گووَرڌن شرما ‘گهايل’ جا غزل- هڪ نظر
انهن غزلن تي چوڻ کان اڳ ٿوري ۾ غزل جي هيئت ( فارم) جي باري ۾ ڪجهه چوڻ ضروري ٿو سمجهان. غزل ٻن سٽن جي شعرن سان جڙيل شاعريءَ جو هڪ فارم آهي، جنهن ۾ گهٽ ۾ گهٽ چار شعر هئڻ لازمي مڃيو ٿو وڃي. وڌ ۾ وڌ ڪيترا به شعر ٿي سگهن ٿا. شروعاتي شعر کي مطلع ۽ آخري شعر کي مقطع چيو ويندو آهي. اڳي مقطع ۾ شاعر اڪثر پنهنجو تخلص وجهندا هئا، هاڻي به وجهن ٿا، پر هاڻي تخلص وجهڻ اهڙو ضروري ڪونه ٿو ليکجي. برک شاعر نارايڻ شيام به چيو آهي ته:
غزل سان نڀائڻ وڏي ڳالهه آهي،
تخلص جو ڇاهي آيو نه آيو.
هونئن ته غزل ۾ مطلع ۽ مقطع کي ڇڏي باقي ڪيترا به شعر ٿي سگهن ٿا، پر اڄڪلهه سنڌي غزل ۾ عام طور اٺن بندن تائين غزل لکيو ٿووڃِي، جنهن ۾ مطلع ۽ مقطع به شامل ٿو رهي. هڪ ٻي ڳالهه جا غزل ۾ ضروري سمجهي ويندي آهي، سا اِها آهي ته مطلع جي ٻنهي سٽن جي آخر ۾ قافيه ۽ رديف ملايو ويندو آهي. باقي شعرن جي ٻين سٽ ۾ مطلع وارو قافيه ۽ رديف ملايل هوندو آهي. “گهايل” انهن ڳالهين جو خيال رکيو آهي.
ڇاڪاڻ ته غزل ٻن سٽن جي شعرن سان جُڙي ٿو، ان ڪري ڪيترا ئي شاعر غزل کي سوَلو سمجهن ٿا. اڄڪلهه سنڌيءَ ۾ موزون شاعري ڪندڙ لڳ ڀڳ سڀ شاعر غزل چون ٿا، پوءِ ڀلي اهي هند ۾ رهندا هجن يا سنڌ ۾ رهي پنهنجي ڌرتيءَ تي مٽيءَ جي مهڪ ماڻيندا هجن. غزل کي جيترو سوَلو سمجهيو وڃي ٿو، اهو اوترو ئي ڏکيو آهي. غزل جو هر هڪ شعر مهارت گهري ٿو. ائين چوڻ غلط نه ٿيندو ته غزل جي هر شعر جي ٻن سٽن ۾ هڪ پورو خيال سمائڻو ٿو پوي. ڪنهن به شعر جي ڪاميابي ان ڳالهه ۾ آهي ته اُهو ٻڌندڙ جو دل ۽ دماغ لرزش ۾ آڻي ڇڏي ۽ هن جي منهن مان پاڻمرادو واهه واهه نڪري وڃي. ڪنهن جي منهن مان واهه واهه ڪڍائڻ ڪا سوَلي ڳالهه ڪانهي. ان لاءِ ضروري آهي ته شاعر کي لفظن جي سڀاءَ، معنى، ذائقي ۽ لڳ لاڳاپن جي پوري ڄاڻ هجي، ورنا شاعر جو شعر لفظن جو هڪ ميڙ ٿي پوندو ۽ لفظ جهنجهڻ وانگر وڄڻ لڳندا. شاعر کي فن جي ڄاڻ نه هوندي ته اهو پنهنجي جذبي ۽ احساس جي شدت ۽ سوچ کي لفظن ذريعي اوُچاين تي پهچائي نه سگهندو. سندس شعرَ بنا روح جي جسم جهڙو لڳندو، جنهن مان ٻڌندڙ/پڙهندڙکي ڪو رس چس ڪونه ايندو.
