لڪشمڻ دُبي جي ڏهن غزلن تي رائزني
گهڙي کن نشو يا خماري رهي ٿي،
مگر پو فقط شرمساري رهي ٿي.
مطلع سهڻو آهي. غزل جو وزن آهي، فعولن چار ڀيرا. مطلع پڙهڻ کان پوءِ جڏهن مان غزل جو پهريون بند پڙهان ٿو ته منهن جو ذائقو ڪجهه خراب ٿي ٿو پوي. بند آهي:
ملڻ توسان فقط منتظر ڏس،
قبر زندگي ڀر ڪنواري رهي ٿي.
مٿئين بند جي پهرين مصرع وزن ۾ پوري نٿي لڳي. ان ۾ ڪجهه مڙيوئي کـُٽل آهي. ان ڪري مصرع مان ڪا معنى ڪانه ٿي نڪري. ٿورو خبرداريءَ کان ڪم ورتو وڃي ها ته هيءُ بند معنى ڀريو ٿي پوي ها. ڏسو صرف “ لاءِ” لفظ وجهڻ سان بند ڪيئن ٿو بيهي.
ملڻ (لاءِ) توسان فقط منتظر ڏس،
قبر زندگي ڀر ڪنواري رهي ٿي.
درد جو غزل جي مزاج سان گهٽو رشتو آهي. احساس جي شدت جيستائين پنهنجي عروج تي نه هوندي، تيستائين غزل ممڪن ئي ڪونهي. ڪل ملائي هيءُ سڄو غزل احساس جي شدت جواظهار ڪري ٿو. منهنجي خيال ۾ غزل جا ٻيا سڀ بند سهڻا آهن مثال طور هڪ ٻيو بند به ڏسون:
وڃو واسنائون ڪو ٻيو گهر وسايو،
هتي ڪا عجب بيقراري رهي ٿي.
هاڻي منهنجي سامهون هيءُ ٻيو غزل آهي، جنهن جو مطلع آهي:
خواهشن جو ڌڻ هلو ڪاهي اچون،
زندگيءَ جو ڪم سڄو ڊاهي اچون.
مون کان ته پهرين مصرع ئي ڪانه ٿي ڳيسي. خواهشون ڪٿي ٻاهر رهنديون آهن ڇا جو انهن جو ڌڻ ڪاهي اچبو؟ خواهشون ته اندر ۾ پيدا ٿينديون آهن. ان غزل جا هيٺيان بند خوبصورت آهن.داد جي لائق آهن. اظهار جو طريقو دلڪش آهي. توهان به ڏسو:
1-جي هجي ميرو وڳو بدليون کڻي،
پر اُداسيءَ کي ڪٿي لاهي اچون.
2-وڃ پڇي اچ تون اسان جي يار کان،
فڪر کان فرصت اگر آهي، اچون.
هرهڪ شاعر جي اظهار جو طريقو يا انداز-بيان پنهنجو پنهنجو ٿيندو آهي. غزل ۾ انداز-بيان کي وڏي اهميت آهي. جيتري عام فهم، ڳالهائڻ ٻولهائڻ واري ٻولي ڪتب آندل هوندي، غزل اوترو ئي اثرائتو ۽ دل کي ڇـُهندڙ لڳندو. غزل جا اهڙا ئي بند لوڪن جي ڳالهه ٻولهه ۾ شامل ٿي، وقت موقعي تي دهرايا ويندا آهن. دبي صاحب جا ڪيترا ئي بند انهيءَ انداز ۾ لکيل آهن، ليڪن مان هن ٻئين غزل جي هيٺئين بند تي وري اٽڪي بيهي ٿو رهان:
سخت سوڙهي سوچ جي ديوار کي،
اچ ته شاعر اڄ هلي ڊاهي اچون!
مان سوچيان ٿو، ديوار سخت ته ٿيندي پر سوڙهي ڪيئن ٿيندي؟ ديوار ته ننڍي، وڏي، ڊگهي، ٿلهي يا سنهي ٿي سگهي ٿي، پر سوڙهي سوچ کي ديوار سان ڪيئن ڀيٽبو؟ غزل جي بند ۾ هڪ به بي معنى، اڍنگو يا حشو لفظ ان بند جو مزو ڪرڪرو ڪري ڇڏيندو آهي. هونئن به غزلگو شاعر لاءِ لفظن جي تلاش ۽ تراش ڪرڻ لازمي آهي. تراشيل لفظ ۾ سنويدنا هئڻ به ضروري آهي.
