تيرٿ بسنت جي شاعري
اسان کي سنڌي شاعريءَ جي پرک ڀارتيه ڪاويه شاستر مطابق به ڪرڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته سنڌي ٻولي سنسڪرت جي وڏي ڌيءُ مڃي وڃي ٿي ۽ ڀارتيه ڪاويه شاستر ۾ اٿاهه گيان سمايل آهي. ان ڪري مون ان کي آڌار بڻايو آهي.
جڏهن کان انسان ڳالهائڻ سکيو آهي، تڏهن کان هن پنهنجي واڻيءَ کي سهڻو ۽ اثردار بڻائڻ جو جتن ڪيو آهي. ڪوتا من موهيندڙ واڻيءَ کي ئي چئجي ٿو. ويد سنسار جا پهريان گرنٿ آهن، جن جو مواد ڪوتا ۾ آهي. ڪوتا ڇا آهي؟ ان جي باري ۾ ڪوبه ودوان اڄ ڏينهن سوڌو ڪابه خاطرخواهه پريڀاشا جوڙي نه سگهيو آهي. هر دؤر ۾ هر ودوان الڳ پريڀاشا ٻڌائي آهي ۽ پنهنجو رايو پيش ڪيو آهي. گريس جي پليٽو ۽ ڀارت جي ڀرت مُنيءَ کان وٺي سڀني ودوانن ڪوتا جي باري ۾ پنهنجا الڳ الڳ رايا ۽ ويچار ظاهر ڪيا آهن.
انسائيڪلوپيڊيا برٽينڪا ڪوتا کي‘ڪويءَ جو ڪلا جو ڪم’ چيو ويو آهي. ڪوتا جيڪڏهن ڪلا جو ڪم ئي ته هوندو آهي. اگني پراڻ جي اڌياءَ 337 جي سلوڪ 607 ۾ به چيل آهي ته چاهيل ارٿ کي مختصر ۾ ظاهر ڪندڙ پداوليءَ جو اهڙو جملو جيڪو سڀني نقصن کان آجو هجي، اها ئي ڪوتا آهي.
ڪوتا جا ٿلهي ليکي ٻه پاسا ٿين ٿا. هڪ جذبو ( منوڀاو ياخيال ) ۽ ٻيو اظهار. احساس، ڪلپنا، ٻُڌي ۽ ڍنگ وغيرهه ڪئين ڳالهيون انهن ٻنهي ۾ اچي وڃن ٿيون. ڪن ودوانن جذبي يعني منوڀاو يا خيال کي اهميت ڏني آهي ته ڪن وري اظهار کي ترجيح ڏني آهي. تيرٿ بسنت پاڻ به ودوان هو، ان ڪري اچو ته ڏسون ته ان جو ڪوتا جي باري ۾ ڪهڙو ويچار آهي. چوي ٿو:
“ ڪوتا آهي جڙ ورڌ آڪرمڻ/ جيءَ اندر جوالا جو ڀڙڪڻ/ من اندر مانڌاڻ مچڻ/ دور دور جا ديس رمڻ/ پنهنجي نرالي ٽور ٽرڻ/ رنگبرنگي اوڄ اڻڻ / شعر روح جو رقص آهي/ وجداني فزا جو عڪس آهي/ بکي منجهانئس هيج هلاس/ آس نراس ۽ چت اداس. ...” ( آواز، ص-16 ۽ 15 )
“ ڪا ڪا ڪوتا آهي انترڌيان/ پنهنجي پاڻ سان روح رهاڻ/ وياپڪ درشٽيءَ جو تيمان/ سرت نرت جو نرماڻ .....” ( آواز، ص-14 )
سچ آهي به ائين. جذبو(منوڀاو يا خيال ) ئي ڪوتا جي جڙ آهي. جذبو نه هوندو ته اظهار ڪيئن ٿيندو؟ ڪوتا وياپڪ درشٽيءَ جو تيمان آهي. پنهنجي پاڻ سان روح رهاڻ آهي. تيرٿ بسنت جو اهو رايولڳ ڀڳ ورڊس ورٿ جي ان قول جهڙو ئي آهي ، جنهن ۾ هن چيو آهي ته:
Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings, it takes its origin from emotions recollected in tranquility.
ان لحاظ کان ڏسجي ته ڪوتا جو دائرو ڏاڍو وياپڪ آهي. اهو جيترو وياپڪ آهي، اوترو ئي سوکيم به آهي. جذبا ( منوڀاو يا خيال ) من ۾ پيدا ٿين ٿا. من هڪ عجيب و غريب چيز آهي. اهو ايڏو طاقتور آهي جو سيڪنڊ ۾ ڪٿي جو ڪٿي پهچيِ وڃي. ان جي پهچ ۾ سڄو برهمانڊآهي. ان ۾ جنم جنمن جا سنسڪار ڀريل ٿين ٿا. اهو وچتر مانڊاڻ منڊيندو ٿو رهي. اهو ننڊ توڙي جاڳ ۾ پنهنجي ڪم ۾ لڳو رهي ٿو. سوين روپ مَٽيندو رهي ٿو. من جي باري ۾ چوڻي به آهي ته:
‘ڪڏهين من ماڪوڙو ڪڏهين ڪيهر شينهن،
سرتيون سارو ڏينهن هينئون هنڌ نه هڪڙي.’
تيرٿ بسنت به ان ڳالهه جي تائيد ڪندي ‘آواز’ ڪتاب جي صفح 7 تي لکي ٿو ته:
“مڄاڻا/ رُلي من ٿو ڪهڙا ماڳ/ ونڊي منڊي وچتر ڀاڳ/ ٿو جوڙي ڪهڙا لاڳ چاڳ/ ويٺو ٻڌ سندس رينگٽ راڳ/ ڀل هجي ننڊ يا جاڳ/ لاشڪ توڏو آهي بي واڳ! هن چت اندر وسي ٿو برهمانڊ/وڪاس وناس جو سوريه چاند/ يگا يگ جو ڪرم ڪانڊ.”