وڏي افسوس جي ڳالهه آهي ته هند توڙي سنڌ ۾ هيترن شاعرن جي سنڌيءَ ۾ غزل لکڻ جي باوجود ڪن ٿورن شاعرن کي ڇڏي گهڻي ڀاڱي سنڌي شاعر سهڻو غزل نه ٿا لکن. تنهن هوندي به جيڪي ڳاڻ ڳڻيا غزلگو شاعر آهن، تن سنڌي غزل کي ايتري ته اوچائي بخشي آهي جو اڄ سنڌي غزل ٻين ٻولين جي ڀيٽ ۾ اڳرو آهي ۽ ڏينهون ڏينهن وڌيڪ ۾ وڌيڪ اوُچاين کي ڇهندو پيو وڃي. اڄ جو سنڌي غزل ان ڪري به اوُچاين کي ڇُهي رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته اهو اڄ جي زندگيءَ جون پيڙائون، ٽٽل سماج جا دٻاوَ ۽ پرزا پرزا ٿيل انسان جي احساسن جو اظهار ڪري ٿو. گهايل جا ڪيترا ئي غزل اهڙو روپ ڏيکارين ٿا.
_جنهن ڏني وهه ، سو چوي جڳ ماڻين،
ڀروسو خود تان کڄي ويو آهي.
_ اڪثر ڀريل لاڪر جن جا،
تن جون دلڙيون ڪوريون يار.
_ يم کي رشوت آڇڻ جي لئه،
تلسيءَ جو ڏل گنگاجل هو.
_گهايل سي دل ڇا توريندا،
جن ٿي مهرون توريون يار.
_ڇڏ جفا ۽ وفا جي معنى کي،
مان به اخبار ٿو ڏسان هر روز.
زندگيءَ جي باري ۾ سڀني شاعرن پنهنجو پنهنجو نظريو ڏنو آهي. گوورڌن شرما “ گهايل” ڀلا ڪيئن ٿوو اڇوتو رهي سگهي. اچو ڏسون ته سندس نظر ۾ زندگي ڇاهي:
_زندگيءَ جو ٻڌاءِ ڇا مفهوم؟
ٿو صبح شام سج ڏسان هر روز.
_ ڪهڙي مومل ڪهڙو راڻو،
ڌڪجي پيو بس جيون گهاڻو.
_زندگي ڇاهي چئه؟
ساعتون، سازشون.
غزل کي اشارن واري رچنا چئجي ته به غلط نه ٿيندو. ڳالهه ائين چئجي جو ڍڪ به ڍڪيو رهي ۽ ڳالهه به وائکي ٿي پوي. اڄ سنڌي ٻوليءَ جا ڪي شاعر اشاري کي پروليءَ وانگر ڪتب آڻين ٿا، جنهن ڪري سندن غزل، غزل نٿا رهن. ذهني ورزش بڻجيو پون، جڏهن ته سلاست غزل جي هڪ خوبي مڃي ويئي آهي. اشاري ۽ پروليءَ ۾ وڏو فرق آهي. منهنجي خيال ۾ غزل جي شعرن کي پرولي بڻائڻ واجب نه آهي. غزل کي پرولي بڻائڻ وارا شاعر اڪثر ائين چوندا آهن ته اهو نئون غزل آهي. وڏي خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته گوورڌن شرما “گهايل” جا غزل ان عيب کان بنهه آجا آهن. هو پنهنجي ڳالهه سادن سودن لفظن ۾ ڪاميابيءَ سان چئي ٿو ڏئي. ڪي مثال ڏسو:
-راڄنيتي رڳو،
مان به تون، تون به تون.
-ڪڏهن ته گهايل کلي خوشيءَ سان، ڪيا ٿي انگل قبول جن،
اهي ئي هاڻي ڳڻي ڳڻن ٿا، ذري ذري ۽ ذري ذري.
-گهايل پنهنجي ميڙي چونڊي،
سهڪڻ، تڙڦڻ، ٺڳجڻ، ڀٽڪڻ.
-هلنديءَ بن هت ڪين هلي ٿي،
ڀٽڪي ڀٽڪي ٿي ڀل ساڻو.
¬- تنهنجو ڄار ڏٺو ٿم پيارا،
ڇو اڇلين پيو هر هر داڻو؟
-اڄ ڏسون ڇونه ايڪلويه کي،
ڪُلُ دروڻا جو وڌي ويو آهي.
-شِوَ بڻڻ لاءِ ڏس،
ڪيترن رک مَلي.
-در وٽ سهڻي رنگولي هئي،
چلهه وٽ ٻاڪاريو ٿي ٻارن.
غزل لکندڙ شاعر لاءِ اهو ضروري آهي ته کيس رديف ۽ قافيي جي مناسبت ۽ انهن کي ڦٻائي بيهارڻ جو هنر ايندو هجي. گوورڌن شرما “گهايل” اهو هنر ڄاڻي. ڏسو:
-ڪٿي جيڪڏهن ڪي قرب وارا گڏبا،
اسان جو به “گهايل” ذڪر مان ٿيندو.
