مؤجوُدهه دؤر ۾ سرجن – نئين ڪوتا ( 2001 کان 2010ع )
نئين ڪوتا ڪا ٺلهي بيان بازي ڪانهي ۽ نه وري ڪا نعري بازي آهي. نئين ڪوتا ويچار تي ٻڌل يعني ٿاٽ اوريئينٽيڊ ڪوتا آهي. نثر جا جملا ٽوڙڻ ڦوڙڻ سان به نئين ڪوتا ڪانه جُڙندي آهي، جيستائين ان ۾ انڀو ۽ سنويدنا مان پيدا ٿيل ويچار جو فنڪارانه اظهار نه هجي. اهو ئي فنڪارانه اظهار ڪو شعاع پسائي ذهن/من جي ڪا ڪُنڊ روشن ڪري سگهندو آهي.
سنڌيءَ ۾ نئين ڪوتا ويهين عيسوي صديءَ جي ڇهين ڏهاڪي ۾ پرڏيهي اثر هيٺ آئي. ان کان اڳ نثري نظم،آزاد نظم ۽ ادب لطيف نالن سان ڪوتا لکي ويندي هئي، حالانڪ اهي نالا به پرڏيهي ڪوتا جي فارمن جا سنڌي ترجمو هئا. آزاد نظم ته سڌو سنئون انگريزي لفظ ‘فري ورس’ جو ترجمو هو. پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ گرو رويندرناٿ ٽئگور جي انگريزي ڪتاب‘ گارڊنر’ جو ‘پريت جا گيت’ نالي سان نثري نظم ۾ترجمو ڪيو ته لالچند امرڏني مل به ان ساڳي ڪتاب جو‘سدا گلاب’ نالي سان نثري نظم ۾ ترجمو ڪيو. ارجن ايسراڻيءَ وري انگريزي ڪتاب ‘ڪريسينٽ موُن’ جو ‘ ٻالچندر’ نالي سان نثري نظم ۾ ترجمو ڪيو. 1962ع ڌاري ڪلا پرڪاش پنهنجي ڪوتائن جو ڪتاب ‘ممتا جون لهرون’ ادب لطيف ۾ لکي ڇپايو.
نئين ڪوتا ورهاڱي سبب جيوت ۾ پيدا ٿيل خال، سنڌ جي ڳوٺن مان نڪري ڀارت جي شهرن ۾ اچي رهڻ سبب پيدا ٿيل ويڳاڻپ، اجنبيت، رشتن جي کوکلائپ ۽ ٻيا ڪئين مسئلا کڻي نئين جيون ٻوڌ ۽ ڀاو ٻوڌ مان ڦٽي نڪتي. هريش واسواڻيءَ جي لکيل ‘پرش وئشيا’ سنڌي ٻوليءَ جي پهرين نئين ڪوتا مڃيو وڃي ٿي. ڪي گوورڌن ڀارتيءَ جي ‘سئنيٽوريم جي پهرين رات’ کي پهرين نئين ڪوتا مڃين ٿا.
ان نسبت ڪرشن راهي لکي ٿو-“ گوورڌن ڀارتيءَ جون ‘سئنيٽوريم جي پهرين رات’ ۽ ‘پوسٽ آپريشن وارڊ ۾’ ذڪر لائق آهن، اگرچ اهي ٻيئي ڪوتائون آزاد نظمون آهن. مگر انڀو جي شدت ۽ اظهار جي جدت سان آزاد نظم جون حدون لتاڙي گهڻو پٺيان ڇڏي ٿيون وڃن. زندگيءَ جي پيڙا جو اهڙو شديد انڀو ۽ ان جو اهڙو تکو ۽ ڪؤڙو اظهار آزاد نظم ۾ ڪڏهن ڪونه آيو هو. البت، اهو سچ آهي ته اهي ٻه ڪوتائون شاعر جي بنهه شخصي، ڪجهه جسماني، ڪجهه ذهني پيڙا جي ئي سهاري بيٺيون آهن. گوورڌن جو نئون ڪوتائي رخ ان ڪري اتي ئي رهجي ويو آهي. هريش واسواڻي نئين ڪوتا جو باني، سنڌي شاعريءَ جي نون آوازن ۾ پهريون آواز آهي.” (‘سنڌي شاعريءَ ۾ نوان آواز’ - ڪرشن راهي 1982ع )
ان کان پوءِ موهن ڪلپنا، واسديو موهي ۽ آنند کيماڻي به نئين ڪوتا تي قلم آزمائي ڪرڻ لڳا. پوءِ ان سفر ۾ شيام جئسنگهاڻي، نامديو تاراچنداڻي، رتن آڏتاڻي، وشنو ڀاٽيه، برج موهن، گوورڌن تنواڻي، موهن‘ديپ’ ۽ پريم پرڪاش وغيرهه به شامل ٿي ويا. ڪن پابند شاعري ڪندڙ شاعرن جهڙوڪ ايم ڪمل، ارجن حاسد، ايشور‘ آنچل’، ارجن شاد ، ڪرشن ‘راهي’، لڇمڻ ڀاٽيا ‘ڪومل’ وغيرهه به نيون ڪوتائون لکيون. ان کان پوءِ ايشور چندر، سندري اتمچنداڻي، اندرا واسواڻي، نانڪ مدناڻي ۽ پوپٽي هيراننداڻيءَ جهڙن ڪيترن ئي نثر نويسن به نئين ڪوتا تي قلم هلائي پنهنجو پاڻ موکيو. نئين ڪوتا جو جهول ڪڏهن خالي ڪونه رهيو. نت نوان آواز اڀرندا رهيا. جينت ريلواڻي، چترو ناگپال، گوورڌن شرما ‘گهايل’، نند جويري، ڪيرت ٻاٻاڻي، ڊاڪٽر ستيش روهڙا ۽ ٻيا ڪئين شاعر/شاعرائون آهن، جن نئين ڪوتا لکي آهي ۽ اڄ به لکي رهيا آهن.