اهي جذبا ۽ خيال/ويچار من ۾ پيا اڀرن. پل پل پيا ڄمن ۽ پل پل پيا مرن. هرڪو پمجمجي مَٽِ پاڻ آهي. تيرٿ بسنت چوي ٿو: “من اندر انيڪ ويچار/ مڇرن جيان ڀون ڀون ٿا ڪن./ هرڪو آپي آپ آهي. پنهنجي جاءِ پاڻ آهي.” (آ واز، ص-25 ) يا “ويچار ئي آهي انتم آڌار،نو نرماڻ جو سرجڻهار.” ( آواز، ص-9)
جيڪڏهن منوڀاو (ويچار) ئي ڪوتا جو سرجڻهار آهي ته پوءِ اُهو ته نراڪار آهي. اهو نراڪار ويچار ئي ساڪار شبدن ذريعي ڪوتا جو روپ ڌارڻ ڪري ٿو.هاڻي جتي شبد هوندا، اتي انهن جو ارٿ به ضرور هوندو.انهيءَ ڪري سنسڪرت ودوان ڀامهه چيو ته ‘شبدارٿؤ سهتؤ ڪاويم’ يعني لفظ ۽ ارٿ جو ميلاپ ئي ڪوتا آهي. پنڊتراج جڳنناٿ پنهنجي ڪتاب “رس گنگاڌر” ۾ ڄاڻايو آهي ته ‘رمڻيئارٿ پرتي پادڪهه شبدهه ڪاويم’ يعني سهڻو ارٿ ڏيندڙ لفظ ئي ڪوتا آهي. ان ڳالهه تي ڪيترن ئي ودوانن اعتراض ورتو. چي: هڪ لفظ سهڻو ارٿ ڪونه ڏيئي سگهندو آهي. پر لفظن يا جملي ۾ ارٿ ڏيڻ جي سگهه ٿيندي آهي. تيرٿ بسنت به حمايت ڪندي چوي ٿو:
“شبدن ۾ آهي سسڪار، جو/ ڀئنر جيان ڀون ڀون ڪري/ ڪپاٽ اندر ڪوتا اپائي/ هرڪو پل پيارو ٿو ڪري/ پوءِ/ ويچار جو هرڪو موڙ/ روح جو ريلو، ريچڪي دؤر/ بجليءَ جي شرڙاٽ جيان،/ آڻي ڇڏي اجالو انڌڪار ۾!” ( آواز، ص-91 )
آچاريه وشوناٿ پنهنجي‘ساهتيه درپڻ’ڪتاب ۾ لکيو آهي ته رس ڀريو جملو ڪوتا آهي.‘واڪيم رساتمڪم ڪاويم.’ ٻين لفظن ۾ چئجي ته جنهن جملي مان رس يعني آنند جو احساس ٿئي، اهو جملو ڪوتا آهي. جهڙيءَ طرح کاڌي پيتي جي شين ۾ الڳ الڳ رس يعني آنند هوندو آهن، تهڙيءَ طرح ڪوتائن ۾ به الڳ الڳ رس هوندو آهي. ڪوتا ۾ يارهن رس ٻڌايا ويا آهن، جيڪي هن ريت آهن- شرنگار رس، ادڀت رس، شانت رس، ڀڳتي رس، وير رس، واتسليه رس، هاسيه رس، ڪَرُڻ رس، رُدر رس، ويِڀَتِس رس ۽ ڀيانڪ رس. انهن مان پهريان ست رس سکدائي ۽ پويان چار دکدائي آهن، حالانڪ ڪن جو رايو آهي ته ڪرڻ رس به سکدائي آهي، پر منهنجي خيال ۾ اهو صحيح ناهي، ڇاڪاڻ ته ڪَرُڻا يعني ديا دک جو احساس ٿيڻ کان پوءِ ئي ايندي آهي، ان ڪري اها سکدائي ٿي نٿي سگهي، ها باقي ڪنهن تي ديا ڪري ان جو دک دور ڪرڻ بعد سک جو احساس ٿي سگهي ٿو.
شرنگار رس کي سڀني رسن جو راجا يعني رسراج مڃيو ويو آهي. ان ۾ ناري ۽ پرش جي پريم جو اظهار هوندو آهي. تيرٿ بسنت جي پهرئين ڪتاب ‘آواز’ جي صفح 185 تي ڏنل ‘سجني’ سري واري ڪوتا شرنگار رس جو سهڻو مثال آهي. ڪوتا ڏسو:
“ اي سجني/سهڻي ٿيءُ، سدوري ٿيءُ/اها لڄاري اک کڻي نهار./ان اشتياقي اک جي نهار/هردي جي اندر آڻي ٿي عجيب اداسي/سوچان ٿو تون ئي کڻي ٿي سنگم/جتي/ سنڌو ۽ ستلج جو جل ملي وڃي! ( ايهام )/جيئن ڪلاونتي روح/ سنگيت جي ترنگ ۾ تڙڳي /تيئن هي جيءُ منهنجو/تنهنجي لوينڊر سان واسجي ويو آهي./ڀانيان ٿو/منهنجي اڌير من اندر/ ڪي گلاب ٽڙڻ لڳا./تنهنجي بادام جي گل جهڙي/گوري لساڻ/اهڙي ٿي وڻيم/جهڙي بهار جي هير،/جڏهن شرميلي اک کڻي/حجاب وچان/خاموش ٿي وڃين ٿي/ته تنهنجا اواڪ ٻول/سندم رت اندر/سرور جيان سرن/آءٌ ڄاڻان ٿو/تنهنجي چال ۾ ڪا چترائي ناهي/تون/اهڙي سدوري ٿي لڳين/جهڙي ڪبوُتري ( نئين نڪوري تشبيهه )/جنهنجو ڇرڪ/ خود ڇڪيندڙ آهي/ نٿو ڄاڻان/ تنهنجي سارنگيءَ جي تار ۾/ ڪهڙي تنوار آهي/ لڳي ٿو/ تنهنجي سادي سٻاجهي/سونهن جو سرود ( نئون نڪورو استعارو )/منهنجي ازلي اساٽ جي قافلن جي/اڃ اجهائيندو./تون نه پڇ/مان ڇا کي ٿو ڀانيان/يا/ ڇو ٿو ڀانيان!/تون/سياڻي ناهين ته ڇا/سياڻي آهين ته ڇا؟/سهڻي ٿيءُ- سدوري ٿيءُ/اها لڄاري اک/ کڻي نهار/ته/ ڪو آٿت اچيم.......”