- جنهن جا وارث هِتي هُتي ڪيئين،
پوءِ به سڏجي اها ته ڇوري آ.
- باوفا سان نڀائي ٿو هرڪو،
بي وفا تان به جان گهوري آ.
- ڪي ڪي ڄاڻن منهنجي ياري، هڪڙو مان ۽ هڪ آئينو،
پنهنجي سنگت پياري پياري، هڪڙو مان ۽ هڪ آئينو.
- هردم رهندو ڪين سرءُ،
نيٺ ته ڦٽندو ايندو ڦاڳ.
-عيش عشرت جون سڀ شيون مؤجود،
پو به پيو ٿو لڇان، ڏکان هر روز.
مٿين شعرن جي پختي بندش ڌيان ڇڪائي ٿي. انداز- بيان به دلڪش آهي، ان ڪري فڪر/سوچ اڀري بيٺي آهي. غزل پڙهڻ سان ذهن ۽ جذبات ۾ جنبش اچي ٿي وڃي.
شاعر جيڪو ڪجهه ڏسي ٿو، ڀوڳي يا ماڻي ٿو، انهن احساسن کي لفظن جو جامو پهرائي شاعريءَ جي روپ ۾ پاٺڪ جي آڏو رکي ٿو ۽ ان کي به پنهنجن احساسن سان هم آهنگ ڪرائي ان جي چيتنا کي جاڳائي ٿو.
اڄڪلهه شهري زندگيءَ جون پيڙائون هر شهري انسان ڀوڳي ٿو. اڄ هند جا ذري گهٽ سڀ سنڌي شاعر شهرن ۾ رهن ٿا، ان ڪري اهي انهن پيڙائن کي ڀوڳين ٿا. رشتن جو کوکلوپڻو کين به رنجائي ٿو. انسانن جون بي رخيون کين به جهنجهوڙين ٿيون، ان ڪري سندن شاعريءَ ۾ ان جو ذڪر اچي ٿو. گوورڌن شرما “گهايل” پاڻ به پُڻي شهر جو باشندو آهي. کيس به اهڙين ڳالهين سان ضرور دوبدو ٿيڻو پوندو هوندو، شايد ان ڪري سندس غزلن ۾ به انهن جا عڪس آهن.
-نه آئين نه نياپو مُڪُئه ڪو ڪڏهن،
اها ته آ پنهنجپائي سڄڻ!
-سڀ چون پيا وري وري اچجانءِ،
جو به ويو سو وري وريو ناهي.
-هل هلان ڀڄ ڀڄان،
گهرج آ وقت جي.
-هٿ ۾ تسبيهه ٿو رکي هردم،
اهڙي غلطي ڪئي اٿس ڪائي.
-ورسيءَ تي والاريون ڪرسيون،
پهرين صف ۾ چٻرن طوطن.
-ڪن وٽ روٽ سُڪل ڀي ناهي،
ڪن وٽ مالپڙن تي ماڻو.
گهايل سنڌ ۾ دادوُ ضلعي جي ميهڙ شهر ۾ سنه 1937ع ۾ جنم ورتو ۽ پنهنجي شروعاتي زندگيءَ جا اٽڪل ڏهاڪو کن سال پنهنجي جنم ڀوميءَ ۾ گهاريا. اها شروعاتي ٻالپڻ واري زندگي اڄ به هن کان وسري ناهي. هونئن به ٻالپڻ ڪنهن کان وسرندو ناهي. اهي يادگيريون سندس دل ۽ دماغ تي اڃا ڇانيل آهن. انهن چنبڙيل يادگيرين سندس قلم جي نوڪ کي به اچي ڇهيو آهي. چوي ٿو:
-ميهڙ واري ميندي، درياهه،
ناممڪن آ مون کان وسرڻ.
-کچڻي پاپڙ ڏڌ ۽ لولي،
سڀ ڳالهائن منهنجي ٻولي.
-ليلا مومل نوُري ناهيان،
پاتي ٿم لاڏيءَ جي چولي.
-سنڌ جون سوُکڙيون،
گودڙي ۽ جهلي.
-جنهن کي ساري سال گذاريم،
‘گهايل’ پيارو پيارو پل هو.
-سپنن جا سک آهن جام،
آهه حقيقت ڍوڍو ساڳ.
-‘گهايل جي تمنا آ، هيڪر مان ڏسان ميهڙ،
بس پوءِ ڀلي پراڻن جي ڏور ٽٽي مؤلا.