موهن ڪلپنا جو چوڻ آهي ته،“ نئين ڪوتا اگهاڙي من جي پوري ننگائپ آهي. جتي گهڻو ڪجهه مختلف ۽ متضاد آهي ۽ شخص ڪنهن اڏامندڙ کِن ۾ پنهنجي من جي ڪنهن حصي جي ننگائپ، تلخيءَ جي اڻ چاهيل بندش مان، غير بناوٽي فارم ۾ اظهاري ٿو. نئين ڪوتا نانگ ڦڻيءَ جو وڻ آهي.” (سنڌيءَ ۾ نئين ڪوتا ۽ چيتنا جي تشريح – 1982ع )
ان ڏس ۾ هن ڏهاڪي ۾ لکيل هريش واسواڻيءَ جي هيءَ ڪوتا ڏسو، جنهن ۾ نين علامتن ۽ نئين تخليقي ٻوليءَ ذريعي فنڪارانه اظهار ڪيل آهي:
“ ادرشيه آگ/منهنجي جسم ۾ پيل،/هڪ الائڊ ڌاتوءَ کي،/ڳاري/سفيد ترل پدارٿ/بڻائي ڇڏيو،/پاري وانگر/مون ان کي پنهنجي ترين تي نه کڻي/هڪ سنٿيٽڪ پاردرشي پردي ۾ جذب ڪري/هڪ ٻئي جسم جي/شُڌ ڪسؤٽيءَ تي ڪسڻ ٿي چاهيو،/پر ڪسؤٽي خود الائڊ نڪري پيئي ....” (آس پاس کان آر پار طرف – 2010ع )
مٿي چيو ويو آهي ته نئين ڪوتا لکڻ وارن شروعاتي شاعرن ۾ واسديو موهي به هو. سندس نين ڪوتائن جو پهريون مجموعو 1975ع ۾ ‘تضاد’ نالي سان شايع ٿيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان کان پوءِ هو غزل طرف مُڙيو، پر تنهن هوندي به هو نئين ڪوتا لکندو رهيو ۽ اڄ به لکندو رهي ٿو. ان پهرئين ڪتاب ڇپجڻ بعد سندس نين ڪوتائن بابت موهن ڪلپنا لکيو هو- “ موهيءَ جي ڪوتا، ‘ڪوتا’ ۾ روزمرهه جي زندگيءَ جي لطافت مؤجود آهي. هڪ خوبصورت انداز- بيان جيان، جا سندس شخصيت جي الڳ ڇاپ قبول ڪري سگهجي ٿي.” ( ‘سنڌيءَ ۾ نئين ڪوتا ۽ چيتنا جي تشريح’- موهن ڪلپنا 1982ع )
موهيءَ جي نئين ڪوتا ۾ ان وقت جا شوخي هئي، سا اڄ به قائم آهي. هڪ مثال: “هاڻي تو وٽ/بي حساب هٿيار آهن/ڪرسيءَ جي، قاعدن جا/هاڻي تنهنجي نظر/منهنجي اندرين پرڳڻن تي آهي/تون ايندين ضرور/مون کي ڊپ ناهي/مون پاڻ وٽ/هڪ سئي سنڀالي رکي آهي/مون کي خبر آهي/پنهنجو اندريون پرڳڻو سونپڻ کان/منهنجي انڪار تي/ تون مون تي حملو ڪندين/ان وقت مان توکي سئي چڀائيندس/مون ئي چئن جي ننڊ ملندي/پر تنهنجي هميشهه ڦٽل رهندي...(‘ريل جي پٽڙي ميري’-2009ع، ص-116 )
جڏهن ڪو ڪوي پنهنجي جذبي ۽ پيڙا جي تک کي عام ٻوليءَ ۾ ظاهر ڪرڻ ۾ تڪليف محسوس ڪندو آهي، تڏهن هو ڪن خاص چيزن، لفظن ۽ آوازن کي علامتي معنى ۾ ڪتب آڻيندو آهي ۽ ائين هو پنهنجي ڪوتا ۾ گهرائي ۽ معنويت پيدا ڪندو آهي. شيام جئسنگهاڻيءَ جي ڪوتا‘رات 2’ جو ڪجهه حصو پيش آهي، جنهن ۾ علامتون موهين ٿيون.
