گذريل ٻن ڏهاڪن ۾ سنڌي ٻال ڪوتا جي اوسر
ٻال ڪوتا معنى ٻارن لاءِ لکيل ڪوتا. ٻال ڪوتا کي ٻال گيت به چيو وڃي ٿو. گيت ڳائڻ جي چيز آهي. ان ڪري ان ۾ ڳائڻ جا گُڻَ هوندا آهن. گيت بحر وزن يا ڇند تي ٻـَڌل رچنا هوندي آهي. گيت ۾ شاعر ڪيئن قسمن جي جذبن جو اظهار ڪندا آهن، پر سڀ کان وڌيڪ پيار جي جذبن جي اپٽار هوندي آهي. هن سنسار ۾ ماءُ ۽ ٻار جي وچ ۾ پيار جو رشتو سڀ کان مهان ۽ انوکو ليکيو ويو آهي.منهنجي خيال ۾ پهريون ٻال گيت به ان وقت ماءُ جي ممتا جي جهرڻي مان ازخود ڦٽي نڪتو هوندو، جنهن وقت هن پنهنجي ٻچڙي کي ڪلڪاريون ڪندي ڏٺو هوندو. ان وقت سندس مـُک تي ڪي اکر گنگنائيندي پاڻمرادو اچي ويا هوندا، ۽ اهوئي سنسار جو پهريون ٻال گيت بڻيو هوندو. اڄ به مائرون پنهنجن ٻارن کي لوليون ڏيئي سمهارين ٿيون. گيت ڳائي ٻڌائين ٿيون. ٻارن جي هر جڳياسا جو حل ٻڌائين ٿيون حالانڪ ڪي ماهر لوليءَ کي ٻال گيت نٿا مڃين، پر اهو ته مڃڻو ئي پوندو ته ٻارن لاءِ ساهتيه ۽ ٻارن بابت ساهتيه ۾ فرق آهي.
منهنجي ويچار ۾ سنڌي ٻال گيت جيڪي تعليم سان وابسته رهيا آهن، اُهي لازمي طور پوءِ آيا هوندا، ڇاڪاڻ ته سنڌ ۾ شروعاتي دؤر ۾ تعليم آخوند ڏيندا هئا. اُهي ٻال گيت ڳارائيندا هئا يا نه، ان ڳالهه جي خبر ڪانهي، پر لڳي ٿو ته اسان وٽ مروج ٻال گيت انگريزن جي اچڻ بعد جديد تعليم جو حصو بڻيا آهن. جيئن ته‘واهه ڙي تارا، گول تارا، روشن تارا چمڪي وارا....’ يا ‘جو کير پئي سو وير ٿئي...’ يا ‘پئسو لڌم پٽَ تان ، پئسي ورتم گاهه...’ وغيرهه، پر ان کان اڳ گهرن ۾ ٻارن لاءِ راندين جي گيتن جهڙو ڪجهه ضرور رهيو هوندو. جيئن ته ‘ارچڪ مرچڪ، ڌاڻا ڌرچڪ، آڳ پٽيهر، نانگڻ جوڳڻ، کارا کُٽي، ٻـُٽي ڇـُٽي.’ يا ‘ ڦر ڦر سؤنٽو دٻلي ٿي ڇڻڪي...’يا ‘ٽنڊڻي ڙي ٽنڊڻي اسان تنهنجا ماڻهو، پٽينداسين ڏاڙهوُن...’ پر انهن سڀني ڳالهين لاءِ کوجنا جي ضرورت آهي.
ٻال منووگيان جي آڌار تي ٻال گيتن کي ٻارن جي عمر مطابق ٽِن ِ ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي. 3کان 6 سالن جي عمر وارن ٻارن لاءِ لکيل ٻال گيتن کي شِشوُ گيت چيو ويندو آهي.ان کان پوءِ تيرهن سالن جي عمر تائين جي ٻارن لاءِ لکيل گيتن کي ٻال گيت چيو ويندو آهي. ان کان وڏن پر سترهن سالن تائين جي عمر وارن ٻارن لاءِ لکيل گيتن کي ڪِشور گيت چوندا آهن.
