وجوديت ۽ ڪارج
ائين غلط آهي ته شعور انسانن ۽ جانورن کي الڳ ڪري ٿو. وجوديت جي ڪجهه فلاسافرن جو چوڻ آهي ته “نباتيات ۽ حيوانيات جيئرا آهن پر انهن وٽ شعور ڪونهي. اهو شعور صرف انسانن ۾ آهي، تنهنڪري وجود رکڻ جو مطلب، وجود جو شعور.”
ارتقا شعور جي تابع آهي. زندگيءَ جي ضايع ٿيڻ جو خدشو خوف جي صورت ۾ شعور کي جنم ڏئي ٿو. زندگي موت جو احساس آهي. نباتيات انسان کان سگهاري آهي. ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي سڀ کان تيز ڊوڙ نباتيات جي آهي. اهي لاتعداد ڦر پيدا ڪن ٿا. پنهنجن ٻچن جي حفاظت ڪن ٿا ۽ ڌرتيءَ تي پکڙجڻ لاءِ منفرد طريقا استعمال ڪن ٿا. انسان جيڪو ميوي جو گودو (Pulp) کائي ٿو، اهو ميوي اندر ٻج جي خوراڪ ۽ بچاءَ لاءِ آهي. ڌرتيءَ جي گولي تي نباتياتي ساتيون (Species) ٻين ساهوارن جي ساتين کان انڪري وڌيڪ آهن جو نباتياتي ساتين ۾ ارتقائي طور ماحولياتي اثر قبول ڪري مطابقت (Adaptive) جون صلاحيتون وڌيڪ آهن. جيڪڏهن ٻوٽن جو چڱيءَ ريت مشاهدو ڪبو ته اهي شعوري لحاظ کان انسانن کان گهٽ نه آهن. اها شعور جي چونڊ (Selection) ئي آهي جيڪا ساهواري کي انسانن، جانورن ۽ ٻوٽن ۾ ورهائي ٿي. ڪنهن حد تائين جانورن جا احساس به انسانن کان گهٽ نه آهن.
وجوديت زندگيءَ جو شعور آهي. موجودگيءَ جو احساس وجوديت آهي. انفرادي يا اجتماعي احساس ٻئي صورتون وجود جو يقين ڏيارين ٿيون. انسان جو انفرادي احساس انڪري آهي جو سندس لاشعور ۾ اجتماعي احساس وجود رکي ٿو. رات جو چنڊ انفرادي حيثيت ان ڪري رکي ٿو جو ان جهڙو ٻيو چنڊ نه آهي. جڏهن ته ٽڙيل پکڙيل ستارن ۾ هڪ ستاري جو وجود انفرادي ٿي سگهي ٿو پر ان ستاري جي هيت ٻين کان مختلف هوندي.
وجودي فلسفي ۾ وجود فرد جي انفرادي حيثيت آهي. فرد جو اهڙو شعور جيڪو کيس منفرد بنائي ٿو. اهو آزاديءَ جو احساس ڏياري ٿو. هڪ فرد پنهنجي ڪردار ۽ سوچ ۾ آزاد آهي، ڇو جو اهو الڳ وجود رکي ٿو. فرد تي هجوم، اڪثريت يا عقيدي جا فيصلا مڙهي نه ٿا سگهجن. وجوديت جو نظريو مڙهيل اجتماعي نظامن ۽ نظرين کان بغاوت آهي.
وجوديت جو فلسفو اڻويهين صديءَ تائين هڪ عام فلسفو هيو جيڪو شهنشاهيت ۽ مذهب خلاف آواز هيو. ويهين صديءَ جي حالتن ان کي اڀاريو. ڪميونسٽ انقلابن دنيا کي متاثر ڪيو. پهرين ۽ ٻئي جنگ عظيم ۾ لکين انسان موت جي ور چڙهي ويا. ڪيترن انسانن کي جلاوطني اختيار ڪرڻي پئي. يهودي سرمائيدار گهڻو متاثر ٿيا. ان کانپوءِ دنيا ٿڌي جنگ (Cold war) ۾ داخل ٿي. اهو نظرين جي جنگ جو زمانو هيو. هڪ طرف اجتماعي سوچ ۽ ٻئي طرف انفرادي سوچ جنم ورتو. اهو وقت هيو جڏهن اشتراڪي نظريي خلاف وجوديت (Existentialism) جي نظريي کي زور وٺائڻ جي ضرورت پيش آئي. ڇو جو وجوديت فرد جي انفرادي حيثيت کي اهميت ڏئي ٿي ۽ ڪو به مڙهيل نظام قبول نه ٿي ڪري.