تيرٿ بسنت جي ٻئين ڪتاب ‘سنسار’ جي صفح 150 تي ‘ويڻا’ سري واري ڪوتا به شرنگار رس جو سهڻو مثال آهي. ڏسو:
“اندر ۾ ويڻا ٿي وڄي!/هوءَ/منهنجي اک سان ٿي ڏسي/منهنجي نڪ سان ساهه ٿي کڻي/منهنجي ڪن سان ٿي ٻڌي/منهنجي دل سان ٿي ڌنوين/رت مان رون رون ٿي ڪري/تان جو/مان ناهيان مان/پر ٿي پوين ٿو/هوءِ! هوءِ!! هوءِ!!!/اها آهي ڪرامت/جا/ سالن کان سنبران/مان/سندو آتما جو آواز/اندر جو احساس/سرير جو سواس/سمرپڻ جو سڏ /سڌو ٿو ٻڌان/اسان جو پيار ازلي آهي/جيءُ جيءَ سان جڪڙيل آهي/مون/توکي ارپيو آهي پاڻ/ کُهه پوي تنهنجي ڄاڻ/ٿيءُ تون مون ساڻ/لاهي شڪ گمان!/استري آهي پرش جي شڪتي/شو جي پاروتي/برهما جي سرسوتي/منش جي بهترين ڀڪتي/يُڪتيءَ جي سچي مُڪتي!/سوچ/پيار نٿو ملي هر گهڙيءَ/امولڪ آهي دل جي دلبري/ روح جي رمز ۽ ذوق زندگي/ ان بنا بي رس ۽ چس آهي جندڙي!/اهو سالن جوسکڻو ليکو ڇاهي/آرٿڪ الجهڻ پڻ اجايو آهي/ماڻهو سيارو اونهارو ناهي/نڪي مند مهيني جو گهارو آهي/تون مون سان، مان توسان/بيحد سکي آهيون/خوش حال، خوش خيال/سرجوش با هوش/هڪ ٻئي جو جينُ ايمان آهيون./آءٌ-آءٌ-آءٌ/تون آهين منهنجو ساهه/سڻ منهنجي پريت جي پڪار/منهنجا جيءَ جيار/دل جا دلدار/ آءٌ-آءٌ-آءٌ.......”
مٿين ٻنهي ڪوتائن جي هر جملي مان شرنگار رس ٽپ ٽپ ڪري سِمي ٿو، جو پاٺڪ/ ٻڌندڙ کي شرنگار رس سان تربتر ڪري ٿو ڇڏي. درحقيقت ڀاو ۽ ڪلا جو تال ميل ئي ڪوتا ۾ رس پيدا ڪندو آهي.
ادڀت رس- جنهن ڪوتا مان پاٺڪ يا ٻڌندڙ جي من ۾ تعجب جو احساس پيدا ٿئي ته چئبو ته هو ادڀت رس واري ڪوتا جو آنند ماڻي رهيو آهي. تيرٿ بسنت جي هيءَ ڪوتا ادڀت رس جو احساس ڪرائي ٿي.
“هن سنسار اندر ڪي آهي، جو/ اڄاتي اسان کي چهٽي ٿي پوي/ جيون پٿ تي وَهندي ڳَهندي/ ڪَنڊِ جيان اوچتو اٽڪي ٿو پوي/ جيئن وڻ جي ڇوڏي هيٺ گرنٿ/ چڪر اندر چڪر ٿين/تيئن وجود تي پرتن مٿان پرت/تهن مٿان تهه ٻَجهندا ٿا وڃن/تان جو اسين کپ کتل پيا لڳون/اسٿل اچل بڻجي پئون/هيءَ رڪت ڌارا، جا سامونڊي سير جيان/سرير اندر سرت ٿي اپائي/تَنهنجو تاپ پڻ ڳجهه ڳوهه ۾ ليئر ٺاهي،/جيون گنگا جي چست رفتارسست ڪيو ڇڏي ( جيون گنگا نئون استعارو)/ لاشڪ سنسار اندر ڪي آهي.” (آواز،ص-134 )
ڀارتيه ڪاويه شاستر ۾ هن رس جو مالڪ برهما کي مڃين ٿا، جنهن هيءُ عجيب و غريب جهان جوڙيو آهي. جنهن کي سمجهڻ ڪنهن به انسان لاءِ ناممڪن چيز آهي. هن جهان کي ڏسندي تپرس وٺيو ٿو وڃي. شاعر پنهنجي ادڀت رس واري هڪ ٻي ڪوتا ‘ڪارسري ڪڪري’ ۾ دنيا جي وچترتا جو ڏسو ته ڪهڙو نه بهترين چترڻ ڪيو آهي.
“هوءَ ڪارسِري ڪڪري/اڀ مان اڏندي ٿي وڃي/سونَ وَرني ڪِنار سان/سِرڻِ جيان تَرندي ٿي وڃي/مڄاڻان ڪٿان ٿي اچي/ڪاڏي ٿي وڃي/هوا جي لهرن ۾/لُڙهندي ٿي وڃي!/هي اونهو اونڌو آڪاس/وچتر شڪتين جو اکٽ ڀنڊار/مهامنڊلن جو جنسار/وشو وهڪرن جو پرم پسار/برهم ليلا جو عجيب اسرار/اَگاڌ اسيم خال ئي خال/ڪرشمو قدرت لازوال/آهي عبرت حيرت بي مثال!/انهيءَ اٿاهه اڻ هوند مان/جوتيون ٿيون جرڪن/آنڌيون ٿيون اٿن/وڃيون ٿيون چمڪن/سڃ جي سيني مان/سج ٿا اپجن/وڪاس وناش جا مانڊاڻ ٿا منڊجن/سرشٽيون ٿيون ٺهن.......” ( سنسار ڪتاب جو صفح- 198 ۽ 197 )
ويڀتس رس- جنهن ڪوتا پڙهڻ يا ٻڌڻ سان من ۾ بڇان يا نفرت جو احساس جاڳي ته اهڙي ڪوتا کي ويڀتس رس واري ڪوتا چيو ويندو آهي. تيرٿ بسنت جي 1982ع ۾ ڇپيل ‘سنسار’ نالي ڪتاب جي صفح 109 تي ڏنل ‘بدبوُ’ سري واري هڪ ٻي ڪوتا به ڪجهه اهڙو ئي احساس ڪرائي ٿي.