“منهنجي جاڳيل قدمن جي آهٽ پائي/ننڍڙا مڪان بي چئنيءَ ۾ڪن کڙا ڪن ٿا /ٿڪل رستا منهنجي پيرن جي ڇهاءَ سان سهڪن ٿا/مان پنهنجي پاڇي جو پيڇو ڪندو ٿو رهان/تارا مون ڏانهن نهاري عياري اکيون ڀڃن ٿا/مان کين ناڪاري اڳيان هلندو ٿو رهان/ رستن جا بورڊ واچوڙي ۾ اڏري ويا آهن/روشنيءَ تي هر دشا ۾ ڌنڌ حاوي آهي.” ( وجود ئي وڻڪار- 2009ع )
هر انسان پنهنجي اندرين ذريعي سنسار ۾ انڀوَ حاصل ڪندو رهندو آهي، پر انهن انڀون مان پيدا ٿيل احساس ۽ جذبا زندگيءَ جي مجبورين سبب سندس من ۾ ئي دٻجي مري ويندا آهن. صرف هڪ شاعر ئي آهي، جنهن جي من ۾ اهي پچندا رهندا آهن ۽ جڏهن پچي راس ٿيندا آهن ته اهي لفظن جو جامو پائي پني تي اڪرجي ويندا آهن. پوءِ پاٺڪ جڏهن انهن کي پڙهندو آهي تڏهن سندس من جو اهو دٻيل احساس جنهن سان هوُ پهرين ڪڏهن دوبدو ٿيو هو، اهو جاڳي اٿنندو آهي ۽ سندس منهن مان واهه واهه نڪري ويندي آهي، ڄڻ سندس ان احساس اظهار پائي کيس پيڙا کان نجات ڏياري سک ڏنو هجي. نامديو تاراچنداڻيءَ جي هيٺين ڪوتا ‘تلاش’ به ڪجهه اهڙو ئي احساس ڪرائي آنند ڏئي ٿي. ڏسو:
“....مان/پنهنجي طاقت/ملڪيت/ڪلا/ڄاڻ/ڊگرين/۽/موهه کي/ٽڪرا ٽڪرا ڪري/ڀڃي ڀوري/هڙ ٻڌي/ڪلهي تي کڻي/ڪنهن ‘اڻ ڄاتل’ جاءِ تي/اڇلڻ لاءِ گهمان ٿو‘/ سالن کان/اهڙي جاءِ/اڃا نه لڌي آهي!/جيڪا مون ڪڏهن نه ڏٺي هجي!/جتي مان ڪڏهن نه پهتو هجان!/ڪلهي تي بار تاري آهي!......” ( ‘سپون’، جنوري- مارچ 2003ع )
نئين ڪوتا ۾ ڪوتا ان جي اختصار ۾ هوندي آهي ۽ ان جي نثر جو اثر لفظن جي سوکيم معنى ۾ هوندو آهي. لفظ ڌاڳي وانگر هوندا آهن. هر ڌاڳي کي ڦولهڻ جي ضرورت پوندي آهي. هر لفظ جا ڪئين مفهوم/تهه ٿيندا آهن ۽ تخليق جو رول ئي اهو آهي ته لفظن مان ڪا نئين چيز پيدا ڪري، ڇاڪاڻ ته هڪ لفظ ٻئي لفظ سان گڏجي پنهنجي معنى مَٽائي ڇڏيندو آهي. هڪ مثال ڏسو:
1.‘ماما پهرين مون کي سڌ ڪانه پيئي/شبد جا ٽي ڀاڱا ڪيم تڏهن ڄاتم/ ماما تو ۾ ٻه مائرون آهن. .....’ ۽ 2.‘ماما هل ته مندر هلون/چڱن ڏينهن کان ڀڳوان اسان جو درشن ڪونه ڪيو آهي. .....’ ( شريڪانت صدف- ‘وچ وارن کي لٺ بڻاءِ’2004ع )
موهن همٿاڻيءَ وٽ به اختصار آهي.ان ڪري سندس ڪوتا دل ۾ چڀي ٿي. ڏسو:
1.‘ننڍپڻ جو/ سچ/وڏو ٿيڻ تي/‘ڪوڙ’/ٿو لڳي./سچ پچ/اسان/وڏا ٿيڻ بعد/ڪوڙا سچار ٿي ويندا آهيون. .......’ ۽ 2.‘اونداهي ڪمري ۾/وڃي ڪري ئي/نگيٽو کي/ڊولپ ڪري/‘پازيٽو پڪچر’/ڏسي سگهبي آهي/‘رچناڪار’/ڪا خوبصورت رچنا/ ڪرڻ لاءِ/بدصورتيءَ جي تلاش ۾ آهي. ....’ (‘هاڻي صبح جو انتظار ڪونهي’-2009ع )
نئين ڪوتا روزمرهه جي زندگيءَ مان کنيل نون انڀون جو اظهار چاهي ٿي. اظهار ۾ ٽريٽمينٽ به اڇوتو ۽ انوکو هئڻ گهرجي، ان مان تخليقي قوت نمايان ٿي بيهندي آهي.
