مذهب ۽ روح
روح نظر نه ايندڙ شيءِ آهي جيڪا جسم اندر موجود رهي ٿي. ڪن عالم جو چوڻ آهي ته اها سيني اندر کٻي پاسي دل جي ڀرسان آهي، ڪن جو چوڻ آهي ته اها دماغ ۾ رهي شعور بخشي ٿي. جڏهن روح نڪري ٿو ته موت طاري ٿئي ٿو. روح جي نڪرڻ جا رستا ڪهڙا آهن؟ اها ڪنهن کي خبر نه آهي. اهڙن ئي خيالن تحت يورپ ۾ ايٿر نظريي (Ether Theory) جنم ورتو، جنهن کي سورهين صديءَ جي عالمن اهميت ڏني. ايٿر هڪ شفاف بخاراتي (Volatile) پاڻياٺ آهي. بوتل ۾ محفوظ ان پاڻياٺ جو ڍڪ کوليو وڃي ته اها نظر نه ايندڙ بخارات جي صورت ۾ اڏامي ويندي، روح کي انهن شفاف بخارات سان ڀيٽيو ويو. روح کي اسپرٽ (Spirit) انڪري ڪوٺيو ويو جو اسپرٽ به ساڳي بخاراتي خصوصيت جو پاڻياٺ آهي. عالمن جي ڪوشش رهي آهي ته اهي مذهب ۾ بيان ٿيل هر واقعي ۽ مفهوم جو بچاءُ ڪن. اهو ئي سبب آهي جو تفسيرن جي ضرورت پئي جن مذهبن کي وڌيڪ منجهائي وڌو. هلندڙ دور ۾ اهو چئي سگهون ٿا ته روح کي ايٿر يا اسپرٽ سان ڀيٽي نه ٿو سگهجي. ڇو جو ايٿر يا اسپرٽ جي بخاراتي صورت گيس (Gas) آهي. گيسن کي وري پاڻياٺ ۾ تبديل ڪري سگهجي ٿو، جڏهن روح نڪري ٿو ته ان ۾ ڪا بوءِ نه آهي. جڏهن ته ايٿر يا اسپرٽ جو ڍڪ کولڻ سان بوءِ ڦهلجي ٿي.
يورپ ۾ روح تي ڪجهه تجربا ڪيا ويا. اهڙيون عڪس بنديون ڪيون ويون جن ۾ شفافيت کي قيد ڪري سگهجي. اڀامندڙ (Evaporate) پاڻياٺن جيان روح جي اڏام کي پڻ عڪسن ۾ قيد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي پر سڀ قياس آرايون غلط ثابت ٿيون. هڪ مرندڙ انسان کي بند شيشي ۾ رکي، مرڻ کانپوءِ روح جو تجزيو ڪيو ويو. اهڙو تجربو سودمند ثابت نه ٿيو.
آفريڪا ۾ ڪن قبيلن جو عقيدو آهي ته روح انسان جي سوراخن مان نڪري ٿو. اتي جڏهن ڪو به شخص مرڻ کي ويجهو ٿيندو هيو ته ان جا سڀ سوراخ بند ڪيا ويندا هيا جيئن اهو مرڻ کان بچي سگهي.
هندو مت ۽ ٻڌ ڌرم ۾ جيئن ته مرڻ کان پوءِ جسم جي اهميت نه آهي انڪري انهن عقيدن جا ماڻهو جيئري جسم جا عضوا عطيي طور ڏئي وڃن ٿا. جڏهن ته مسلمانن جي عقيدي موجب آخرت ۾ انسان پنهنجي جسم ۾ جيئرو ٿي حساب ڏيندو، اهي جسم جو صحيح سلامت هجڻ ضروري سمجهن ٿا. سريلنڪا جو ننڍڙو ٻيٽ دنيا جي وڏن خطن ۾ رهندڙ نابين ماڻهن کي اکيون عطيي ۾ ڏئي ٿو. پارسي (Zoroastrains) روح کي ايڏي اهميت ڏين ٿا جو اهي جسم کي ڳجهن ۽ ڪانوَن حوالي ڪري ڇڏين ٿا.