وڏن لاءِ گيت لکڻ سولو آهي، پر ٻارن لاءِ گيت لکڻ تمام ڏکيو ڪم آهي. ٻارن لاءِ گيت لکڻ واري ڪويءَ کي پنهنجي ٻالپڻ ۾ وڃي خود ٻار بڻجڻو ٿو پوي ان ڪري ٻال گيت لکڻ واري ڪويءَ لاءِ سڀ کان پهرين ٻال منووگيان ۽ ٻارن جي ورتين جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لازمي آهي. کيس خبر هئڻ گهرجي ته ٻار جي ڪلپنا شڪتي وڏن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ٿيندي آهي. ان ڪري هوُ ڪاٺ جي گهوڙي کي سچو گھوڙو سمجهي ان تي سواري ڪندو آهي.ماچيس جي ريل گاڏيءَ ۾ ويهي ٻين شهرن جو سئر ڪري ايندو آهي. پريءَ يا راڪاس جي ڪهاڻي ٻڌي پاڻ کي پري يا راڪاس سمجهي انهن وانگر ڪارناما ڪري ڏيکارڻ چاهيندو آهي. ٻار ۾ جڳياسا به تمام گهڻي هوندي آهي. هوُ هر شئه جي باري ۾ ڄاڻڻ چاهيندو آهي. نين شين کي ڏسي، انهن کي اُٿلائي پـُٿلائي ڏسندو آهي.انهن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ۽ انهن جي باري ۾ ڄاڻ حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي.رانديڪي کي ٽوڙي وري ٺاهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. ٻار هر سهڻي شئه کي سانڍي رکڻ چاهيندو آهي. ننڍيون ننڍيون چيزون جهڙوڪِ چاڪ، موُرتيون، سهڻين مورتين وارا ماچيس، رنگين پينسلون به کيس قيمتي لڳنديون آهن. ٻار ڪڏهن به پاڻ کي ٻين کان گهٽ ڪونه سمجهندو آهي. ٻار جو اهو اهم ئي سندس وڪاس ۾ مددگار ثابت ٿيندو آهي. ان ڪري ٻار جي هر سٺي ڪم جي ساراهه ڪرڻ گهرجي. ٻار ۾ چٽاڀيٽيءَ جي ڀاونا گهڻي ٿيندي آهي، جيڪا کيس همت وارو ۽ بهادر بڻائيندي آهي. ٻار ۾ نقل ڪرڻ جي ورتي ٿيندي آهي. هو وڏن کي جيڪي ڪجهه ڪندو ڏسندو آهي، ان جو نقل ڪرڻ چاهيندو آهي. پيءُ وانگر چشمو پائڻ چاهيندو آهي. ڏاڏيءَ وانگر لٺ کڻي ڪُٻِڙو ٿي هلڻ چاهيندو آهي. گهر ۾ هر قسم جا سنسڪار حاصل ڪندو ۽ سکندو ويندو آهي.
ٻارن کي اُها ئي ٻال ڪوتا وڻندي آهي، جيڪا ڳائي سگهجي يا جنهن ۾ ناٽڪيپڻو هجي. دلچسپ گفتگوُ يا بيان هجي. کل مذاق جو جزو هجي. ٻار جا پنهنجا پـِرايل آزمودا، انڀو ۽ ماحول هجي. سندن ڏٺل چيزن جي باري ۾ ڄاڻ ڏنل هجي. ٻال ڪوتا ۾ لفظ اهڙا هئڻ گهرجن، جيڪي ٻار جا ٻڌل هجن ۽ کيس انهن جي معنى جي ڄاڻ هجي. ڏکين ۽ اڻ ٻڌل اکرن واري ڪوتا ٻارن کي اصل ڪانه وڻندي آهي. سـُٺي ٻال ڪوتا جي پرک فقط هڪڙي آهي ته اها ٻارن کي ڪيتري قدر وڻي ٿي. جيڪا ٻال ڪوتا ٻارن جي زبان تي چڙهي وڃي ۽ جنهن کي هوُ پاڻمرادو گنگنائيندا وتن، ان کي ئي ڪامياب ٻال ڪوتا ليکڻ گهرجي. ٻال ڪوتا ۾ جيترو ردم هوندو اها اوترو ئي ٻارن کي وڻندي. پختي رديف/قافيي ۽ ان جي دهراءَ واريون ٻال ڪوتائون ٻارن کي ڏاڍيون وڻنديون آهن.