‘گهٽيءَ جي موڙ تي/زبون ڪئبن ۾/هڪ شخص/سندس پيشاني/کيڙيل زمين/ سندس اکيون/وسامندڙ ٽانڊا/سندس هٿن جون نسون/وڻ جي ڏنگين ڦڏين ٽارين جيان/ اڪيلو-انتظار،/خاموش..../سندس سامهون آهن/رنگبرنگي ڌاڳا/ڪي سُيون/هڪ بورڊ آهي/ مبهم لکاوٽ/ڪنهن پراڻي يادگيريءَ جيان/آهستي آهستي/ظاهر ٿئي ٿي/رف وگ ر /وڄ ٿي چمڪي/مون کي عرصي کان ڳولها آهي/رفوگر جي/جو منهنجي وشواس جي چادر جا/ٽنگ رفو ڪري. ......’ ( موهن گيهاڻي، رچنا- 116، آڪٽوبر- ڊسمبر 2007ع )
نئين ڪوتا جي صرف هڪ ئي ڪسؤٽي آهي ته اها من کي هڪدم ڇهي وڃي. دل و دماغ کي ڌوڏائي سوچڻ لاءِ مجبور ڪري ۽ ان کي پڙهندي يا ٻڌندي واهه واهه نڪري وڃي.
هيءُ ڪجهه مثال ڏسو:
1.‘.....ڪالهه سندس جوان جماڻ ڌيءُ، گهران ويئي/ته رات سڄي نه موٽي،/صبح جو آئي/وڃي پنهنجي ڪمري ۾ سمهي پيئي/ائين چئي ته ڏاڍي ٿڪل آهيان....’ (ارجن حاسد، ‘نه ائين نه’ 2009ع- صفحو 153 )
2.‘پيار تي/ ڍير سارا ڪتاب/ مون پوءِ پڙهيا/ڍير سارا ڪتاب/مون پوءِ لکيا/ پڙهيل ۽ لکيل/انهن ڪتابن جا/ سڀ سبق/اصل ۾/مون پهرين چميءَ ۾/پڙهي، لکي ورتا هئا.’ ( لعل پشپ – ‘سپون’، آڪٽوبر- ڊسمبر 2004ع )
شاعر جي انڀو ۽ انڀوتيءَ ۾ جيتري صداقت ۽ جذبي ۾ جيتري تک هوندي، اظهار به اوتروئي سهڻو لڳندو. اڄ نئين ڪوتا زندگيءَ جون اهڙيون اڻ ڇهيل ڪُنڊون روشن ڪيون آهن جو ڪوتا پڙهندي يا ٻڌندي اکيون چرخ ٿيو وڃن.
‘زندگي ڏاڪڻ چڙهندي رهي/مؤت ڏاڪڻ لهندو رهيو/چڙهندي لهندي/ٻئي هڪ جڳهه تي مليا/گلي مليا/۽ ائين مليا جو/زندگي، زندگي نه رهي/مؤت، مؤت نه رهيو/ هڪ خال اڀري آيو. .....’ ( دروپدي ڌنواڻي – “پتنگ ” 2009ع )
سگمن فرائيڊ جو چوڻ آهي ته،“ اچيتن من ۾ ستل اڇائن کي پورو ڪرڻ جي ڪوشش ۾ ئي ڪلائن جو جنم ٿيندو آهي.” هونئن به اڇائن بنا زندگي جيئڻ جو ڇا مطلب آهي؟ اندرا شبنم به ان ڳالهه جي تصديق ٿي ڪري. چوي ٿي:
‘ننڍپڻ کان اڄ تائين..../خواهشن کي دٻائڻ،/آرزن کي دفنائڻ، چاهي به نه چاهڻ/جو پاٺ پڙهايو ويو هو/ڪو غلط ڪم آهي./اڄ! هن وقت ...هن پل/ايمانداريءَ سان ٿي چوان/اڇائن پوري ڪرڻ لاءِ ته/جيئڻ لاءِ/چاهه پيدا ٿي رهيو آهي.’(جاڳيل ضمير2006ع)
مايا راهي نئين ڪوتا لکندڙ شروعاتي شاعرائن مان آهي. سندس اظهار جو ڍنگ نرالو ۽ ان ميداني نديءَ جهڙو آهي، جيڪا ٻاهران ته سانت هوندي آهي، پر اندر وهڪرو تيز هوندو اٿس. اهو وهڪرو تري واري مٽي ئي محسوس ڪري سگهندي آهي. سندس هڪ ‘ڪينجهر’ سري واري ڪوتا ڪجهه اهڙو ئي تاثر ٿي ڏئي. ڪوتا وڏي هئڻ سبب نٿو ڏيان.
نئين ڪوتا اظهار جي معاملي ۾ ان ڪري به الڳ آهي جو ان ۾ شاعر پنهنجا نوان انڀوَ، طنز۽ طعني زنيءَ وغيرهه ذريعي نوان شبد چتر خلقي نئين ڀاو ٻوڌ جو اظهار ڪن ٿا.