ان غزل جو وزن آهي-‘ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن’. لڪشمڻ دبي جو اهو دلپسند وزن آهي. سندس گهڻا غزل ان وزن تي ئي چيل آهن. هنن ڏهن غزلن مان چار غزل پڻ ان وزن تي آهن، يعني چاليهه سيڪڙو. هن اڳلي غزل جو وزن به اهو ساڳيو آهي.مطلع ڏسو:
هڪ خوشيءَ لاءِ غم سوين پيدا ڪندا،
ٻيو ڀلا مجبور ماڻهو ڇا ڪندا؟
واهه واهه ساڳيو ئي سهڻو دلڪش انداز آهي. اڄڪلهه انداز-بيان کي ڏسي ئي غزل جي پرک ڪئي وڃي ٿي. هن غزل جا ٻيا ڪجهه شعر به ملاحظا فرمايو ۽ پاڻ اَمين ٿيو:
1-ٿي چڪي ڌرتي سڄي تقسيم آ،
هاڻ هن آڪاس جا ٽڪرا ڪندا.
2-هيءَ جلادن جي آ بستي دوستو،
ڪونه ڪنهن تي پڻ اثر سڏڪا ڪندا.
هن غزل جي مقطع تي اچي وري منهنجي پڙهڻ جي سلسلي ۾ رنڊڪ ٿي پوي. مان سوچڻ لاءِ مجبور ٿي ٿو وڃان.
جن ڏٺي ڪانه ڪا آسودگي،
لڪشمڻ سي لوڪ ڪم ڪهڙا ڪندا.
مقطع جي پهرين مصرع جو وزن ٺيڪ ڪونهي. ٿوروئي ڌيان ڏنو وڃي ها ته هن مصرع جو وزن ٺيڪ ٿي وڃي ها. هيءَ درستي ڏسو:
جن ڏٺي ( آ ) ڪين ڪا آسودگي،
لڪشمڻ سي لوڪ ڪم ڪهڙا ڪندا؟
ان شعر جي باري ۾ هڪ ٻي ڳالهه به غور ڪرڻ لائق آهي. سوال ٿو پيدا ٿئي ته ڇا جن آسودگي ڪانه ڏٺي آهي، اهي ڪوئي به ڪم ڪونه ڪري سگهندا؟ ملازم، ورڪر ۽ مزور سڀ آنديءَ نينديءَ وارا هوندا آهن. ڇا اهي ڪوئي ڪم ڪونه ڪري سگهنمدا آهن؟ سچ ته اهو آهي ته سڄو نظام ملازمن جي سهاري هلي ٿو. مزور شهر اڏي ٿا ڏيکارين. آڪاس ڇهندڙ عمارتون ٿا اڏين. ڇا اهي ڪم ڪونه آهن؟
هيءُ غزل جيڪو هاڻي مان پڙهان پيو، اهو ‘مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن’ وزن تي آهي. ان غزل جو مطلع آهي:
ٻٻر پوکي اگر تون خار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
ڏنو جو تو اهوئي يار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
هن غزل ۾ تمام وڏو رديف ڪم آندو ويو آهي،‘پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟’. تمام سٺي ڳالهه آهي. وڏي رديف وارا غزل ئي مشاعرن ۾ وڌيڪ داد حاصل ڪندا آهن ۽ ڪامياب ويندا آهن. رديف ڪيڏو به وڏو ڇونه هجي، پر ڏسڻو اهو آهي ته شاعر رديف سان نباهه ڪيئن ۽ ڪيترو ٿو ڪري. هونئن به نباهه سان ئي غزل، غزل بڻجندو آهي. هن غزل ۾ رديف کي اهڙو ته سٺي نموني ڦٻايو ويو آهي جو غزل نکري بيٺو آهي. ليڪن هيٺين ٻن شعرن ۾ ‘سندي’ لفظ جو استعمال کٽڪي ٿو:
1-ڇڏي احساس جا مٺڙا سهانا پيچرا پيارا،
سندي جيوت اگر بيزار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
2-بڻايا درد دنيا ۾ ڪئين منصور ۽ گؤتم،
جگر ۾ تون سندي جي هار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
‘سندي’ لفظ حرف جر آهي، معنى اٿس‘جو’ يا ‘جي’. ان لحاظ کان سِٽُن مان معنى ئي ڪانه ٿي نڪري. درحقيقت ‘سندي’ لفظ بدران ‘سندءِ’ لفظ ڪم آڻڻ گهربو هو. مون ته‘سندءِ’ پڙهي مطلب ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.‘سندءِ’ لفظ جي معنى آهي سندس. ان هوندي به هڪ مصرع منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهي. “ بڻايا درد دنيا ۾ ڪئين منصور ۽ گؤتم” منصور ۽ گؤتم ويچارا ته درد ڀوڳي ويا هوندا، انهن درد ڪهڙا بڻايا هوندا؟ مصرع مان ڪا معنى هڙ پلئه نٿي پوي.