“سندس وات آهي/ڪني پاڻيءَ جي هؤدي/جنهن ۾ پنئرا ٿا سرن/آهي ويشنو ڄائي ڄم کان/مگر/سندس سانس مان گندي گوشت جي ڌپ ٿي اچي./ائين آهي ڇا/ ماڻهوءَ جي من جي غلاظت/ ڄمار جي خيانت/رت ۾ پايورا جا ڪيڙا وجهي/ڪرفتي ڪئريئر/ٿي بڻائي/۽/هو بڻجي پوي ٿو/وياپڪ بدبو بدبو!”
ڀيانڪ رس- جنهن ڪوتا پڙهڻ يا ٻڌڻ سان من ۾ ڊپ جو احساس اڀري ته ان کي ڀيانڪ رس واري ڪوتا چيو ويندو آهي. تيرٿ بسنت وئيٽنام تي بمبازيءَ وقت هڪ ڪوتا لکي هئي، جيڪا سندس 1982ع ۾ ڇپيل سنسار نالي ڪتاب ۾ صفح 76 تي ‘هوچي مِن’ سري هيٺ درج ٿيل آهي.انهيءَ ڪوتا جا هيءُ ڪي ٽڪرا ڏسو جن ۾ ڀيانڪ رس سان گڏ ويڀتس ۽ ڪرُڻ رس جو گڏيل مسيل احساس آهي. هتي اها ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ جهڙي آهي ته ڪنهن به هڪ ڪوتا ۾ ڪئين رس ٿي سگهن ٿا.
“مٿان آسمان مان وڄون ٿيون وسن/هيروشيما جي ئي سؤ بمن برابر/مئگنيشم ۽ نيپالم/چيِس برگر ۽ ڊيزي ڪٽر/جا ڪڙڪاٽ ۽ ڌماڪا/نگر، بندر، کيت، جهنگل/ پڄريل فولاد جي پٽڙي اگنيءَ ۾/سواها ٿا ٿين/ٻار ٿا مرن، مائرون ٿيون جهُرن/اک نڪتل، ٻوٿ سڙيل/ڳريل ڳل، آنڊا نڪتل/چچريل لوٿ ٿا لڇن/ڪو هِت ٿو ڪِري، ڪو هُت ٿو مري/ملڪ ٿيندو ٿو وڃي/چندر لوڪ جي ڀسميءَ جهڙي/سڙيل ٻريل ڪاري دز/جتي ڪا اوڀر اڀري نه سگهي/بلڪ ٿيندو وڃي اهڙو مساڻ/ جو صديءَ پڄاڻا به/نه بڻجي سگهي رهڻ لائق آستان..”
جهڙيءَ طرح ڪا ڪوتا پڙهندي يا ٻڌندي دک جو احساس ٿئي ۽ پوءِ ديا اچي ته ان کي ڪرُڻ رس مڃيو ويندو آهي، تهڙيءَ طرح جڏهن ڪنهن ڪوتا ۾ ماءُ جو پنهنجي اولاد لاءِ ممتا يا پيار جو ڀاو هجي ته ان کي واتسليه رس واري ڪوتا چوندا آهن. تيرٿ بسنت جي ‘سنسار’ نالي ڪتاب جي صفحي 32 تي ڇپيل ‘بيکارڻ’ سري واري ڪوتا پيش آهي، جيڪا ڪرُڻ رس ۽ واتسليه رس سان گڏ رؤدر رس جا احساس اڀاري ٿي.
“... بيکارڻ جي لولي/لولي لال لولي! لولي لال لولي!/ڪا لڳي مُئي کي گولي/شل لڳي پڻهين کي گولي/لولي لال لولي! لولي لال لولي!......”
مٿين سٽن ۾ رؤدر رس سمايل آهي. جنهن ڪوتا مان چڙ يا ڪروڌ جو احساس جاڳي ان کي رؤدر رس واري ڪوتا ليکجي ٿو.انهيءَ ساڳي ڪوتا ۾ اڳتي واتسليه رس سان گڏو گڏ ويڀتس رس به سمايل آهي. اچو ته اهڙا ڪي ٽڪرا ڏسون:
1....“رت رڳن ۾ ڳاڙهو ڳاڙهو/اڀري اٿلي جيئن ڦوهارو/دال روٽي پالڪ ميٿيءَ/ جي گندي گوديءَ اوٻارو/اوگهه سوگهه، ڪِن ڪچري/جوٺ اوٻر جو ٿوڪارو/لولي لال لولي! لولي لال لولي!.............”
2....“وڃي وهان اتي جتي ڌوڙ وسي/دونهون سندم ساهه گهُٽي/گونهه گوبر جي ڌپ اچي/پَٽِڙي ڪرفتيءَ جو واهه وهي/جتي ڪُتو ۽ ڪُتي ڪئه ڪري/ڪوڙهيو ڪنجهي ساهه کڻي/لولي لال لولي! لولي لال لولي!.....”
هاڻي ڏسو ته ان کي ڪوتا ۾ واتسليه رس سان گڏ ڪيئن ٿو ڪرُڻ رس جو احساس جاڳي. بيکارڻ پنهنجي ٻچڙي کي چوي ٿي:
1.“.....ڀورل، ماڻهين ٻالي ڀولي/هيءَ نپَٽُ ڪوري نڪوري/تؤنس تن ۾، رون رون رڳ رڳ ۾/ٿيندي ويئي ڳؤري ڳؤري/ڪيسين رهندي ڪيسين جيئندي/هيءَ ڪايا نٻل ندوري؟/لولي لال لولي! لولي لال لولي!...........”
