دلگير جو ‘ماڪ ڦڙا ’
هري دلگير انجنيئرنگ جي پڙهائي پوري ڪرڻ کان پوءِ سنڌ ۾سول انجنيئر جي سرڪاري نوڪري ڪئي. ورهاڱي بعد به هو سرڪاري نوڪري ڪندي سنڌ ۾ رهيو، پر پوءِ سنه 1958ع ۾ سنڌ ڌرتيءَ کان سدا لاءِ موڪلائي 1959ع کان ڀارت جي آديپور شهر ۾ اچي رهيو، اتي ڪئين وڏا عهدا ماڻيائين. ان کان سواءِ سنڌي ادب جي کيتر ۾ به کيس ڪئين سرڪاري ۽ غير سرڪاري انعام ۽ سنمان مليا. 1977ع ۾ سندس شاعريءَ جو مجموعو“پل پل جو پرلاءُ” ڇپيو، جنهن تي کيس مرڪزي ساهتيه اڪادميءَ انعام ڏنو.
هري دلگير نثر توڙي نظم جا ڪل ملائي 26 ڪتاب سنڌي ادب کي ڏنا، جن ۾ چار ٻال ڪوتائن جا مجموعا به شامل آهن. سندس شاعريءَ جا شروعاتي ٻه مجموعا سنڌ ۾ ڇپيا. پهريون “هرشچندر جيون ڪوتا ” 1941ع ۾ ڇپيو ، جنهن تي سنڌ سرڪار کيس انعام عطا ڪيو.ان کان پوءِ ستت ئي 1942ع ۾سندس ٻيو مجموعو “ڪوڏ” نالي سان ڇپيو. ان تي به سنڌ سرڪار کيس انعام عطا ڪيو. هيءُ “ماڪ ڦڙا ” سندس شاعريءَ جو ٽيون مجموعو آهي، جو 1953ع ۾ جناب ديي سڀاڻيءَ آشا ساهت منڊل، اجمير پاران ڇپائي پڌرو ڪيو. ان مجموعي ۾ ٻه ڀاڱا آهن. پهرئين ڀاڱي ۾ هري دلگير جي شاعري ۽ ٻئي ڀاڱي ۾ نارايڻ شيام جي شاعري شامل ڪيل آهي. هتي مون کي صرف هري دلگير جي شاعريءَ جي اوک ڊوک ڪرڻي آهي، جيڪا 94 صفحن ۾ ڦهليل آهي.
هري دلگير شاعريءَ جا شروعاتي سبق نواز علي جعفري ‘ نياز’ کان حاصل ڪيا، جيڪو سندس ئي اسڪول ۾ ماستر هو. نياز صاحب ان وقت مشاعرن جو اهم شاعر ليکيو ويندو هو. ان کان پوءِ دلگير سائين ڪشنچند ‘بيوس’ جي لاڙڪاڻي واري شاعريءَ جي اسڪول جو شاگرد بڻيو. بيوس ۽ سندس شاگردن جو زندگيءَ طرف آشاوادي نظريو هوندو هو جو دلگير ۾ پڻ موجود آهي. ڏسو:“ کول اکيون ڏس لاٽ.... مسافر !/ ناهه انڌاري واٽ....مسافر !” (صفح-34)
“داغ جي انسانيت تي، خون پنهنجي ساڻ ڌوءُ، ڇو اڙي ‘دلگير’ ٿي بي جان تون ويٺو ڏسين.” ( صفح-6)
دلگير جنهن وقت شاعريءَ جي پڙ ۾ پير پاتو ان وقت نظم، آزاد نظم ۽ گيت جهڙين صنفن تي ڪي قدر وڌيڪ زور هوندو هو. ان جو هڪ سبب شايد اهو به هو ته ويهين صديءَ جي ٻئين ڏهاڪي ۾ گرديو رويندر ناٿ ٽئگور کي سندس بنگالي گيتن جي انگريزي ترجمي ‘ گيتانجليءَ’ تي نوبل انعام مليو هو ۽ ان وقت سنڌ ۾بنگالي ساهتيه خاص ڪري ناول سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيندا رهندا هئا. گيتانجليءَ جا به سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجما ٿيا. اهي به گهڻو ڪري آزاد نظم ۾ ٿيا. شايد ان ڪري ‘ماڪ ڦڙا ’ ۾ دلگير جي گهڻي شاعري انهن ٽن فارمن ۾آهي. البت ڪي قطع ۽ غزل به شامل ڪيل آهن. سندس شاعريءَ جا موضوع گهڻو تڻو انسان پرستي، غريبن ۽ پٺتي پيلن سان همدردي، قدرتي نظارا، بدلجندڙ سماج، ديس ڀڳتي، سنڌ جي ساروڻي ۽ سنڌ سان محبت وغيرهه خاص آهن. ائين به چئي سگهجي ٿو ته سندس شاعريءَ ۾ ويهين صديءَ جي پهرئين اڌ واري وقت جا اولڙا آهن.