‘ٻار کي/هينئر تون/کلڻ کيڏڻ ڏي/پوءِ/هن کي فرصت ڪانه ملندي/کيس/ برهما وانگر سرجڻهار/وشنوءَ وانگر پالڻهار بڻجڻو پوندو/۽ شنڪر وانگر سمنڊ ولوڙي/ ٻين کي امرت ڏيئي/پاڻ زهر پيئڻو پوندو/ان ڪري ٿو چوان/ٻار کي/ هينئر تون/کلڻ کيڏڻ ڏي.’ ( کيمن يو. مولاڻي- ‘ڌرتيءَ کان آڪاس تائين’ 2010ع، صفحو- 99 )
‘ نالن بدران،/انگن جو اپيوگ/ٿئي جي ماڻهوءَ لاءِ/مِٽجي ويندا پوءِ/پنهنجو پاڻ اهي ويڇا/گم ٿي ويندو/ٻانڀڻ شودر جو ڀيد ڀاءُ/هندو، مسلم، سک، عيسائيءَ جا/جهڳڙا ٿيندا سڀ ختم.’ (ڍولڻ راهي- رچنا 105، جنوري- مارچ2005ع )
ڊاڪٽر ومي سدارنگاڻيءَ جي اظهار جو ڍنگ الڳ آهي. هوءَ ڄڻ ڪئميرا کي ڪلڪ ڪري چمڪ ڏيئي هڪ شبد چتر پيش ٿي ڪري. اختصار جي خوبي هن وٽ به آهي.
1.‘لفظن کي نه سميٽ/کين گهمڻ ڦرڻ ڏي/کليل هوا ۾،/انهن جو وات/بند ڪندين/ته/هو/اکين سان ڪجهه چئي ڏيندا.’ ۽ 2.‘ول/ٻٻر تي ڇانئجي ويئي آهي/ٻٻر جا ڪنڊا/لڪي ويا آهن.’ ( ‘سج الائي ڪٿي ڪري پيو’ – 2004ع )
اها عالم آشڪار ڳالهه آهي ته ڪوتا سنويدنا جي پيدائش آهي. شايد ان ڪري نئين ڪوتا ۾ اڄ سوڌو وطن جي وڇوڙي ۽ پنهنجي الڳ زمين نه هئڻ جي درد/ سنويدنا جو اظهار به ملي ٿو، جيڪو ٻين ٻولين جي ڪوتا ۾ ڪونهي. ڀارت ۾ ڄاول سنڌي شاعرن ۽ شاعرائن به پنهنجي ڪوتائن ۾سنڌ کي ڏاڍو ساريو آهي. مون کي لڳندو آهي ته انهن جڏهن پنهنجي رت جي روح کي وطن جي وڇوڙي سبب لڙڪ هاريندو ڏٺو آهي، تڏهن اهي لڙڪ سندن روح جا دائمي لڙڪ بڻجي ويا آهن، ويتر جو هتي ڌارين جو اجوڳ وهنوار ڏسن ٿا ته سندن پيڙا لفظن جو روپ ڌاري ڦٽي ٻاهر ٿي اچي وڃي ۽ ان ۾ پاڻمرادو تکاڻ به اچي ٿي وڃي. هاڻي اچو ته ڏسون هند ۾ ڄاول شاعر/شاعرائن جون سنڌ لاءِ اڪير جون ڪوتائون/تخليقون:
1.‘هندستان جو مطلب آهي/سنڌين جو اسٿان/سنڌين جو ديش/سنڌسٿان ۾ ئي سنڌي شرڻارٿي؟!/هڪ رفيوجي!؟/ان لاءِ/ڪا زمين نه؟!/‘رفيوجي’/اوهين ٿيا/يا اسين؟/ انڊيا جو مطلب ئي/انڊس تان ٺهيو/منهنجو ديش مون کي ڏيو/مان/هندستان ٿو گهران!’
( مهيش نيڻواڻي – ‘ شري هري ’- 2004ع )
2.‘مون جلا وطن هوندي به/سيني ۾ سانڍي سار/سانگين جي آ/ ڳهيلا چيري ڏس جگر منهنجو/ايندءِ نظر نادر نقشو سنڌ جو’
( وينا شرنگي-سپون جنوري مارچ 2004ع)
3.‘پتا هن زمين سان ڪندو هو/ساهه کان به وڌيڪ پيار/اڪثر ويهي رهندو هو/ ڏاڏي جي پوکيل وڻ هيٺان/۽ گهمائيندو هو هٿ/زمين تي ڌيري ڌيري/ڀري وٺندو هو واري هٿن ۾/۽ پوري ڇڏيندو هو اکيون/ائين لڳندو هو ڄڻ/ڏسي رهيو آهي ڪو سپنو/پهچي ويو آهي پنهنجي ڳوٺ ‘ڀرين’ ۾.’
(هريش ڪرمچنداڻي – ‘تنهن هوندي به’ 2004ع )
4.‘ڊسڪوري چئنل تي/سالن کان پوءِ/سنڌو ندي ڏسي/امان پهچي ويئي سنڌ ۾./خوش ٿيل امان جي اکين ۾/مِڙي آئي چمڪ/سي کن پل ۾ ئي ڀرجي ويس ڳوڙهن سان.’