2.“.....ٻچڙو کڻي ٿي گهمان، ناچس اڄ نه سڀان/نه اٽو نه لٽو، نه اوهي نه واهي/نه اجهو نه اوڇڻ، نه راهي تلاهي/ننگو نرمل، ڪچڙو ڪومل/نيٻل درٻل، بيوس بلڪل/لولي لال لولي! لولي لال لولي!.....”
3.“....تون ڄائين ڇو؟/هن پاپ نگر ۾ آئين ڇو؟(رؤدر رس)/ناهي ڪُنڊ ڪٿي، رکان توکي جتي/ نه مڙهي نه مندر، نه ڀونگو نه ڀنگر/ هي جاءِ هٽ هٽ، گم ٿي جهٽ پٽ/ گارين جو ڌوُڙيو جُٺ ڦِٺِ، چٺ ڦٺ/ لولي لال لولي! لولي لال لولي!........” ( ڪرُڻ رس )
هندي ٻوليءَ ۾ واتسليه رس جو شروعاتي ڪوي سورداس کي مڃيو وڃي ٿو، جنهن جي لکيل لوليءَ جو ڀڳت ڪنوررام جي آواز ۾ هڪ رڪارڊ به ڀريل آهي. مٿين ساڳي ڪوتا ۾ تيرٿ بسنت وري واتسليه رس هن ريت اڀاريو آهي. چوي ٿو:
1.“..... ڇو ٿو دڙهوُن هڻي جگر ڏارين؟/ڀيڙي مُٺيون ٿو اولارين!/رنڀي رڙي ٿو ٻاڪارين/ڦٿڪي ڦٿڪي ٿو اڀ ڏارين/ڪنهن کي پوي نه ڪهڪاءُ/جو ڪري دوُر هي انياءُ/ لولي لال لولي!/لولي لال لولي!.........”
2.“.....ٻڌي تنهنجي اوئان اوئان،/اچ ته گڏجي توسان روئان/روئي پـِٽي ڪرم ڪُٽيان/سڏڪي سڏڪي سينو سٽيان/تون ئي چؤ، مان ڇا ڪريان؟/چؤ ڀلا مان ڇا ڪريان؟/ لولي لال لولي! لولي لال لولي!........”
هيءَ ڪوتا تمام وڏي آهي، پر هتي ان مان صرف اهي ٽڪرا ئي پيش ڪيا اٿم جن ۾ خاص ڪو رس ڀريل آهي. تيرٿ بسنت جي شاعريءَ ۾ هاسيه رس، وير رس، ڀڳتي رس ۽ شانت رس جا مثال ڪونه ٿا ملن. اهو شايد ان ڪري جو شاعر جي نظر ۾ نئين شاعري نئين نقطي نظر جو اظهار آهي.چوي ٿو:
“نئين نقطي نظر جو اظهار آهي نئين شاعري/هي سکڻو منورنجن ناهي، نڪي وري لطف اندازي!/شاندار طرز سان شاندار موضوع کپي/جو هر بند اندر آڳ لڳائي، نئين زندگي بخشي/سچ ته سڄي سامگري اسان جي سيني ۾/ادب اساب جي اندرين اُڃ جو پوُرائو آهي. (سنسار، ص-250) ڀلا اندرين اڃ مان هاسيه، ڀڳتي، شانت ۽ وير رسَ ڪٿان نڪرندا؟
تيرٿ بسنت پنهنجي طرز بيان کي دلڪش بڻائڻ لاءِ پنهنجن ڪوتائن ۾ تجنيس جو گهڻو استعمال ڪيو آهي. تجنيس کي هنديءَ ۾ انوپراس ۽ انگريزيءَ ۾ ايليٽريشن چيو ويندو آهي. اها لفظي صنعت يعني شبد النڪار آهي، ان جو هڪ قسم آهي تجنيس حرفي، جنهن ۾ مصرع جي گهڻن لفظن جو منڍ وارو حرف ساڳيو هوندو آهي. ڪي مثال پيش آهن:
1.“...هي ڇورو ڇٽيلو/هي هوڏي هٺيلو/نه حيلو وسيلو/نه گرو نه چيلو/ڇڙهو ڇٻيلو. ..” ( آواز، ص-5) ڪوتا جي لفظن ڇورو، ڇٽيلو، ڇڙهو، ڇٻيلو ۾ پهريون لفظ ‘ڇ’ ۽ هوڏي، هٺيلو، حيلو ۾ پهريون لفظ ‘هه’ من ۾ جهنڪار پيدا ٿا ڪن. ٻيا ڪي مثال ڏسون:
2.“.... چاهيان/چـِٽيان هردي جا گوڙ گهمسان/خفت سوداءَ ۽ خفقان/خلقيان خدايون، جوڙيان جهان/سٻر سهڻا سياڻا انسان....” ( آواز، ص-178 )
3.“.... جيئن سج منجهان ترورا ترڪن/تيئن تيز تيز ترشنائون تپن/ازلي اڃ سان لرزي انگ انگ/اچي ذوق منجهه آتشي امنگ....” ( سنسار، ص-60 ) هنن چئن سٽن مان پهرين ٻن سٽن جي لفظن ۾ پهريون حرف ‘ت’ آهي ۽ پونين ٻن سٽن ۾ ‘ الف’ حرف جي استعمال اظهار کي سهڻو بڻايو آهي. مثال گهڻا آهن، جيڪي پيش ڪرڻ ضروري نٿا لڳن.