ان دور ۾ وجوديت جو فلسفو ادب جو حصو نظر اچي ٿو. وجودي ناول گهڻا مقبول ٿيا. سوويت يونين اندر پڻ اهڙا اديب پيدا ٿيا جن وجوديت کي موضوع بنايو ۽ اهي سزا طور جلا وطن ٿيا. ٿڌي جنگ جي ڏينهن ۾ نوبل انعام کي ڪميونزم خلاف هٿيار طور استعمال ڪيو ويو، وجودي اديبن کي انساني حقن لاءِ جاکوڙيندڙ چئي کين نوبل پرائيز سان نوازيو ويو. سارتر نوبل انعام کي انڪري ٺڪرايو جو کيس خبر هئي ته اهو انعام ان کي وجوديءَ جي حيثيت ۾ نه پر سياسي طور اڻ سڌيءَ طرح سوويت يونين ۽ ان جي نظريي جي مخالفت ڪري آڇيو ويو آهي. انسان جڏهن کان هوش سنڀاليو آهي ته پاڻ متعلق سوچيو آهي. ان زندگيءَ کي معنيٰ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ڌرتيءَ تي انسان، انسان جو ئي غلام رهيو آهي. مذهب، نظريو، طاقت انسان کي زير ڪندا آيا آهن. انسان جو پاڻ ڳولهڻ وجوديت آهي.
گهڻن وجودي فلاسافرن انڪري شادي نه ڪئي جو شاديءَ کانپوءِ فرد ٻنڌڻ ۾ ٻڌجي وڃي ٿو ۽ ڪٽنب جو حصو بنجي انفرادي حيثيت وڃائي ويهي ٿو. خود سارتر سڄي زندگي اڪيلائيءَ ۾ پيرس جي هڪ فليٽ ۾ گذاري ڇڏي. مزدورن جي عالمي تراني انٽرنيشنال (International) جو خالق زان زيني جنهن جو تعلق پڻ فرانس سان هيو، ان زندگيءَ جو ڪجهه حصو الجزائر ۾ گذاريو. الجزائر تڏهن فرانس جي تلسط هيٺ هيو. زان زيني شادي نه ڪئي. اهو هم جنس پرست هيو ۽ الجزائر جي ڳڀرو ڇوڪرن جون مالي ضرورتون پوريون ڪندو هيو.
اڪيلائي دانشور جي مورثي حالت آهي. هجوم کان فرار ان جو فطري عمل آهي. گهڻا انسان هجوم کان الڳ رهي نه ٿا سگهن. اهي ڪٽنب جو حصو رهي، قبيلن ۾ خوش آهن.
وجوديت هيگل جي فلسفي جو ردعمل آهي، جنهن چيو انفرادي حيثيت ۾ انسان جي اهميت نه آهي. فرد تي هجوم کي فوقيت حاصل آهي. هيگل کان اڳ به اهڙي ڳالهه ڪئي وئي آهي. اخلاقيات جو فلسفو انسان جي اجتماعيت تي زور ڏئي ٿو. انسان ابدي جاهل آهي کيس زندگيءَ جي هر ڏاڪي تي استاد جي ضرورت پوي ٿي. هڪ استاد جا خيال ان جي رهبري ڪن ٿا. هو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ڪنهن فڪر جي تابع آهي. خود جمهوريت جنهن ۾ ووٽ انسان جي انفرادي راءِ آهي. اها راءِ اجتماعي صورت اختيار ڪري اڪثريت جي راءِ بڻجي اقليت جي راءِ تي غالب ٿئي ٿي. جمهوريت مستقل نظام نه آهي پر انفرادي راءِ سان اجتماعي طور تبديل ٿيندڙ حڪومتي نظام آهي. شهنشاهيت، مذهب، نظريا ۽ طاقت مستقل نظامن جون صورتون رهيون آهن. وجوديت جو احساس اهڙن نظامن جي مستقل قيام جي ڪري ٿيو.