ٻال ڪوتائن يا ٻال گيتن جا ڪئين قسم ٿيندا آهن. جهڙوڪ: پرارٿنا گيت، قدرت جا گيت، جانورن جا گيت، پکين جا گيت، راند روُند جا گيت، مٽن مائٽن جا گيت، ڪمين ڪاسبين جا گيت، مهاپرشن جا گيت، ڏڻن وارن جا گيت. سائنس جي وشين جا گيت، آکاڻي گيت، پرولي گيت، انگن جا گيت، کوڙن جا گيت، نيتي سکيا وارا گيت، نواڻ وارا گيت، لولي گيت، پرڀاتي گيت، ديش ڀڳتي گيت، آئيويٽا جي حرفن تي لکيل گيت، ڀاڄين ۽ ميون جا گيت وغيرهه وغيرهه. مطلب ته اِنهن سڀني وشين وارا گيت يا جن شين کي ٻار هرروز ڏسي ٿو ۽ جن جي باري ۾ ڄاڻڻ چاهي ٿو. جهڙوڪ گل، پوپٽ، ڀنڀوُريوُن، چنڊ، سج، تارا، وڻ، برسات، اسڪوُٽر، موٽر ڪار، ريل، ريڊيو، ٽي.وي، فون.، موبائيل، بلب، ٽيوب لائيٽ، ڇٽي، مٽڪو، جادوُگر، مداري وغيرهه وغيرهه.
گذريل ويهن سالن ۾ يعني سال 1995ع کان سال2014ع تائين هيٺ ڏنل ٻال گيتن جا ڪل ڇويهه مجموعا شايع ٿيا. انهن ۾ هري لگير ۽ گوورڌن ڀارتيءَ جي تازو ڇپيل ڪتابن کي شامل ڪونه ڪيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته انهن ۾ شامل گيت گهڻي ڀاڱي پونين ٻن ڏهاڪن کان اڳ ۾ به ڇپيل آهن. باقي ڇويهه مجموعن ۾ مٿي ڏنل وشين وارا ذري گهٽ سڀني قسمن جا گيت مؤجود آهن.
1.مهڪندڙ مـُکڙيون- 1995ع: جڳديش شهدادپوري.
2.سچ جي جئه ( ٻال ڪوتا ۾ ڪٿا)-1995ع: ڪشور پهوجا
3. ديپ لليت- 1996ع: ڪمل پياسي.
4. معصوم فرشتا-1997ع: ٽيڪم آفتاب.
5. ٻال سڀا-1997ع: ساون ڪمار اداسي.
6.گلڙا گلستان جا- 1997ع: سڀاش شرما.
7. ٻليءَ جو اسڪوُل- 1998ع: ومي سدارنگاڻي.
8.پرياورڻ ۽ ٻار- 1998ع: مهيش نيڻواڻي.
9. ٻال گيت-1999ع:انڊين انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي.
10.مرڪندڙ مـُکڙيون-2000ع: سڀاش شرما.
11.اسين ننڍڙا ٻار- 2002ع: منگهارام چيتنديو ديوانو.
12.وڻ ٽڻ گل ۽ سرهاڻ-2003ع: ڪمل پياسي.
13. ٻاراڻا ٻول-2003ع: سترامداس سائل.
14. گول مٽول-2003ع: هوندراج بلواڻي.
15.سهڻا گلڙا ٻار-2005ع : کيمن يوُ. موُلاڻي.
16. رنگبرنگي گـُل- 2007ع: روشن گولاڻي.
17.مٺڙي مٺڙي لات-2008ع : روشن گولاڻي.
18.رنگبرنگي گـُل-2010ع: ڊاڪٽر ديال آشا.