تيرٿ بسنت پنهنجي شاعريءَ کي معنوي صنعتن سان به سينگاريو آهي. تشبيهه معنوي صنعت آهي.تشبيهه هڪ معنوي صنعت آهي. ان کي هنديءَ ۾ اُپما ۽ انگريزيءَ ۾ سِمِلي چون. ان ۾ هڪ شئه جي روپ ۽گڻ سنٻنڌي خاصيت کي واضع ڪرڻ لاءِ ٻي شئه سان جنهن ۾ اها ساڳي خاصيت وڌيڪ چٽي هجي، ان سان ڀيٽ ڪئي ويندي آهي. مثال طور:
“....تون/گلاب جهڙي شاداب/ٿي لڳين/مگر آءٌ/پنهنجي تحخاني اندر/تنهنجو / پشم جهڙونرم بدن/ايسپرسو جهڙو ساهه گرم/نوريئڙي جهڙي مشڪڻي نهار/مڇيءَ جهڙي گِسڪڻي گلنار/سانڍيندو اچان.....” ( آواز، ص-191 )
مٿين ڪوتا ۾ نرم بدن جي پشم سان، گرم ساهه جي ايسپريسو سان، مشڪڻي نهار جي نوريئڙي سان ۽ گسڪڻي گلنار جي مڇيءَ سان مشانهتڪئي ويئي آهي. اهي سڀ نيون نڪوريون تشبيهون آهن. تيرٿ بسنت جي ڪوتا جون هيءُ ٻه سٽون به ڏسو:
“....برقي شرار ۾ ويو رجي سج/بڻي شفق اهڙي جهڙو سون نج...” ( آواز، ص-56 ) شفق جي نج سون سان مشابهت من کي آنند ڏيئي ٿي. ڪوتا جو هيءُ ٽڪرو به ڏسو:
“.... هي نرمل جل/بلور جهڙو صاف سيتل/لڳي ٿو خوردبين ۾/جيوڙن سان ڳتيل/جي رام ليلا گرائونڊ تي/انبوهه جان پيا چُرن پُرن....” ( آواز، ص-88 )
شاعر نرمل جل جي بلور سان ۽ ان جي جيوڙن جي رام ليلا گرائونڊ جي انبوهه سان مشابهت ڪري تضاد اڀاريو آهي. حقيقت ۾ هيءُ جهان آهي به ائين. هر انسان ٻاهران ڪيترو به صاف سٿرو ڇونه ڏسجندو هجي، پر جيڪڏهن گهرائيءَ سان جاچي ڏسبو ان جي اندر سوين وڪار چرندا پرندا ڏسڻ ۾ ايندا.
تشبيهه وانگر استعارو به معنوي صنعت آهي. ان ۾ لفظ کي مجازي معنى ۾ اهڙيءَ طرح ڪتب آڻبو آهي جو ان جي حقيقي معنى سان تشبيهه جو تعلق هجي. استعاري ۾ بيان کي دلڪش بڻائڻ جي سگهه تشبيهه کان وڌيڪ ٿيندي آهي. هنديءَ ۾ هن کي روپڪ ۽ انگريزيءَ ۾ ميٽاڦر چوندا آهن. تيرٿ بسنت به پنهنجي شاعريءَ کي هن معنوي صنعت سان سينگاري وڌيڪ چٽو ۽ اثردار بڻايو آهي. مثال طور:
“.. ائين/ اسر جي اوجاڳي ويل/چت جي درسنيءَ تي/خماريل اکين اڳيان/اجاگر ٿين ٿا/قربدار شخص....” ( آواز، ص-36 ). هتي چت جي درسني استعارو آهي. اسان کي خبر آهي ته چت جو ڪو آڪار ڪونه ٿيندوآهي، پر شاعر ان کي استعاري ذريعي ساڪار درسنيءَ جو روپ ڏيئي پنهنجي اظهار کي خوبصورت بڻايو آهي.ٻيو مثال ڏسو:
“....ماڻهو به آهي ڪا برف جي ڇپ/جا جيتري ڳري،اوتري ڳجهي....” ( آواز، ص-56).ماڻهوءَ کي برف جي ڇپ ٿو چوي.اهو نئون نڪورو استعارو آهي.ڪوتائن جا اهڙا ٽڪرا ئي ڪڏهن ڪڏهن چوڻين جو روپ اختيار ڪندا آهن ۽ عام ماڻهن جي چپن تي رقص ڪرڻ لڳندا آهن. استعاري جو هيءُ هڪ مثال به ڏسو:
“....جي/ جيئڻ آهي جلڻ/ته/جلاءِ جيءَ جو ديپ/هڪوار/اوندهه ۾ اجالو ته اچي ويندو....” ( سنسار، ص-121 ). جيءَ جو ديپ استعارو آهي. جيءَ جو ديپ ٻرڻ سان اوندهه ۾ اجالو اچڻ واري ڳالهه سان طرز- بيان ۾ رنگيني اچي ويئي آهي. ٻيا مثال به ڏيئي سگهجن ٿا، پر اجائي ڊيگهه کي غير ضروري سمجهندي مثالن کان ڪنارو ٿو ڪريان.
ڪلپنا کي شاعريءَ جو آڌار مڃيو ويو آهي. شاعر وٽ ڪلپنا جو وشال ڀنڊار ٿئي ٿو، جنهن ذريعي هو نراڪار جذبن/خيالن کي ساڪار روپ ڏئي ٿو. ائين ڪندي هو ڪائنات جي بي جان چيزن ۾ به جان وجهيو ڇڏي ۽ پنهنجي تخليق کي ايترو ته اثردار بڻايو ڇڏي جو پڙهندڙ يا ٻڌندڙ جي منهن مان پاڻمرادو واهه واهه نڪريو وڃي. شاعر پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙي لطافت تجسم يعني مانويڪرڻ يا پرسنيفڪيشن ذريعي آڻيندو آهي.