دلگير جي سنڌي ٻولي سپڪ سلوڻي ۽ مائيدار آهي.هن نج سنڌيءَ جو استعمال ڪيو آهي. عربي، فارسي ۽ اردوُ ٻولين جا لفظ گهٽ ڪتب آندا آهن.البت هندي لفظ آهن.
“مان سپنن جو رهواسي،/مان ئي سپنا ٺاهيان ٿو، /مان سندرتا جو پياسي،/ پنهنجي پياس نه لاهيان ٿو،/مان گيتن جو ڳائيندڙ،/مٺڙا ساز وڄائيندڙ،/ڌرتي عرش اڏايان آنءُ،/ شاعر منهنجو آهي نانءُ.” هري دلگير جي شاعريءَ جي رواني ۽ رديف قافين جي پختائي ازخود من ۾آنند جي وهڪري ۾وهائي ٿي وڃي. اهي خوبيون هن مجموعي ۾ جابجا پکڙيون پيون آهن. مثال طور صفح. 68 تي درج هڪ مسلسل غزل جا ڪجهه بند پيش آهن. غزل جو عنوان آهي “ ائين ڇو؟ ”.
-گيت ڳائڻ مون گهريو، پد به ڪو ڳائي نه سگهيس،
هاءِ، جيون ۾ مڌر ميٺ ملائي نه سگهيس.
1-ساز دل شانت ۾، هر تار سندس آهه ڍلي،
ڪيڏي ڪوشش سان به هڪ تار وڄائي نه سگهيس.
2-مان ستل هوس، مٺي بين وڄائي تو سڏيو
نين ليڪن نه کليا، کيپ گنوائي نه سگهيس.
غزل جي بندش لاجواب آهي.در حقيقت بندش ئي غزل کي غزل بڻائيندي آهي.
وقت جي هر وهنوار، ان جي هر چڱائي لڱائيءَ تي شاعر جي تکي نظر هوندي آهي. تڏهن ته هو وقت جا چٽ چٽي اسان کي ڏيکاريندو آهي. دلگير به پنهنجي وقت جا ڪئين چٽ چٽيا آهن. هڪ نظم ۾ هڪ عورت پتيءَ کي پنهنجو درد ائين ٿي ٻڌائي ڄڻ اهو سڀني استرين جو درد هجي. نظم مان مرد خلاف بغاوت جي بوءِ پڻ اچي ٿي:
“مرد آهين، تون بيشڪ مزو موج ڪر،/ ڌرم مردن کي آزادگي آ ڏني،/ ڇيڳرا هو گهمن، عيش عشرت وٺن،/ ڀل ته بازار بد ۾ هو ناسون هڻن،/ ڀل سون عورتن ساڻ رستو رکن، کين آهي معاف،،/ آهه سڀ ڪجهه معاف،/ مرد جو هو ٿيا- کين سڀ ڪجهه روا،/ شاستر جيڪي آهن سي مردن لکيا،/ تنهن ڪري ڌرم ٿي پيو سندن آ غلام،/ ڌرم مردن جي لئه شوق ئي شوق آهه، استرين لئه مگر ڌرم زنجير آهه/ تيز شمشير آهه...” ( صفح-49 ۽ 50 )
دلگير جي شاعري سترنگي آهي. نظمن ۾ زندگيءَ جي انڊلٺ جا سڀ رنگ سمايل آهن. وقت جي ڪميءَ سبب اهي سڀ ته هتي پيش نٿا ڪري سگهجن. بهرحال “ نا- معلوم لفظ-“سري واري هڪ آزاد نظم جون چند سٽون پيش ڪرڻ کان پاڻ کي روڪي نٿو سگهان، جنهن جي هڪ هڪ لفظ مان سنڌي ٻوليءَ جي خوشبوءِ ٿي اچي. نظم پڙهندي ائين ٿو لڳي ڄڻ شاعر قدرت سان هم آهنگ ٿي ويو آهي. ان نظم ۾جماليات موهي ٿي:
“ گيت مون “ گرديو” (ٽئگور) جو/ رات ريڊيو تي ٻڌو،/لفظ نامعلوم ها،/غير ٻوليءَ کان هيس،/لفظ لهرن کان اجهل،/ هير کان هلڪا سڌير،/ٽٻ هيا ميٺاج ۾،/خاص خوشبو ۾ ڀنل،/ دل اندر جهومڻ لڳا،/ خوب جهومائڻ لڳا./ منهنجي دل جهومڻ لڳي،/ جهومڻ لڳا ڪل ڪائنات؛/ چشم دل جي سامهون،/مون ڏٺو،/ ديوتائون عرش مان ڄڻ ڦول برسائڻ لڳا./ منهن ڪڍي ٻوٽي منجهان ڪچڙي ڪلي،/ ڦول ٿي جهومڻ لڳي؛/ امرتي برسات جا وسڪارا ٿيا آنند جي آڪاس مان،/ زندگيءَ جي انڊلٺ،/ تاب سان چمڪڻ لڳي؛/ مشڪندي، نچندي سا ڄڻ ڳائي پئي؛-/ “ مان امر آهيان امر/ مان امر آهيان امر” ......( صفح 77 ۽ 78 ) مٿين سٽن ۾ شاعر جي تخيل جي بلندي ماڻڻ وٽان آهي. هن نظم ۾ شاعر دل کولي اشارن، علامتن ۽ استعارن جو استعمال ڪيو آهي.
دلگير تي ٽئگور جي شاعريءَ جو اثر هو. هيٺيون سٽون ان ڳالهه جي شاهدي ٿيون ڏين:
“پاپ جو مندر ڊاهه-پوڄاري،/ پاپ جو مندر ڊاهه !/ 1- مسڪينن جي نازڪ هڏڙين تي جنهن جو بنياد،/ جنهن کان ناحق لک لٽجي ويا، ڀونگيون ٿيون برباد،/ جنهن جي سر سر خون ٻڏل آهه،/ چپو چپو پاپ ڀنل آهه،/ ڪئن سو مندر آهه؟- پوڄاري .”(صفح- 45 )
ان وقت جي سڀني سنڌي شاعرن سنڌ ۽ سنڌوءَ جي مهما ضرور ڳائي آهي. دلگير به سنڌ جي آبپاشي کاتي ۾ انجنيئر جي عهدي تي هو. ان ڪري سنڌو نديءَ سان ملاقات ڪرڻ سندس روزمرهه جي ڪرت هئي. کيس سنڌو نديءَ سان ازلي پريم هو. شايد ان ڪري “سنڌو -ستار” سري واري نظم ۾ سنڌوءَ جي مهما ڪجهه هن طرح بيان ٿو ڪري: “ وڄندي ٻڌان ٿو سنڌ ۾ سنڌو ! سندءِ ستار،/ ڇا تان گان تنهنجو ٿو آنند ڏي اپار،/ آلاپ تنهنجا وايو جي لهرن مٿان تري،/ ڇيڙن اچي ٿا سنڌ جي هردي جي تار تار.” ( صفح-9 )
گيت شاعريءَ جي سڀ کان آڳاٽي صنف آهي. اسان جي شاعريءَ ۾ اڳئي وائي، ڪافي ۽ ڪلام گيت جي صورت ۾ هئا، پر ڪشنچند ‘بيوس’ پهريون شاعر هو جنهن گيت جي صنف کي سنڌي شاعريءَ سان ڳنڍيو. جيئن مٿي چيو ويو آهي ته هري دلگير بيوس اسڪول جو شاگرد هو. ان ڪري هن پاڻ به ڪئين گيت لکيا. سندس ڪي گيت ‘ماڪ ڦڙا’ ۾ به درج آهن.اچو هڪ گيت ڏسون. جنهن مان دلگير جي آشاوادي نظريي جي پروڙ پوي ٿي.