( وينا ڪرمچنداڻي – ‘ تنهن هوندي به’ 2004ع )
5.‘نه مان سنڌ ۾ ڄائي آهيان/ نه مون سنڌ ڏٺي آهي/پوءِ به ڇو محسوس ٿيندي آهي/سنڌ جي زمين جي خشڪي/آسمان جي اداسي/مون کي پنهنجي باري ۾ سوچيندي؟’
( رشمي راماڻي – ‘مان هڪ سنڌڻ’ 2005ع )
ڪرشن کٽواڻي پنهنجي جيئري ئي سنڌ جو ديدار ته ڪري آيو هو. پر سندس هيٺين ڪوتا هند جي هر سنڌي فرد جي حالت جو بيان ٿي ڪري. هيءَ ڪوتا سنڌي قوم جي ماضي، حال ۽ مستقبل ڏانهن به اشارو ٿي ڪري. ان ڪوتا ۾ سموري سنڌي قوم جي ڀٽڪاوَ، غير سلامتيءَ، اڪيلائپ، ڌاريائپ، ويڳاڻپ ۽ سڃاڻپ گم ٿيڻ جي احساس اظهار پاتو آهي.
‘ڪو وقت هو جو پوري ڌرتيءَ کي پنهنجو سمجهندو هو/هاڻي هو هڪ گهر، هڪ شهر، هڪ ملڪ چاهيندو آهي/جو پنهنجو هجي، آس پاس پنهنجا هجن/پر فيصلو ڪري نٿو سگهي/سندس دل، سندس پئسن سان گڏ بئنڪ وٽ گروي آهي/بئنڪ کي دل ڪانه ٿيندي آهي/هوءَ انسان کي به ڪاغذ جو ٽڪرو بڻائي ڇڏيندي آهي/جنهن تي روپين جو انگ لکيل هوندو آهي.’
( ‘مرڪندي موڪل ڏي ’ – 2008ع )
جهڙيءَ طرح پابند شاعريءَ ۾ گهاڙيٽن ۽ انداز-بيان/ادائگيءَ وغيرهه جا وقت به وقت تجربا ٿيندا رهيا آهن، تهڙيءَ طرح نئين ڪوتا ۾ به تجربا ٿيا آهن ۽ ٿيندا رهن ٿا. هونئن ته ويهين صديِءَ جي آخر ۾ ئي تجربا شروع ٿي ويا هئا، جن ۾ لفظن کي اُڀو لکڻ، چؤڪنڊي جي چئني پاسي لکڻ، ليڪون، عجب جون نيشانيون ۽ ٻڙيون ٻڙيون لکي ڪوتا جو اظهار ڪيو ويو هو، پر اڄ به اهڙا تجربا ٿين پيا. هن ڏهاڪي ۾ به هريش واسواڻيءَ اهڙو تجربو ڪيو آهي. اٺن صفحن ۾ ڦهليل سندس ان طويل ڪوتا هتي صفحن جي محدودگيءَ سبب پوري پيش ڪرڻ ڏکيو ٿو لڳي، پر ان جو ڪجهه حصو ڏيڻ کان به پاڻ کي روڪي نٿو سگهان. ان ڪوتا جو سِرو آهي‘اسميتا لاءِ هڪ ڪاويه ڪٿا’.
“پکڻِ/ٻڌ/تون جڏهن اڏامين ٿي، ڳائين ٿي، لنوين ٿي/پنک ڦڙڦڙائين ٿي/ڏاڍو سٺو ٿو لڳي./اوترو ئي قدرتي آهي/ان وقت،/منهنجو تو ڏانهن نهارڻ....کوهجي وڃڻ/پر/ منهنجي هانو ۾/جڏهن ڪو گيت هُري ٿو/ڪا لئه پيدا ٿي ٿئي/پَرن ۾ درد ڀرجي اچي ٿو/ تڏهن/تون مون کي ڇڏي ٿي ڏين/کوهيل.... کوهيل...۽ کوهيل./مون ڏانهن/ نه هه ا ر ي ن/ به ڪونه ٿي،/ڇو؟/ آءُ/ويهه تون/گهڙي کن/ٽار تي-/ٻڌاءِ/ فرق سمجهاءِ.
() () () () () ()
( گيت ( - ( - ( - ( - (
( - ( - ( نرگهٽ ( - ( - (
( - ( - ( - ( گهٽ ( - (
( - ( - ( - ( - ( اڏام (
( - ( سرڻ ( سرسراهٽ ( - ( - (
( - ( - ( - ( - ( - (
نوٽ: نشانين کي پکڻِ جو آواز سمجهڻ کپي.
( ‘ٻڙي ۽ ٽي ٻڙيون’ – اپريل 2001ع )
انند کيماڻي به پنهنجي نين ڪوتائن کي الٽ ڪوتائون چوندو آهي. ڪوتا ڏسو:
“ عمر جي واڌ/۽ صحت جي گهاٽ/جي حوالي ۾/وقت جي وراٽ ساگر ۾/غرق ٿيڻ کان اڳ به،/منهنجي آخري لڙائي/نه ڪنهن سماج سان آهي/۽ نه ڪنهن ملڪ سان/نه ڪنهن مذهب سان آهي/نه وقت جي/ڪنهن ٽُڪري سان/بلڪ خود سان آهي./خود/جيڪو هر پل ڪريو آهي/هر پل سنڀليو آهي/هر ڪِراوٽ/۽ هر سنڀلاهٽ ۾/سالميت جي/ڪجهه قيمت ڏيڻي پيئي اٿم/گويا مارڪيٽ ۾/ڪجهه خريد فروخت/ڪيو هجيم.”
