پاڻ کي سمجهي ڌنوان ٿو،
اڀ تريءَ تي کڻي ٿو گهمي. ( صفح-49)
سانت اوڍي سمهڻ، اڀ کيڙڻ، اڀ وسڻ، سج وڪڻڻ، پن پن ٿي ڇڙڻ، اڀ تريءَ تي کڻڻ نوان اصطلاح آهن، جيڪي سنڌي ٻوليءَ جي سونهن ۾ اضافو آهن.
موهيءَ ڪجهه نئون چوڻ جي موهه ۾ شعرن کي ڪٿي ڪٿي پرولي بڻائي ڇڏيو آهي.حالانڪ اهڙن شعرن جو تعداد تمام گهٽ، نه جي برابر آهي. ڪي شعر ڏسو:
چاندي ڏنم ڪڪر کي،
ڇو ڀاڳ ٿيو پريشان. (صفح-20)
لفظ کي چپ ڏٺو جڏهن کان مون،
پنُ تريءَ تي رکي ڇڏيو آهي. (صفح-22)
رنگ اڏامي لهن ٿا چاپوڙا،
تيز کوُرو تپيس چانئٺ تي. ( صفح-27)
جوان وڌوا بادل کُرڙي، پيئي کُرڙي،
تاوَ جو هڪڙو پرت نه اکڙي، سانت چڀي ٿي. ( صفح-42)
موهي ڏات ۽ ڏانو جو ڌڻي آهي. سندس تخيل بيحد وسيع آهي. هو ننڍين ننڍين ڳالهين ۾ به اهڙا نقطا ڳولهي ٿو لهي جو عقل حيران ٿيو وڃي.
پنهنجو رشتو سمنڊ نديءَ جو،
توکي ٿورو کارو لڳندس. (صفح-12)
منهنجي هر چيز سنڀالي ٿو رکين،
شهر شايد ڪو ڊٺل آهيان مان. ( صفح-17)
اڀ وڏو، پر ڪٿي اجهو ناهي،
ڪنهن ڇني ڇوري جان ڪڪر ڀٽڪيل. (صفح-29)
آخر ۾ مان فقط ايترو چوندس ته مون موهيءَ جي غزلن کي ماڻيو آهي. سندس نوان نوان تجربا سنڌي غزل کي مالامال ڪري رهيا آهن. هو پنهنجي ڏات ۽ ڏانو جا رنگ پسائيندي عظمت جي راهه تي گامزن آهي. ( سماپت)