دنيا ۾ روحانيت (Spiritualism) هر عقيدي تي غالب رهي آهي. روحانيت اڻ ڏٺل تي ايمان آڻڻ آهي. پاڻي ۽ هوا جي شفافيت اڻ سڌيءَ طرح ائين محسوس ڪري سگهجي ٿي جو رنگ ۽ ڌوڙ ۾ اهي واضح ٿي پون ٿا. سور (Pain) ڏسي نه محسوس ڪري سگهجي ٿو. روح انسان جي ڇهن حواسن کان مٿي آهي، اهو اڻ ڏٺل آهي ۽ اهڙو احساس خدا جي وجود کي ثابت ڪري ٿو. روحانيت جو مرڪز خدا آهي. دنيا جا سڀ مذهب هڪ دائري ۾ خدا جي مرڪز چوڌاري ڦرن ٿا. روح خدا کي سچو ثابت ڪري ٿو. عقيدو غائب گهر جيان آهي ۽ دنيا عجائب گهر.
روح جو تصور جسم جي وجود کان اڳ جو آهي، ڌرتيءَ تي جِنَ رهندا هيا، جڏهن آدم آيو ته انسان غالب ٿيو. جنن جو تصور روح جي تصور کي انڪري ويجهو آهي جو ٻئي شفاف (Transparent) ۽ نظر نه ايندڙ آهن. جڏهن شعور اجاگر ٿيو ته سڀ کان پهرين وجود تي سوچيو. انسان ازل کان هيڻو آهي ۽ هيڻو رهندو، کيس فطرت جيڪا سگهه عطا ڪري ٿي اها حالتن سان مقابلي لاءِ ناڪافي آهي. ان کي هر گهڙي سهاري جي ضرورت پوي ٿي. پاڻيءَ ۾ ٻڏندڙ انسان ترندڙ نانگ کي پڪڙي ٿو. گاڊ جين ڏک سانڍي ساهواري جي اکين ۾ ڳوڙهن جا گدود (Lacrimal glands) پيدا ڪيا. ڳوڙها نه هجن ها ته انسان انڌو هجي ها. ڳوڙها اکين کي چمڪ ۽ تازگي ڏين ٿا. ڳوڙها انسان جي جذبات (Sentiments) سان جڙيل آهن. مذهب روح کي هر جذبي جو سرچشمو ڪوٺي ٿو. مئل گهوڙي کي چهبڪ اثر نه ڪندا آهن. روحانيت ۾ هر صدمو روح برداشت ڪري ٿو. روح نڪرڻ کان پوءِ انسان جذبن کان عاري آهي. تاريخ ۾ همورابيءَ جي اخلاقيات جو محور روح آهي. ان کان پوءِ روح جو فلسفو فرعونن وٽ عروج تي پهچي ٿو. مصر ۾ فرعونن جي مرڻ کانپوءِ سندن جسم پٽيون ويڙهي محفوظ ڪيو ويندو هيو. انهن جو عقيدو هيو ته مرڻ وقت روح الڳ ٿي دفنائڻ کان پوءِ جسم ۾ موٽي جيئرو ڪري ٿو. ان عقيدي تحت فرعونن اهرام ٺهرايا. اهرامن ۾ دفن ٿيڻ کان اڳ کاڌي پيتي جو ن شيون رکيون وينديون هيون. جيئن فرعون جيئرو ٿئي ته کيس تڪليف نه اچي. ڪن اهرامن ۾ فرعونن سان گڏ عورتن جا جسم پڻ مليا آهن. اهي ڪنيزون انڪري جيئري دفن ڪيون ويون ته فرعونن کي جيئري ٿيڻ کان پوءِ انهن جي ضرورت ٿيندي.
مذهبي عقيدا هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. سڀ مذهب ساڳي ڳالهه ڪن ٿا، فرق رڳو سمجهاڻيءَ جو آهي. توريت ۽ زبور جيڪي پنهنجي اصلوڪي حالت ۾ نه هوندي ساڳي نصيحت ڪن ٿا. عيسيٰ کان اڳ ڪنعان جون قومون مختلف مذهبي عقيدن ۾ ورهايل هيون. ڪي ديوين ۽ ديوتا جي پوڄا ڪندا هيا ته ڪي سج، چنڊ، تارن ۽ باهه کي طاقتور سمجهي ان آڏو جهڪندا هيا. وحدانيت جو فلسفو حضرت ابراهيم کان ٿي حضرت يعقوب جي ٻارنهن قبيلن تائين پهتو. وحدانيت (Monotheism) يا ڪثرانيت (Polytheism) ساڳي تئي تي پڪل مانيءَ جا ٻه پاسا آهن. ڪثرت ۾ وحدت آهي ته وحدت ۾ ڪثرت سمايل آهي. سوين ڪرڻا سج آهن ۽ سج سوين ڪرڻا آهي.