هاڻي هو پنهنجي جنم ڀومي ميهڙ جو ديدار ڪري آيو آهي. گهايل کي پنهنجي سنڌ ڌرتي، ماڻهن، وڻڻ ٽڻن، ٻنين ٻارن، نظارن ايتريقدر جو ان جي هر شئه سان ايترو ته پيار آهي جو هو سنڌ کي ڪونج بڻائي پنهنجي دل تي ڦٽ لعنت وجهندي چوي ٿو:
آڪاس تي اڏرين ۽ لهرن تي لُڏين اي دل،
ٻاڏاءِ ته پڃري مان بس ڪونج ڇُٽي مؤلا.
گهايل هڪ سٺو انسان آهي. هر شاعر کي پهرين سٺو انسان بڻجڻو پوي ٿو، نه ته هو عميق ۾ ٽٻيون هڻي موتي ميڙي نه سگهندو. اهو منهنجو شخصي عقيدو آهي. گهايل سٺي انسان ٺهڻ لاءِ صلاحون ٿو ڏئي:
-اگر مراد ٿي اها ته سڀ سٺا هجن،
اول اول ته پاڻ کي تپاس ۽ سڌار تون.
-جتي وڃين اتان کڻي گڻن جي اچج سوُکڙي،
بنا گڻن نه آهه ڪو، نه ڳالهه سا وسار تون.
سنڌ جي هڪ وڏي شاعر سدا حيات سائين تاجل ‘بيوس’ کيس سون سريکو شاعريءَ جو سرجڻهار لکيو آهي. هن جي باري ۾ هند جي مايناز بزرگ شاعر سدا حيات سائين هري درياني ‘دلگير’ صاحب جو چوڻ آهي ته، “ گوورڌن شرما ‘گهايل’ جو امنگ ۽ اتساهه ڏسي، منهنجي من ۾ به مؤجون اٿنديون آهن. هو پنهنجي وطن، قدرت جي نظارن ۽ سچائيءَ تي فدا آهي. سندس شعر ۾ ڪافي اصليت، اڇل ۽ اڏام موجود آهي. سندس خيال خوبصورت آهن. گهايل جي شاعريءَ جو گهڻو حصو داخلي آهي، جنهن جو مڪان خارجي شاعريءَ کان مٿانهون ٿيندو آهي. سندس شاعري گوناگون وشين واري آهي.”
سندس غزلن جو مطلع ڪندي مون کي محسوس ٿيو ته درحقيقت گوورڌن شرما ‘گهايل’ سدا حيات سائين هري درياني ‘دلگير’ وانگر سک درسي شاعر آهي. هو مشڪل ۾ به همٿ نٿو هاري ۽ اميد ٿو ڪري ته ڪاري رات آهي ته ڇا ٿيو؟ ستارا ته نگهبان آهن:
-مٿان رات ڪاري، ۽ رستو به مشڪل،
ستارن جو پهرو نگهبان ٿيندو.
-گهر گهر سنڌو ڇُلندي ‘گهايل’،
ايندي ايندي اهڙي ڇولي.
-ڪونهي محتاج مند جو ‘گهايل’،
دل خزان ۾ به ٿي ٽڙي پو ڇا؟
گهايل جي ڪيترن ئي غزلن مان گيت ليئو پائيندو نظر اچي ٿو. ان وڏ کان شاعر کي ڪنارو ڪرڻ گهرجي. هونئن هرڪو رچناڪار پنهنجين رچنائن جي پاڻ ئي جاچ پرک ڪندو رهندو آهي ۽ جج بڻجي فيصلو ڪندو رهندو آهي. گوورڌن شارما ‘گهايل’ به شايد ائين ئي ڪندو هوندو. تڏهن ته لکيو اٿائين:
-روز ساڳي ساڳي ‘گهايل’ شاعري،
ڪجهه نوان گلزار مان اچ گل کڻي.
-ڪجهه نئون ڇونه ٿو لکين ‘گهايل’،
زيست کان ڪيئن ڀڄان لڪان هر روز.
ڪل ملائي گوورڌن شرما ‘گهايل’ هڪ سٺو غزلگو شاعر آهي، جنهن مان سنڌي غزل کي وڏيون آشائون آهن. مون کي اميد ئي نه پر پوري پڪ آهي ته سندس قلم اڃا به اوُچاين کي ڇُهندو ۽ هو سنڌي غزل ۽ سنڌي ادب جا گهڙا ڀريندو رهندو.
(سماپت)