19. گلڙا گلستان جا، فرشتا هن جهان جا-2010ع: پرسرام پ. وليڇا.
20. ماڻڪ موتي-2010ع: ستي کلناڻي ‘سکي’.
21. گلڙن جو گلستان-2010ع: سروج گوپال ڀارواڻي.
22. لنون پکيئڙا لاتيون-2011ع: ميران هڱوراڻي.
23.ساوا ساوا پن-2011ع: ڪمل پياسي.
24. تارا ڪن ٿا اشارا-2012ع: ڪشن خوبچنداڻي.
25.روشن تارا-2012ع: روشن گولاڻي.
26.ٻار گل گلزار-2013ع: ڪشن خوبچنداڻي ‘رنجايل’
ٿي سگهي ٿو ته ڪي ڪتاب مون کي ملي نه سگهيا هجن. پونين ٻن ڏهاڪن جي ٻال گيتن جي ڪتابن کي پڙهندي مون کي محسوس ٿيو ته ڪن شاعرن ڪٿي ڪٿي ٻارن سان وئل وهايو آهي. ٻن شاعرن جيڪي پاڻ خود ماستر رهيا آهن ۽ جن جو ٻارن سان روز واسطو پيو هوندو تن لکيو آهي ته ٻلي صرف رات جو نڪرندي آهي.مون کي ته اها ڳالهه بلڪل ڪانه آئڙي. مون ته ٻليءَ کي ڏينهن جو به نوُس نوُس ڪندي ڏٺو آهي.
پونين ٻن ڏهاڪن جي سنڌي ٻال ڪوتا جي اوسر جي ڳالهه ڪندي سنڌي ٻال رسالن جو ذڪر ڪرڻ به واجب ٿو لڳي. ورهاڱي کان پوءِ هتي ڀارت ۾ ٻارن جو ماهوار رسالو “ ڦلواڙي ” اڌ صديءَ کان به وڌيڪ عرصي تائين لاڳيتو ڇپجندو رهيو. اهو هنن ٻن ڏهاڪن ۾ ئي بند ٿيو. هاڻي ڪجهه سالن کان گجرات سنڌي اڪادميءَ جو “باغ بهار” ، دهلي سنڌي اڪادميءَ جو “جهر مر” ۽ راشٽريه سنڌي ڀاشا وڪاس پريشد جو “پوپٽڙا” نالي ساليانا ٻال رسالا ڇپجن ٿا. خوشيءَ جي ڳالهه اها آهي ته انهن سڀني رسالن ۾ ٻارن جي ڏانو جون سٺيون ڪوتائون، ڪهاڻيون ۽ ٻيو ٻارن جو دلپسند مواد شايع ڪيو ٿو وڃي. مڌيه پرديش سنڌي ساهتيه اڪادمي، ڀوپال پاران ڪجهه سال اڳ “سنڌوُ ٻال مشعال” نالي ساليانو ٻال رسالو ڇپائي ظاهر ڪيو ويندو هو، اهو به هاڻي بند ٿي ويو آهي. البت “ سنڌوُ مشعال” نالي سالياني ادبي رسالي ۾ ٿورو گهڻو ٻال ساهتيه به شامل ڪيو وڃي ٿو.
ڪل ملائي ڏسجي ته گذريل ويهن سالن ۾ هر نائين ڏهين مهيني هڪ سنڌي ٻال گيتن جو مجموعو مس ڇپيو آهي. ان جو سبب ڳولهڻ لاءِ پري ڪونه وڃڻو پوندو. اڄ سنڌي پرائيمري ۽ مڊل اسڪول ذري گهٽ عدم پيدا آهن ۽ سنڌي ٻوليءَ جو واهپو پڻ ڇڊو ٿيندو پيو وڃي، تنهن هوندي به اها وڏي اچرج جي ڳالهه آهي ۽ ساڳئي وقت خوشيءَ جي ڳالهه به آهي ته اسان جا سنڌي شاعر ٻارن لاءِ گيت رچي رهيا آهن ۽ ڪتاب به ڇپائي رهيا آهن پوءِ ڀلي انهن جو معيار ڪهڙو به هجي. ( سماپت )