( ‘رچنا’ ٽماهي رسالو، نمبر 125،جنوري- مارچ 2010ع )
هن ڪوتا ۾ ‘ڪراوٽ’ ۽ ‘سنڀلاهٽ’ جهڙا لفظ ڌيان ڇڪائين ٿا ۽ ٻوليءَ طرف شاعر جي سجاڳيءَ جا مثال آهن، پر خريد فروخت کي مذڪر ڪري کڻڻ کٽڪي ٿو. ٿي سگهي ٿو ته اها پروف جاچڻ واري جي غلطي هجي.
ايم. ڪمل هونئن ته غزلگو شاعر مڃيو وڃي ٿو، پر هن نئين ڪوتا به لکي آهي ۽ نئين ڪوتا ۾ ‘ڊائريءَ جا ورق’ سري سان تجربو به ڪيو آهي. ڪجهه ڊائريءَ جا ورق ڏسو:
“1.لفظ/ڏاڍا ضدي آهن./منهنجي/مئي کان پوءِ/معنائون ڇڏيندا.
2.حيات/هڪ کٽل شاهوڪار/مدي کان اڳ/وياج گهري.
3.ماڻهو آهن– پر چهرا ڪونهن/چهرا آهن – پر اکيون ڪونهن/اکيون آهن – پر ديد ڪونهي/ديد آهي – پر پڇاڻ ڪانهي/پڇاڻ آهي – پر شعور ڪونهي/ماڻهن جو هيٺ ڪرڻ- اچرج هيڻ آهي/۽ مٿي چڙهڻ -/محض اتفاق يا سازش” (روشنيءَ جي تلاش-2004ع)
ڊاڪٽر پريم پرڪاش پڻ ٽن مصراعن واريون نيون ڪوتائون لکيون آهن، جن کي غزل جي پاسي ۾ ويهي لکيل غير سلسليوار ڪوتائون ٿو ڪوٺي. ڪجهه مثال:
“1.پيٽ لاءِ پيٽ کان هيٺ جو دڪان کوليو آهي/چوي ٿو شرم ڇا جو/تون پنهنجي منهن ڪارو ڪيل غيرت کي لڪائي ڏسج. 2.ڪجهه دير اڳ/دوست حال پڇي ويو/اها ڌمڪي خوفناڪ به پچائي ڏسج. 3.گهر ويٺي کائڻ سولو/پئسا، ٽئلينٽ، اسپرٽ،آتما، وشواس/رهيو کُهيو به کائي/ٻيڙي ٻوڙي ڏسج. 4.چاندنيءَ جي دال تي اس جو تڙڪو/ڳوهيل رات جي پڪل روٽيءَسان/ائين به ڍءُ ڪري رات ڪٽي ڏسج. 5.مان آهيان، هوءَ آهي/اماس ٻنهي جي وچ ۾ ويٺي آهي/ڪنهن جي ڪٽوري مان چورائي چانب جو ڪنڊو چٻاڙي ڏسج.”
ان ساڳي طرز تي رتن آڏتاڻيءَ به نئين ڪوتا لکي هئي. درحقيقت نئين ڪوتا جي شروعاتي دؤر ۾ رتن آڏتاڻي نيون ڪوتائون لکندو هو، جن ۾ خيال جي گهرائي به هوندي هئي، پوءِ الائي ڇو هن جي ڪا ڪوتا ڪٿي نظر ڪانه آئي. هاڻي هو وري سنڌي ادبي مخزنن ۾ نظر اچڻ لڳو آهي. رچنا 123- جولاءِ سيپٽمبر 2009ع ۾ ڇپيل ‘جيڪڏهن’ سري واريون سندس هيٺيون ڪوتائون به ٽن سٽن ۾ هڪ مڪمل خيال پيش ڪرڻ واريون ڪوتائون آهن.
“1.هن خاموشيءَ جي عالم کي چيري/جي منهنجي دل جي دردن تي/دستڪ ڏيئي سگهين ته اچ. 2.سون کي هٿ لائي ته ٿي وڃي پٿر/اهڙي سندم ساک آهي/تون به بچي سگهين ته بچ. 3.لان ته سُڪي ويئي آ مدت کان/هاڻ اٿئي اڪ ۽ ٻٻر/هن اڱڻ ۾ نچي سگهين ته نچ. 4.مان ساري جو سارو برپٽ آهيان/ڀل ٿوروئي، ڪڏهن نه ڪڏهن/وسي سگهين ته وس. 5.ڊرائنگ روم ۾ سڀ نقلي/باقي گهر جملي اصلي/هن منظر جر تهه تائين، رَسي سگهين ته رس!”