گاڊ جين ڊي اين اي اندر هر ساهواري کي قوت بخشي ٿي. هر انسان خدا جي پاڇي ۾ پروان چڙهي ٿو. خدا ڪثرت ۾ سمايل آهي. جيڪڏهن ڪو نمرود ڌرتيءَ تي خدا سڏائي ٿو ته اهو ڪوڙو آهي، ڇو جو خدا کي اعلان جي ضرورت نه آهي. خدا گاڊ جين جي ڪوڊنگز (Codings) ۾ رهي ساهواري ۾ جلوو ڏيکاري ٿو. ڌرتيءَ تي نمرود جي خدائي شرڪ آهي ۽ سڀ نمرود واجب القتل آهن. نمرود ئي دنيا جا حڪمران رهيا آهن. اسلام ۾ روح جو فلسفو ساڳيو آهي جيڪو اڳ ٻين مذهبن ۾ بيان ٿيل آهي. قبر ۾ منڪر ۽ نڪير انسان کي جاڳائي حساب ڪتاب وٺندا. دوزخ جي عذاب کان پهريون قبر جو عذاب. اهڙيون سڀ ڳالهيون اسلام کان اڳ ٻين مذهبن ۾ شامل آهن.
روح جو تصور پراسرار آهي پر انسان لاءِ تسڪين آهي. انسان ۾ امرتا جي خواهش رهي آهي. موت جو ڏاڪو ڏکيو آهي. مذهبن ۾ موت کان پوءِ حقيقي زندگي آهي. دنيا فاني ۽ ٻيو جهان لافاني آهي. مذهب موت کي آسان بڻائي ٿو. روح جو تصور پڪ ڏياري ٿو ته انسان امر آهي. اهو موت کان پوءِ جيئرو رهندو ۽ چڱا ڪم ڪندو ته جنت ماڻيندو. روح جو تصور نه صرف مرندڙن لاءِ تسڪين آهي پر جيئرن لاءِ پڻ سڪون جو باعث آهي. ڪنهن پياري جي وڇڙڻ کان پوءِ سندس روح جي سيوا ڪري سگهجي ٿي. ڪنهن ملان کي ماني کارائي بخشرائي سگهجي ٿو. خيرات جو اهتمام ڪري روح جي ڇوٽڪاري جا در کولي سگهجن ٿا. ماڻهو قبرن سان ڳالهائي هيانءُ هلڪو ڪن ٿا. اهي خواب ڏسن ٿا ۽ خوابن ۾ ڪيل وڇڙي ويلن جون خواهشون پوريون ڪري مطمئن ٿين ٿا. عقيدو ڪمزور انسان جو سڀ کان وڏو سهارو آهي. مزارن ۾ پير جيئرا آهن ۽ اهي مصيبتون ٽارين ٿا. ڪلفٽن جو پير عبدالله شاهه غازي سمنڊ مان اٿندڙ طوفانن جا رخ موڙي ٿو. ڪياماڙيءَ جو پير غائب شاهه سمنڊ ۾ ٻڏندڙ مهاڻن جي ٻيڙي تاري ٿو. سکر ۾ پير صدرالدين شاهه پل تي بيهي هندستان جي حملي وقت جنگي جهازن مان ڪرندڙ بم جهپي هيٺ سنڌوءَ ۾ وهائي ٿو. مرڻ کان پوءِ روح پکين ۾ سمائجي اڏرن ٿا. ڪراچيءَ جي نيٽي جيٽي پل تي ماڻهو پڙهيل اٽو سمنڊ ۾ اڇلي مڇين کي کارائين ٿا. جانورن جا ڦڦڙ آسمان ۾ اڏرندڙ هلين ڏي اڇلائين ٿا.
