لڇمڻ ڀاٽيا ‘ڪومل’- ترجمان جي روپ ۾
ترجما آد جڳاد کان ٿيندا رهيا آهن. ترجما نه هجن ها ته هڪ خطي، ملڪ، طبقي جي ماڻهن جا ويچار ٻين ماڻهن تائين پهچي نه سگهن ها ۽ علم و ادب جو واڌارو نه ٿي سگهي ها. ترجمن سنسار جي الڳ الڳ حصن ۾ رهندڙ ماڻهن جي سٺن ويچارن کي ڦهلائڻ ۾ وڏو ڪردار نڀايو آهي. عربن جڏهن سنڌ تي ڪاهه ڪئي ته اهي سنڌ جي وڏن ودوانن کي سندن ڪتابن سميت غلام بڻائي پاڻ سان گڏ پنهنجي ملڪ وٺي ويا ۽ اتي وڃي انهن کان سنڌ جي اعلى علم و ادب جو خزانو پنهنجي عربي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرايو. ان کان پوءِ سنسار کي انگن، ٻـُڙيءَ ۽ ڏهائيءَ جي ڄاڻ پيئي. ترجمن وسيلي مليل انگن جي ان ڄاڻ سان انسان اڄ ايتري ترقي ڪئي آهي جو اهو برهمانڊ ۾ گرهن تائين پهچي ويو آهي.
هتي مان لڇمڻ ڀاٽيا ‘ڪومل’ جي ڪيل ترجمن جو ذڪر ڪندس. آگسٽ 1974ع ۾ هن ولاديمير ماياڪووسڪيءَ جي چونڊ شعرن جو سنڌي ٻوليءَ ۾ پهريون ترجمو ڪيو، جيڪو اي.جي.اُتم ‘نئين دنيا پبلشرس’ ممبئيءَ واري ‘نئون صبح’ نالي سان ڇپائي پڌرو ڪيو. 86 صفحن واري ان ڪتاب جو ملهه ان وقت صرف 5 روپيا هو. اڄ اهو ڪتاب اڻلڀ آهي.ان ۾ ماياڪووسڪيءَ جي سترهن ڪوتائن جو نثري نظم ۾ ڪيل ترجمو ڏنل آهي.
ان ڪتاب جي باري ۾ لڇمڻ پنهنجي آتم ڪٿا جي ٻئين ڀاڱي جي صفح 203 تي هڪ دلچسپ سچائي بيان ڪئي آهي. لکي ٿو: ‘سال 1975ع جي جوُن ۾ مون کي روس جي انقلابي شاعر ولاديمير ماياڪووسڪيءَ جي زندگي، شاعري ۽ 40 نظمن جي منظوم سنڌي ترجمي تي سوويت لئنڊ نهرو اوارڊ مليو، جيڪو مون کي سرڳواسي اي. جي. اُتم جي زوردار سفارش تي ڏنو ويو. اُتم اوارڊ ڪميٽيءَ جو واحد جج هو. هـُن مهينواڳ مون کي ماياڪووسڪيءَ جي زندگي ۽ شاعريءَ تي دهليءَ ۾ ٽي چار ڪتاب ڏنا ۽ مون کان واعدو ورتائين ته مان ٻن هفتن ۾ ماياڪووسڪيءَ تي سؤ کن صفحن جو مسؤدو تيار ڪري هن ڏانهن موڪليان. شرط اهو به وڌائين ته ماياڪووسڪيءَ جي شاعريءَ جو ترجمو منظوم ئي ڪرڻو آهي. مون ٻارهن کان پندرهن ڪلاڪ روز سخت محنت ڪري مسؤدو مڪمل ڪري اُتم کي ڏياري موڪليو، جيڪو هن هڪ هفتي اندر شايع ڪرائي اوارڊ ڪميٽيءَ اڳيان اوارڊ لاءِ زوردار سفارش ڪندي پيش ڪيو. ڪميٽيءَ جي چيئرمين خواجا احمد عباس وچ وچ مان ٻه نظم ٻڌي اوارڊ جو فيصلو ڪيو. اوارڊ جي رقم ته خاص نه هئي پر ان سان گڏ ٻن هفتن جو سڄي روُس جو دؤرو هئو. انهن ٻن هفتن ۾ مون ۽ اسان جي وفد ماسڪو، لينن گراڊ، سمرڪند، بخارا، ازبيڪستان، آذربائيجان، جارجيا ۽ آرمينيا (ڪوهه قاف) وغيرهه جو سير سفر ڪيو.ان وقت متحد روُس پنهنجي عروج تي هو.’