اوڻويهين صديءَ ۾ ڪيرئڪ گارڊ، هيگل جي فلسفي کي رد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ان چيو “اجتماعي نظريا غلط آهن ڇو جو انهن ۾ فرد جي اهميت نه آهي.” ڪيئرڪ گارڊ انسان جي انفرادي حيثيت جي ڳالهه ڪندي به مذهب سان لاڳاپيل رهيو. هن جو پيءُ جيڪو هڪ ڪليسيا جو پادري هيو. ان زال جي فوت ٿي وڃڻ کانپوءِ نوڪرياڻي سان گناهه جو ارتڪاب ڪيو، جنهن مان کيس ڪيئرڪ گارڊ ڄايو. سندس پيءُ سدائين ان گناهه جي احساس ۾ رهيو ته ان چڱو ڪم نه ڪيو آهي. پيءُ کان ورثي ۾ مليل گناهه جي احساس هيٺ ڪيئرڪ گارڊ به زندگيءَ ۾ ان مورثي گناهه جي احساس هيٺ رهيو. هن مذهب ۾ رهندي پنهنجي انفرادي حيثيت جو بچاءُ ڪندي چيو “خدا انسان اندر ڪنهن خيال جيان ويٺل آهي. انسان خدا جي فيصلن کان آزاد آهي ۽ اهو پنهنجا فيصلا پاڻ ڪري ٿو. خدا انسان جو اجتماعي نه پر انفرادي عقيدو آهي.” هو گناهه جي احساس ۾ ان حد تائين ورتل هوندو هيو جو چوندو هيو “وجود جي موجودگي گناهه جي احساس ڪري آهي. اسين گناهن کي محسوس ڪيون ٿا جنهن ڪري موجودگيءَ جو احساس ٿئي ٿو.”
ڪيئرڪ گارڊ وٽ خدا تسڪين جو سبب هيو. سندس چوڻ هيو ته “خدا سان رابطو گناهن جي احساس سبب آهي. گناهن جو احساس ئي آهي جيڪو وجود جو احساس آهي ۽ اهڙو احساس بندي کي خدا جي ويجهو آڻي ٿو.” سارتر وٽ به ساڳيو نظريو آهي پر خدا جي نفي ڪري ٿو. سندس چوڻ موجب “انسان پاڻ کي خدا سان ڳنڍي آزاد رهي نه ٿو سگهي.” سارتر 1905ع ۾ پيرس ۾ پيدا ٿيو. 1943ع ۾ هن وجود ۽ ڪجهه نه (Being and nothingness) لکيو. جنهن کيس شهرت جي بلندين تي پهچايو. هو “مان ڇا آهيان؟” جي بجاءِ سوال ڪري ٿو “مان ڇو آهيان؟”
سارتر انساني آزاديءَ جي علمبردار جي حيثيت ۾ ليکڪ کان وڌيڪ ڪارڪن جي صورت ۾ نظر اچي ٿو. هن فرانس جي الجزائر تي تسلط خلاف آواز اٿاريو. سندس خيال ۾ انسان محڪوم نه پر آزاد آهي ۽ ان کي آزاد رهڻ ڏنو وڃي.
وجودي فلاسافر زندگيءَ جي شروعاتي ڏينهن ۾ گهڻو ڪري ڪميونسٽ پارٽيءَ جا ميمبر رهيا آهن. سارتر به ڪجهه عرصو ڪميونسٽ پارٽي سان واڳيل رهيو پر پوءِ کيس احساس ٿيو ته مظلوم انصاف جي نعري ۾ ظلم جو شڪار ٿي وڃي ٿو.