ڪوتا لفظن جي ڪلا آهي. جڏهن مغربي ملڪن ۾ نئين ڪوتا وجود ۾ آئي، تنهن کان پوءِ نسلي ۽ قبائلي سماجن جي اوسر واري ماهر ( ائنٿروپولوجسٽ ) ڪلاڊ ليوي اسٽراس هڪ ويچار پيش ڪيو. چي: ‘ٻولي پڻ هڪ اڏاوت يا بناوت ( اسٽرڪچر ) آهي، جنهن جو هڪ مڪمل سرشتو آهي. ان سرشتي جا مخصوص اندروني نظام آهن. لفظ وٽ پنهنجي ليکي ڪا معنى ڪانه هوندي آهي. اهو پني تي لکڻ جي صورت ۾ صرف هڪ آڪار آهي ۽ ٻولڻ جي صورت ۾ صرف هڪ آواز. اهو پنهنجي ضد واري لفظ ذريعي ئي پنهنجي معنى ڏيئي سگهندو آهي. سندس ان ويچار کي ترت پوءِ زاڪ ديريدا خارج ڪندي چيوهڪ لفظ صرف ٻئي لفظ ڏانهن وٺي وڃي ٿو۽ ڪابه معنى ٻن لفظن جي لغتي معنى ۾ ڪانه هوندي آهي، پر اها انهن ٻن لفظن جي وچ ۾ جيڪو کٽل آهي، ان کي ڳولهي، پرولي سلڻ بعد ئي هٿ ڪري سگهجي ٿي. اها معنى سڀني لاءِ ساڳي هجي، اهو ضروري ڪونهي.
مغربي ملڪن جي نئين ڪوتا ۾ انهن نظرين کي ڌيان ۾ رکي ٻوليءَ جو استعمال ضرور ٿيو آهي، جنهن کي بعد جديديت (پوسٽ ماڊرنزم) چون ٿا، پر سنڌي ٻوليءَ جي نئين ڪوتا ۾ ورلو ئي ڪو اهڙو تجربو ٿيو آهي. البت لڳي ٿو گوپال ٺڪر کي انهن نظرين جي ڄاڻ آهي، شايد ان ڪري هن نئين ڪوتا ۾ ‘چؤاکرا’ نالي سان نئون تجربو ڪيو آهي. هر چؤاکري ۾ ٻه مصرعون ٿين ۽ هرهڪ مصرع ۾ ٻه لفظ. پڙهندڙ کي هر مصرع جي ٻن لفظن جي وچ ۾، انهن لفظن جي لغتي معنى کان علاوهه جيڪي ڪجهه کٽل آهي، ان کي ڳولهي، پرولي سلڻ بعد پاڻ معنى هٿ ڪرڻي آهي. هتي گوپال ٺڪر جا ڪي چؤاکرا پيش آهن، توهان پاڻ ڏسو ته هو ان تجربي ڪرڻ ۾ ڪيتري حد تائين ڪامياب ويو آهي.
1.زندگي رفتار، 2.عورت سنجها، 3.صبح چادر، 4.اپاهج زندگي، 5.ڪامپيوٽر مائوس. 6.مرد منجهند. 7.رات چنري. 8.رٺل انسانيت.
( ‘حيف تنهين کي هوءِ’- 2004ع )
ان کان پوءِ گهنشيام ساگر به ان ساڳي طرز تي چؤاکرا لکيا، پر انهن کي چؤاکرا نه چئي چؤحرفيون چيائين. حالانڪ انهن جو رنگ ڍنگ به ساڳيو آهي. ڪجهه مثال ڏسو:
1.اگهاڙي اگربتي، 2. ماچيس آدمي، 3. آنڊا اڱر، 4.هٿ پير، 5.شهر پوڄاري. 6.عورت باهه. 7.سنسڪار رک. 8.جيون موُڙي.
(‘رچنا’ – جولاءِ سيپٽمبر2008ع )
منهنجي خيال ۾ هاڻي وقت اچي ويو آهي ته ڪوتا کي ڪنهن به صفت يا ليبل سان جوڙي نئين يا پراڻي نه ليکڻ گهرجي، پر ڪوتا جي ڪسوٽي اها هئڻ کپي ته ڪوتا ڪيتري قدر تخليقي معيار تي پوري ٿي اتري.
مؤجودهه دؤر يعني ايڪويهين صديءَ جي پهرئين ڏهاڪي جي نين ڪوتائن کي ڳولهيندي/ ڦولهيندي/ چونڊيدي مون کي لڳو ته اڄڪلهه سنڌي ٻوليءَ ۾ جيڪا نئين ڪوتا لکي ٿي وڃي ان جو شبد ڀنڊار محدودگي پيدا ٿو ڪري، جنهن ڪري اظهار ڪجهه اڌورو ٿو رهي ۽ پاٺڪ سٺو معيار ماڻڻ کان محروم رهجي ٿو وڃي. تز سنڌي لفظ هوندي به ٻين ٻولين جا لفظ ڪتب آڻڻ سان ٻوليءَ جو ساءُ ڪسارو ٿو ٿئي. ان جو مطلب اهو بنهه ڪونهي ته اڄ جي يعني ويهين صديءَ جي پهرئين ڏهاڪي جي سنڌي نئين ڪوتا سگهاري ڪانهي. اها ڪيترين ئي ڀارتي ٻولين کان تهائين وڌيڪ سگهاري آهي ۽ ڏينهون ڏينهن ترقيءَ جي راهه تي اڳتي ۽ اڳتي قدم وڌائيندي پئي وڃي. جن جا نالا هتي رهجي ويا آهن، تنهن لاءِ وقت جي محدودگي ذميوار آهي. (سماپت)
( دهلي سنڌي اڪادميءَ جي رسالي ‘سنڌو جوت’35-34 ۾ ڇپيل )
( بشڪريه دهلي اڪادمي )