هيءُ اڳلو غزل ڇند تي ٻڌل آهي. هر مصرع ۾ ويهه ماترائون آهن. ڏهن غزلن مان صرف هيءُ هڪ غزل ئي ڇند تي ٻڌل آهي، ٻيا سڀ غزل وزن بحر تي چيل آهن. غزل سهڻو آهي ۽ ڇند تي پورو آهي. توهان به ڏسو:
ٽڪرا ٽڪرا ڪري مون کي جاچيو هوندائون،
تڏهن بڻيا منهنجي باري ۾ رايا هوندا.
هيءُ شعر به دلڪش آهي:
پنهنجي ئي ڪنهن غم جا ڳوڙها هئس اکين ۾،
مون کي لڳو هن منهنجي ڪري وهايا هوندا.
هينئر جيڪو غزل مان پڙهان پيو، ان جو وزن آهي، ‘ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن’. ان ڏکئي وزن تي سنڌيءَ ۾ ڪجهه گهٽ ئي لکيو ٿو وڃي. استاد شاعر ته اڄ به ان وزن تي قلم آزمائي ڪن ٿا. لڪشمڻ دبي ان وزن تي به غزل لکيو آهي تنهن لاءِ کيس مبارڪون هجن. ليڪن هيٺين شعرن ۾ هو وزن ۾ ٽـُٽو آهي، ڇاڪاڻ ته هن ‘ڪوئي’ لفظ کي ‘ڪو’ ۽ ‘ئي’ الڳ الڳ ڪري کنيو آهي. منهنجي خيال ۾ اهو غلط آهي.‘ڪوئي’لفظ هڪ ئي آهي.
1-ڏٺا جي عيب مون پنهنجا ڪوئي جواب نه هو،
اوهان جي ڪرم جو مون تي مگر حساب نه هو.
2-جڏهن تو درد جي دولت عطا ڪئي مون کي،
ڪوئي به درد نه هو، غم نه هو عذاب نه هو.
انهيءَ غزل جي هيٺئين بند بند جون مصرعون به وزن ۾ پوريون ڪونهن.
اهو ئي ماڻهو لڳو آهي سٺو هر ڪنهن کي،
زماني جي حساب سان جو ڪامياب نه هو.
اڳلو غزل ‘فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن’ وزن تي آهي. هن غزل جا ڪجهه شعر به دماغ کي تراوٽ بخشيندڙ آهن. ڏسو:
1-زندگي ضد تي چڙهي هڪ ٻار وانگر ٿي وئي،
آس جا دلڪش کلونا ملڻ سان پرچي وئي.
2- ڪر ڀروسو وقت ساڳيو ڪونه ڪو رهندو ڪڏهن،
مؤت جهڙي هئي گهڙي پر شڪر آ، گذري وئي.
3-هاءِ هيءَ انسان جي زندهه رهڻ جي آرزو،
پياس جي ماري ڏسو ڪيئن زهر پڻ اڄ پي وئي.
4-آدميءَ جي آبروُ ويئي وڪامي ‘لڪشمڻ’
هاءِ ليڪن ڪيئن ٻڌايان ڪيتري سستي وئي.
مٿين شعرن ۾ ڏسو ته ‘ملڻ’ ۽ ‘ڪيئن’ جهڙا لفظ وزن ۾ پورا نه بيٺا آهن. ‘ڀـَرِوَسو’ لفظ کي به شايد اردو ٻوليءَ جي اثر هيٺ ‘فعولن’ ڪري کنيو ويو آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ ان کي ‘فاعلن’ جي وزن ۾ کڻڻ صحيح ٿو لڳي.