خوف انسان جي رڳ رڳ ۾ سمايل آهي. ڪجهه ٿي پوڻ جو خدشو سندس دل ۾ ٻار جيان لڪيل آهي. انسان جو هر عمل خوف تي غالب پوڻ آهي. دنيا جي ڪا دوا ايڏي ڪارگر نه آهي جيڪي آٿتا (Placebo). آٿتا انسان جا ڳجها زخم ڀري ٿي. جيڪڏهن روح آهي ته اهو مڇيءَ جيان چيريل آهي جنهن اندر زهر جو ڦوٽو نظر اچي ٿو.
منهنجو ڏاڏو جيڪو وڏو محنتي ماڻهو هيو، ان جو ننڍپڻ مفلسيءَ ۾ گذريو. اهو ٻڌائيندو هيو ته جڏهن کيس بک لڳندي هئي ته سندن ماءُ سکڻو ڪنو باهه تي رکي ڇڏيندي هئي. اها آٿتا (Placebo) هوندي هئي، باهه تي ڪجهه پچي رهيو آهي. پوءِ ڪهل ڪري پاڙي مان ڪو مانيءَ ڳڀو موڪليندو هيو ته اهو مون کي کارائي پاڻ بک تي سمهندي هئي. سکڻي ڪني انڪري گهڻو اڀامندي آهي ته بکايل کي يقين اچي واقعي ئي ڪجهه ٽهڪي رهيو آهي، ٽهڪڻ جو آواز آٿتا (Placebo) آهي. ڇا ٽهڪي رهيو آهي؟ اهو ڄاڻڻ جي جنهن ڪوشش ڪئي اهو بک وگهي ٿڏي تي مري ويندو.
روح جي تصور ڪجهه معاشرتي براين کي پڻ جنم ڏنو آهي. هڪ عامل جيڪو پئسا وٺي روح سان ملائي ٿو. هڪ ملان جيڪو ٻارنهن ڏينهن ان غريب جي گهران کائي ٿو جنهن غريب وٽ پنهنجي کائڻ لاءِ ڪجهه نه آهي. مون ماڻهن کي قرض وٺي انهن رسمن جو پورائو ڪندي ڏٺو آهي. سبب اهو آهي ته انهن جي وڇڙيل پيارن جا روح خوش ٿي سگهن. ان تصور تحت جيڪا خوشي حاصل ٿئي ٿي. اها بک کان وڌيڪ قيمتي آهي. بک انڪري قيمتي آهي. جو قيمت چڪائي حاصل نه ٿي ڪري سگهجي.
ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته گاڊ جين جي زير اثر هلندڙ گهرڙيائي سائيڪل (Cell Cycle) تحت اندروني ماليڪيولر گهڙيال (Intrinsic Molecular Clock) جا ڪانٽا مقرر وقت تي موت جو گهنڊ وڄائيندا. هڪ مذهبيءَ لاءِ موت جو ڏاڪو اڇي رنگ جي ڏاڪڻ وچ تي هڪ ڪاري رنگ جو ڏاڪو آهي، جنهن تي اکيون ٻوٽي چڙهي ويندو. هڪ دهريو (Atheist) جنهن وٽ خدا ۽ روح جو آسرو نه آهي، ان وٽ ساڳي ڏاڪڻ ڪاري ڏاڪي کانسواءِ مٿي وڃي ڪنهن به در تي نه ٿي کلي، کيس اتان ٽپو ڏئي هيٺ ڪرڻ جو خوف سدائين دل ۾ رهندو. هڪ اهڙو ئي دهريو جنهن ستين منزل تان ٽپو ڏئي خودڪشي ڪئي هئي. اهو جڏهن هيٺ ڪري رهيو هيو ته رڙيون ڪري خدا کي سڏي رهيو هيو. حقيقت اها آهي ته جيڪڏهن ڪو شخص پاڻ کي دهريو سڏائي ٿو ته اهو پاڻ سان دوکو ڪري ٿو. گاڊ جين هر انسان اندر مورثي موجود آهي. انسان کي دهريي ٿيڻ لاءِ هزارين سال درڪار آهن. جيڪڏهن اڄ جو انسان دهريو ٿيڻ چاهي ته تعبيدار جين (Gene or Obediency) کي سندس خواهش موجب اها تبديلي نسلن تائين پهچائڻ ۾ هزارين سال لڳي ويندا ۽ ائين هزارين سالن کان پوءِ انسان جينياتي دهريو ٿي سگهندو. پوءِ ان وٽ خدا جو تصور ائين هوندو جيئن ڪو ڪيلو ڇلي، کل کائي.