“.... ڀلا بسنت آهي ريچڪي/اوچتو رُسي، اوچتو پرچي/ڪڏهن هٿڙو گهمائي، دل هرکائي/کسڪي ٿو وڃي/ته سردي گرمي سريت جيان/هڪٻئي تي چڙهت ٿيون ڪن/يا من مؤجي پريميءَ جيان/لپٽجي ٿيون وڃن..” ( سنسار، ص-227 )
مٿئين ڪوتا جي ٽڪري ۾ تيرٿ بسنت سردي، گرمي ۽ بسنت جي مُندن جو مانويڪرڻ ڪيو آهي. مُند ريچڪي ڪيئن ٿيندي؟ ريچڪ ته ماڻهو ڪندو آهي. ماڻهو ئي رسندو ۽ پرچندو آهي. ٻيو به ڪمال ڏسو. سردي گرميءَ کي پهاڄون ٿو ڪوٺي. ڀلا سردي گرمي پهاڄون ڪيئن ٿينديون؟ اهو سڀ ڪويءَ ڪلپنا سان تجسم ذريعي ممڪن ڪري ڏيکاريو آهي ۽ پنهنجي اظهار ۾ رنگيني آڻي ڇڏي آهي. هيءَ ڪوتا به ڏسو:
“....ڇيڳريون ڇوليون/چؤپٽ چريون/ڪنهن نه جهليون ٻارڙن جيان اٿلي پٿلي/ليٽي پيٽي/نچي ٽپي/ڦان ٿيو پون/لس ليٽ ٿيو وڃن....” ( سنسار، ص-155 )
ڀلا ڇوريون ڇيڳريون يا چؤٽ چريون ڪيئن ٿينديون؟ ڇيڳريون ته ڇوريون ٿي سگهن ٿيون. هتي به ڇولين جو مانويڪرڻ ڪيل آهي، جنهن سبب ڪوتا من کي موهي ٿي.
“.....هاڻي چنڊ ڊوڙندو ٿو وڃي/تارا نِوڙي پاڻيءَ ۾ ٿا نهارين/ڄڻ ڪا سندري سروور ۾ پاڻ ٿي پُسي...” ( سنسار، ص-84 )
چنڊ ڊوڙندو ناهي. تارا نِوڙي پاڻيءَ ۾ نهاريندا ناهن. اهي ٻئي ڪم انسان يا پسون ڪري سگهندو آهي. تيرٿ بسنت تلاءَ کي آئينو بڻائي اهڙو چٽ چٽيو آهي جو الوڪڪ سونهن ڀريو نظارو ذهن ۾ اڀري اکين آڏو اچي ٿو بيهي. شاعر اهو ڪالپنڪ نظارو تجسم ذريعي خلقڻ ۾ ڪامياب ويو آهي.
ايهام هڪ اهڙي لفظي صنعت (ارٿ النڪار) آهي، جنهن ۾ شاعر ڪنهن شعر جي مصرع ۾ ڪو اهڙو لفظ ڪتب آڻيندو آهي، جنهن جون ٻه يا ان کان وڌيڪ معنائون هونديون آهن. هڪ عام رواجي ۽ ٻيون غير رواجي. انگريزيءَ ۾ ان النڪار کي پَن ۽ هنديءَ ۾ شليش النڪار چوندا آهن. ڪوتا پڙهندڙ يا ٻڌندڙ جو ڌيان رواجي معنى ڏانهن ويندو آهي، پر شاعرجي ڪوتا ۾ ٻي غير رواجي معنى هوندي آهي. ڪن ودوانن جو رايو آهي ته هيءُ ارٿ النڪار سان گڏ شبد النڪار به آهي، ڇو ته لفظ جڏهن عام رواجي معنى ۾ ٿو اچي تڏهن اهو شبد النڪار آهي ۽ جڏهن ان جون ٻيون معنائون نڪرن ٿيون تڏهن اهو ارٿ النڪار آهي. هتي تيرٿ بسنت جي شاعريءَ مان صرف هڪ مثال پيش ڪجي ٿو:
“،،...يارو چٻرا ٿا چيخن/ڀورڙن کي ڀچو بڻائي/ڀومي ٿا ڀيلين/پاپ ۾ پرٻل ڀرشٽاچاري/جن جي عينڪي اکين ۾/ڪُپت جون ڪُرڙيون ٿيون تڙڳن/جن جو رڳون/روڳي رت سان آهن نيريون نيريون/پراڻي ڌوتيءَ جهڙيون ليڙون ليڙون/سي ديس جي خشڪ آنڊي تي/ڀرشٽاچار جو سڻڀ لڳائي/سڪل ٿڻ ٿا ڏُهن/گويا جيئرا لاش/ڀيم جي ڀاڪر ۾ ٿا جَڪڙِن........... ” ( آواز، ص-95)
هن ڪوتا ۾ تجنيس حرفي به واهه جي آهي. ڪوتا ۾ چٻرا لفظ جي ٻي معنى آهي سرڪاري آفيسر. اڳتي ٻيا لفظ آهن- عينڪي اکيون ۽ ڪپت جون ڪرڙيون. ‘عينڪي اکيون’ جي عام رواجي معنى آهي عينڪ پاتل اکيون، پر غير رواجي معنى آهي گهٽ نظر واريون يا ڌنڌلو ڏسندڙ اکيون. شاعر چوڻ ٿو چاهي ته آفيسرن جي اکين جي نظر گهٽ ٿيندي آهي اهي ڌنڌلو ڏسنديون آهن. ‘ڪُپت جون ڪُرڙيون’ جي غير رواجي معنى آهي ڀرشٽاچار يا ڪرپشن جا خيال. ‘ڪپت جون ڪرڙيون’ نئون نڪورو استعارو بالتشريح به آهي.
ڀارتيه ڪاويه شاستر ۾ ريتي، وڪِروڪِتي، ڌِوني ۽ اؤچتيه وغيرهه نالن وارا ٻيا به ڪئين اصول يا سڌانت آهن، جن جي ذريعي ڪوتا جي پرک ڪري سگهجي ٿي، پر هتي وقت جي ڪميءَ سبب انهن سڀني کان ڪنارو ٿو ڪجي.