ترجمو ڪرڻ ڪو سولو ڪم ڪونهي. ان لاءِ پهريون شرط اهو آهي ته ترجمو ڪندڙ کي ٻنهي ٻولين ( يعني جنهن مان ترجمو ڪري رهيو آهي ۽ جنهن ۾ ترجمو ڪري رهيو آهي )تي عبوُر حاصل هئڻ گهرجي. مون کي خبر ڪونهي ته لڇمڻ روسي ٻولي ڄاڻندو هو يا نه؟ مون کي اها به ڄاڻ ڪونهي ته هن اهو ترجمو روسي ٻوليءَ تان ڪيو آهي يا ٻي ڪنهن ٻوليءَ تان. ڪتاب ۾ ڪٿي به ان ڳالهه جو ذڪر ڪونهي. البت پبلشر اي.جي.اُتم ‘ٻه لفظ’ سري هيٺ ڪتاب جي شروعات ۾ لکيو آهي ته ، “ اسان جي هڪ برک شاعر لڇمڻ ڪومل پنهنجي سپڪ ۽ سهڻي ترجمي سان ماياڪووسڪيءَ جهڙي اعلى شاعر کي سنڌي جنتا اڳيان پيش ڪيو آهي، جيڪو هڪ ڏاڍو ڏکيو ڪم هن بخوبي نڀايو آهي، جنهن لاءِ هن کي جيترو داد ڏجي اوترو ئي ٿورو.”
مان اي.جي.اُتم جي انهن لفظن سان شاملراءِ آهيان ته ترجمو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. پر منهنجي خيال ۾ شاعريءَ جو ترجمو ڪرڻ تهائين ڏکيو ڪم آهي، ڇاڪاڻ ته شاعري مختصر لفظن ۾ اظهار جو واهڻ آهي. ان ۾ واڌو يعني حشو لفظن جي گنجائش ڪانه هوندي آهي. ارڙهين صديءَ جي انگريز نقاد ڊاڪٽر جانسن جو ته ايتري قدر چوڻ آهي ته شاعريءَ جو ترجمو ٿي ئي نٿو سگهي. منهنجي خيال ۾ اها ڳالهه صحيح ناهي. هيل تائين شاعريءَ جا ڪئين ترجما ٿيا آهن ۽ ڪامياب ترجما ٿيا آهن. لڇمڻ جو نثري نظم ۾ ڪيل هي ترجمو پڻ ان جو مثال آهي. ان کان سواءِ کيمن يوُ. موُلاڻيءَ ساميءَ جي اٽڪل 2700 سلوڪن جو ساڳئي ڇند ۾ هندي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. منظوم شاعريءَ ۾ ڪيل ان ترجمي کي ودوانن ساراهيو آهي.
ترجمو تخليق کان وڌيڪ قابليت گهرندو آهي. هم معنى لفظ کپندا آهن. ٻنهي ٻولين جا اصطلاح ۽ پهاڪا الڳ الڳ هوندا آهن. گرامر الڳ هوندو آهي، ان ڪري جملن جي گهڙت الڳ هوندي آهي. ڪي ساڳيا ئي لفظ هڪ ٻوليءَ ۾ مذڪر ته ٻي ٻوليءَ ۾ مونث ٿيندا آهن. مثال طور‘آواز’ هنديءَ ۾ مونث ته سنڌيءَ ۾ مذڪر آهي.ساڳي ڳالهه عدد واحد ۽ عدد جمع سان به آهي. سنڌيءَ ۾ ‘ڪتاب’ لفظ جي حرف ‘ب’ جي مٿان زبر جمع ٿي پوندو ۽ پيش ڏبو ته اهو عدد واحد ٿي پوندو، پر هندي ٻوليءَ ۾ ائين ڪونهي. هندي ٻوليءَ ۾ ‘ڪتاب’ جو عدد جمع ‘ڪتابين’ آهي. ترجمي ڪرڻ مهل هڪ ٻي ڏکيائي به درپيش ايندي آهي. ڊڪشنرين ۾ اڪثر جيڪي هم معنى لفظ هوندا آهن، اهي ڪڏهن ڪڏهن ساڳيو مطلب ڇڏائڻ ۾ قاصر هوندا آهن. ان ڪري هڪ لفظ پويان ٻه ٻه ٽي ٽي جملا به گهڙڻا پوندا آهن، جيئن مطلب واضح ٿي سگهي۽ ٻوليءَ جو رس چس قائم رهي سگهي.