“مڌر مڌر تون ڳاءِ....او دل !/ مڌر مڌر تون ڳاءِ./ 1-سپنن جي سوني نگريءَ ۾آشا-وينا ڇيڙ، / وايو ساگر جي لهرن ۾ آنند گيت پکيڙ،/ لهر لهر کي پنهنجي سر سان، پيارو ناچ نچاءِ/ مڌر مڌر تون ڳاءِ/ 2-تنهنجي گيت ۾ جيون آهي ڳاءِ سدا ‘دلگير’ / گيت ڪري ئي گيت تون ڳائج، ڏي هر دل کي ڌير/ تنهنجو گيت نه تو لئه آهي، پر آهي جڳ لاءِ/ مڌر مڌر تون ڳاءِ،/ او دل !” ( صفح-70 )
“ ڀارت جو گيت” ۾ پنهنجي ڀارت ديش لاءِ پروردگار کان دعا گهرندي چوي ٿو: “ او منهنجا داتار،/ سڻ منهنجا ڪرتار./ 1- منهنجي ديش جي مٽي مٺڙي، ٿي جل ۾ ميٺاج،/ وايوءَ ۾ ميٺاج مدامي، هر ڦل ۾ ميٺاج،/ ميٺ هجي ميٺاج کان پيارو،/ مصري ۽ ماکيءَ کان نيارو،/ ڏي ميٺاج اَپار....او منهنجا داتار.” ( صفح-7 )
‘ماڪ ڦڙا ’ جو مطلع ڪندي مون ڏٺو ته هري دلگير فارسي بحر وزن سان گڏ ڀارتي ڇندن جو به استعمال ڪيو آهي ۽ ٻنهي تي سندس پڪڙ مضبوط آهي. سندس مٿيان ٻئي گيت ڇند شاستر تي ٻڌل آهن. ڇند ۾ رچيل گيت وڌيڪ نکري پوندا آهن. انهن ۾ ازخود رواني اچي ويندي آهي، جيڪا گيت جي پهرين ضرورت هوندي آهي.
هري دلگير جو شاعريءَ جو پهريون مجموعو ‘ هرشچندر جيون ڪوتا ’ 1941ع ۾ ڇپيو، ان وقت سندس عمر 25سال هئي ۽ 12 سالن بعد جڏهن هن جي عمر 37 سال هئي، تڏهن مذڪور مجموعو ڇپيو. مطلب ته هن ڪتاب ۾ اها شاعري شامل آهي جا هن پنهنجي عمر جي 26 کان 37 سالن جي عرصي ۾ ڪئي، ان عرصي ۾ هو گهڻو عرصو خود شاگرد رهيو ۽ ان دؤر ۾ شاعريءَ ۾ جيڪي خيال مروج هئا، اهي ئي سندس شاعريءَ جا موضوع بڻيا.باقي سندس شاعريءَ ۾ خيال جي بلندي، احساس جي گهرائي ۽ جذبي جي شدت موجود آهي.هن لفظي ۽ معنوي صنعتن جو ڀرپور استعمال ڪيو آهي.جنهن شاعر جا شروعاتي ٻه مجموعا ئي انعام حاصل ڪيل هجن اهڙي شاعر جو هيءُ ٽيون مجموعو ڪيئن گهٽ ٿي سگهندو؟ سچ پڇو ته مون ‘ ماڪ ڦڙا’ کي ماڻيو ۽ خوب ماڻيو آهي. توهان به ڪٿان هٿ ڪري پڙهو ۽ شاعريءَ جي هندوري ۾ لڏي آنند ماڻيو. ( سماپت )
(هري دلگير سيمينار آديپور، ڪڇ 29-28 جنوري 2017ع )