هاڻي جيڪو غزل منهنجي سامهون آهي، اهو به مٿئين غزل جي وزن تي ئي آهي. هن غزل جا ڪجهه شعر به وزندار آهن:
1-اڳ جيئڻ جا ملهه هئا، ماڻهو هئا، فرصت هئي،
هاڻ ڇا جو جيئڻ يارو، جي ويا سي جي ويا.
2-زندگيءَ جي تلخ سچ کي جڏهن کان سمجهڻ لڳا،
مسڪرائڻ پڻ ويچارا ٻارڙا ڀلجي ويا.
مٿي ڏنل ٻئين نمبر بند جون ٻئي مصرعون وزن ۾ پوريون ڪونهن. ان غزل جون هيٺيون ٻه مصرعون پڻ وزن ۾ پوريون ڪونه آهن. اوهان پاڻ ڏسو:
1-هٿن مان ڪجهه معتبر دشمن مگر کسڪي ويا.
2-ڪجهه ڪڇڻ ممڪن نه هو، سهڻ پڻ دشوار هو.
انهن مصرعن ۾ ‘هٿن’، ‘سهڻ’ ۽‘ جڏهن’ جهڙا لفظ ‘فعو’ بدران ‘فاع’ ڪري کنيا ويا آهن. هاڻي مون کي باقي ٻن غزلن تي پنهنجو رايو پيش ڪرڻو آهي. ٻنهي جو وزن ساڳيو آهي، ‘فاعلاتن فاعلاتن فاعلن’. پهرئين غزل جو مطلع آهي:
سيڪڙو ڀيرا ٽٽل دل جوڙجنئه!
خواب جي پٺيان مگر پيو ڊوڙجنئه!
ذهن تي زور ڏيڻ کان پوءِ به شعر جو ڪو مطلب سمجهه ۾ نٿو اچي. ويچار وٽڙيل آهي ۽ بندش گهرگهلي ٿي لڳي. غزل ته هڪ سنسڪار آهي، ڀاونا آهي، جيڪا پاٺڪ جي دل تي لفظن ذريعي گهرو اثر ڪري، ان ۾ ڪسڪ پيدا ڪري ٿي. وري هي شعر ڏسو:
ڪارگر جذبو اٿئي ناراضگي،
بي صبر ٿي منهن نه ان کان موڙجنئه!
ڇا مطلب آهي؟ ناراضگي ڪارگر جذبو آهي؟ ائين يا ٻيو ڪجهه؟ هن غزل جي پرٻوڌن غزل کي غزل ئي رهڻ ڪونه ڏنو آهي.
هيءَ ڪوئي مسجد نه ٿئه، مندر نه ٿئه،
ايترو سوچي ڪري دل ٽوڙجنئه.
مون ته ٻڌو، ڏٺو ۽ سمجهيو آهي ته ‘دل ايڪ مندر هئه، پيار ڪي جس ۾ هوتي هئه پوجا، يي پريتم ڪا گهر هئه’. ان سچ کي ڪٿي ناڪاري سگهبو؟ پر پنهنجو پنهنجو خيال آهي.
هيءُ آخرين غزل روايتي آهي. منجهس نئون ڪجهه ڪونهي. اهڙو ڪجهه ڪونهي جو منهن مان ازخود واهه واهه نڪري. غزل جي ڪاميابي منهن مان ازخود نڪتل واهه واهه ۾ هوندي آهي. وري به هيءُ شعر خوبصورت آهي:
خون، حيبت، باهه، گوليون، رهزني،
ٻيو نئين جڳ ۾ نه ڄاڻان ڇا ڏسان.
مٿين ڏهن غزلن ۾ ڪجهه فني اوُڻاين کي ڇڏي، لڪشمڻ دبي جا غزل پاٺڪ جي دل کي پنهنجي رنگ ۾ رنگي ٿا ڇڏين. هونئن به ٿوريون گهڻيون ڪميون ته هرهڪ شاعر جي تخليق ۾ رهن ٿيون. جيڪي اڀياس سان ڌيري ڌيري ختم ٿي وڃن ٿيون. ڪوبه انسان پورڻ ڪونهي. مون کي اميد ئي نه پر پوري پڪ آهي ته هيءُ صاحب سنڌي غزل کي اوُچاين تي پهچائيندو. ( سماپت )