تيرٿ بسنت ڀلي کڻي پنهنجي شاعريءَ کي نئين شاعري ( نئين ڪوتا ) چيو هجي ۽ موهن ڪلپنا به سندس ڪوتائن کي نئين ڪوتا مڃي سندس ڳالهه جي تائيد ڪئي هجي، پر مونکي سندس ٻنهي ڪتابن جو مطلع ڪندي، سندس شاعريءَ ۾ صرف نئين ڪوتا نه پر نظم ۽ آزاد نظم به نظر آيا آهن. نظم ۽ آزاد نظم ٻئي اردوءَ جي اثر هيٺ سنڌي ساهتيه ۾ آيا. نظم جي هر سٽ مقرر ڪيل ڇند يا بحر وزن ۾ ٿئي ٿي ۽ ان ۾ قافيو به ٿئي ٿو. مثال طور‘آواز’ڪتاب جي ص- 111 تي ڏنل ‘آواري جي آس’ سري واري ڪوتا جون ڪي سٽون پيش آهن، جيڪي نظم جون ٿيون لڳن:
1.لاشڪ آءٌ آهيان ڪو راز- وشال ويچار دور دراز
امنگ آرزوءَ جو پرواز- ويڻا ڪائنات جو آواز
2.آءٌ آهيان ڌرتيءَ جي دل جي ڌڙڪن- ديش ڪال جو سندر سرجن
سرشٽيءَ جو اوجل درپن – جڳان جڳ جو اتم جيون
3.سندم رت ۾ ساگر ٿو ڇلڪي- مغز اندر سورج چمڪي
ٿي انگ انگ ۾ اني ڀڙڪي – ساهه اندر شڪتي جرڪي
ڇاهيان منجهائون گيت اپجي – جئن سپ اندر موتي پسجي
مٽيءَ مُٺ مان مچ مچي – ڀرپور جيون نرتيه نچي
4.روح ۾ ڇڙي راڳ بسنت – ٿئي ايشوري آسيس اننت
اتپن ٿئي انمول اُڪنڊ – سرهو سٻر ڪلاونت!
مٿئين نظم جي سٽن ۾ تيرٿ بسنت ڇند ۽ قافيا ٻئي ڪتب آندا آهن. نئين ڪوتا /نثري نظم ۾ قافيو ڪونه ٿيندو آهي. صرف شاعراڻو خيال لازمي شرط هوندو آهي، هاڻي آزاد نظم جي ڳالهه ڪريون. آزاد نظم جي هر سٽ جو ڇند/بحر وزن مقرر ڪيل ڪونه هوندو آهي. هر سٽ جي رڪنن ۾ ڪمي پيشي ڪري ڪا سٽ ننڍي يا ڪا وڏي ڪري سگهبي آهي، آزاد نظم ۾ نظم وانگر قافيو ڪونه هوندو آهي، پر قافيه ٿي به سگهي ٿو.هتي آءٌ تيرٿ بسنت جي ٻئين ڪتاب ‘سنسار’ جي صفحي 163 تي ڏنل ‘اونهو انڀو’ سري واري ڪوتا جا ڪي انس پيش ٿو ڪريان. اهي نئين ڪوتا آهن يا آزاد نظم، اهو توهان پاڻ ڏسو.
“....هن ڪوسي وارياسي واءَ/تپت تاءَ سمي/ڪجهه سجهي ئي نٿو،/البت/سنجها جو اُتر مان/ ڪا ڪڪري/ لغڙ جيان آئي ترندي/ ۽ آهستي آهستي/ ڪارسرا اڇسرا ڌڻ ويا ڇانئجي./پوءِ وڏڦڙو وسيو ۽ وڄ وراڪا ڪيا./اڃا گگن گرڀت ئي هو/ته اک لڳي ويئي/۽ مڄاڻا ڪنهن ويل اويل/تري آئي دل جي سرور اندر/ڪا صورت، ڪو آواز، ڪا نهار/جنهن جي هلڪي ڇهاءَ/نس نس ٽنگسٽن جي تار جهڙي تپائي ڇڏي/اننت مان اتينت پيار جي الهاس/وياپڪ ڪروڻا جو آڀاس/ايشوري آسيس جو سواس/نرمل جوت جو پرڪاش/بلڪ/ڪو اونهو ارمان ۽ انڀو اٿلي پيو/جنهن/قلب جي ڄميل برف رجائي ڇڏي...”
هڪ ٻيو مثال ڏسو:“.....اڪيلائيءَ اندر/ دل جي ويراني ۾/ جڏهن/ ڳوڙهن سان ڳالهائيندو آهي/ ڪو بکايل/ بيگانو خيال/ ته ان جي اجهل/ اواڪ اڃ/ جي اظهار خاطر/ بي اختيار/قلب ۾ قوت ۽ قلم جي ڪرامت/اچي ويندي آهي.......”
فارم ڪهڙو به هجي، ڪوئي فرق ڪونه ٿو پوي. ڪلا ته ڪلا آهي. بقول تيرٿ بسنت : “ڪلا جي وشيشتا آهي رنگ، روپ، آواز، رس، ساز دواران اهڙو سندر سنسار سرجڻ جو ان اڳيان هيءُ جڳت ٻُسو، ڪُجسو ڀاسي. مراد آهي ڀرپور جيون لاءِ اٻلاکا اتپن ڪري، دنيا کي بهتر بڻائڻ.ڪلا سدائين پورڻتا جي پوڄارڻ رهي آهي.”
ڪل ملائي تيرٿ بسنت جي شاعري چئمبرس ڊڪشنريءَ ۾ ڏنل ڪوتا جي ان پريڀاشا تي بلڪل کري ٿي اتري، جنهن ۾ لکيل آهي ته ڪوتا ڪلپنا ۽ چيتنا/انڀوتيءَ مان پيدا ٿيل ويچارن کي سريلن لفظن ۾ ظاهر ڪرڻ جي ڪلا آهي.
“Poetry is the art of expressingin melodious words, thoughts which are creation of imagination and feelings.”
(سماپت )
(17 سيپٽمبر 2009ع تي مرڪزي ساهتيه اڪادميءَ جي ‘تيرٿ بسنت شتابدي سيمينار، ڀوپال’ ۾ پڙهيل مقالو )
( بشڪريه ساهتيه اڪادمي )