ماياڪووسڪي متحد روس جو انقلابي شاعر هو، پر سندس شاعريءَ ۾ رومانيت به هئي. مون کي ڪتاب پڙهندي لڳو ته لڇمڻ ترجمو ڪندي سندس شاعريءَ جي آتما کي ضرب نه رسائي آهي ۽ اهڙيءَ طرح هن پاڻ کي پختو ترجمان ثابت ڪيو آهي. سندس ترجمي جا ڪجهه مثال ڏسو:
1-پر پوءِ به خبر ناهي ڇو/منصفن ‘پيروُءَ’ سان انصاف نه ڪيو؟/هو آيا/ ۽ سڀني مٿان بندشون مڙهي ڇڏيائون./پکين پرندن مٿان،/رقص مٿان/۽ پيروُءَ جي دوشيزائن مٿان. ( صفح-30)
2-هيٺ لهي اچ لوفر،/مون پوريءَ طاقت سان سج کي چيو./مان واڪا ڪندو رهيس./ڪجهه ٿڌو ٿيءُ/ڇا تون اسان کي ڪباب ڪرڻ آيو آهين؟ (صفح-44)
3-اوهه ٽامي،/مون کي پيار نه ڪر./ٽامي-اهو سچ نه آهي./روزگار جو وسيلو ڪونهي./چوري ڪرڻ جو وجهه نٿو ملي/ هر طرف/ورديءَ وارا بوُٽ گهمي رهيا آهن./۽ اهي ڌاريا/ڪامي ڪُتن وانگر/ هن کي حوس جي نگاهن سان/گهوري رهيا آهن./زرد چهري وارو ٻڍو/هن جي ڪاري ڳردار جسم کي ڏسي/سڄو پگهرجي ويو./۽ هن جي سوٽُ سڻڀي ڇاتيءَ کي/بار بار/ نظرن سان ڇهندو رهيو! (صفح-55)
مٿين مثالن مان ڪٿي به ائين ڪونه ٿو لڳي ته هيءُ ڪنهن ڌاري ٻوليءَ جو سنڌي ترجمو آهي، ڄڻ موُل سنڌي تخليق هجي. درحقيقت اها ئي ترجمي جي ڪاميابي ليکي ويندي آهي. هن ترجمي ۾ ترجمان جو لب و لهجو نج سنڌي آهي. مثال گهڻيئي آهن، پر وڌيڪ مثال ڏيڻ هروڀرو ضروري ڪونه ٿو لڳي. لڇمڻ صرف هڪ ڪتاب ترجمو ڪونه ڪيو. هن ٻيا چار ڪتاب به مختلف ٻولين تان سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيا.
کيس قرت ال عين حيدر جي ترجمو ڪيل ڪتاب ‘پن ڇڻ جو پرلاءُ’ تي مرڪزي ساهتيه اڪادميءَ ترجمي جو انعام ڏنو. ان کان سواءِ هن راجيندر سنگهه بيديءَ جي ڪتاب جو ‘ميري چادر’ عنوان سان ۽ سريندر ڪوهليءَ جي ڪتاب جو ‘بلي شاهه’ عنوان سان ترجمو ڪيو، پر وڏو ڪمال ته هن اِشا نيلسن جي ڪتاب ‘ميران ٻائيءَ’ جو سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪندي ميران ٻائيءَ جا پنجاهه ڀڄن منظوم شاعريءَ ۾ ترجمو ڪيا. جيئن مٿي چيو ويو آهي ته هڪ ٻوليءَ جي منظوم شاعريءَ جو ٻي ٻوليءَ جي منظوم شاعريءَ ۾ ترجمو ڪرڻ ڀلي ناممڪن نه هجي پر ڏکيو ضرور آهي، تنهن هوندي به لڇمڻ اهو ڪري ڏيکاريو ۽ ان طرح پاڻ کي سٺو ترجمان ثابت ڪيو. (سماپت)