وجود ۽ ڪجهه نه (Being and nothingness) ۾ هو صرف فرد کي اهميت ڏئي ٿو ۽ چوي ٿو “انفرادي وجود کانسواءِ ڪجهه نه آهي. جيڪي آهي انسان جي اندر جي روشني آهي جيڪا وجود کان ٻاهر هر شيءِ کي روشن ڪري ٿي. ائين فرد پنهنجي زندگيءَ ۾ پاڻ معنيٰ پيدا ڪري ٿو. هن وٽ زندگيءَ جي بي معنيٰ هجڻ جو احساس خوف جو سبب آهي. جنهن ڪري هڪ دانشور وٽ مايوسي ۽ اداسيءَ جي ڪيفيت نظر اچي ٿي. وجود کان ٻاهر ڪجهه نه هجڻ جو احساس دنيا کي نفرت لائق بنائي ٿو.”
اهڙو ئي احساس هيو جنهن هن کان ڪتاب “اوڪارا” (Nausea) لکرايو. وجودي اديب پنهنجي ناولن ۾ پاڻ ڳولهيندي نظر اچن ٿا. ڪاميو جو “ڌاريو” (Outsider) اهڙن احساسن سان ڀريل آهي معاشري ۾ فرد پنهنجي جاءِ ڳولهي ٿو. اهو غير مطمئن (Unsatisfied) آهي. ڪافڪا جو “نرواڻ” (Metamorphosis) انساني وجود کي هڪ ڪيڙي جي تبديليءَ ۾ نروار ڪري ٿو. جيمس جوائس جو يوليس (Ulysses) به ڪاميوجي سسيفس جي ڏند ڪٿا (Myth of Sisyphus) جيان ديو مالائي ڪردارن ذريعي انسان جي بي سبب ڀوڳنائن کي واضح ڪري ٿو.
زندگيءَ جي باري ۾ ارسطوءَ جون اهي سٽون ته “خدا انسان کي ارتقائي مرحلن مان گذاري پاڻ جهڙو ڏسڻ چاهي ٿو.” وڏي معنيٰ رکن ٿيون. قبل مسيح ارسطو فڪري لحاظ کان پنهنجي استاد سقراط کان به وڏو فلسفي آهي. ارسطو اڳ ڪٿيون ڪندڙ نه آهي پر اهي سڀ لقاءَ بيان ڪري ويو جيڪي پوءِ فلسفين ۽ سائنسدانن جي کوجنائن ۽ خيالن سان ملندڙ هيا، سندس چيل سٽون گاڊ جين جي موجودگيءَ جون صديون اڳ ڪيل اهڙو اظهار آهن جن کي وقت ثابت ڪندو.
لمارڪ ۽ ڊارون جي ارتقائي نظريي ۾ فرق صرف خدا جو آهي. لمارڪ ڊارون کان اڳ تجربن جي بنياد تي ارتقا جو مشاهدو ڪري چڪو هيو. ان ارتقائي تبديلين کي خدا سان ڳنڍي ارسطوءَ جي نظريي جي تائيد ڪئي هئي. جڏهن ته ڊارون جو نظريو خدا جي وجود کانسواءِ فطرت (Nature) جي ڦيرڦار تي منحصر آهي. ارسطوءَ جي فلسفي ۾ انسان جي ارتقا جي منزل خدا آهي. جڏهن ته گاڊ جين موجب انسان خدا جي طفيل پروان چڙهي ٿو. انسان اندر پهريون گاڊ جين جنم ورتو ۽ ان جين جي زير اثر انسان ارتقائي منزلون طئي ڪري پاڻ ماحول مطابق تبديل ٿي جيئرو رهي ٿو.
ارسطو زندگيءَ جو ڪارج خدا جي ذات کي قرار ڏئي ٿو. انسان جي جدوجهد خدا جو رتبو حاصل ڪرڻ آهي. دنيا جا سڀ مذهب به ساڳيو درس ڏين ٿا. فلسفي کان وڌيڪ مذهب انساني زندگيءَ تي اثرانداز رهيو آهي. مذهبن ۾ خدا جو ڊيڄاريندڙ تصور واضح ڪري ٿو ته انسان پيار سان سمجهڻ لائق نه آهي. مذهبن ۾ انسان خدا جو ٻار آهي. ٻار کي سمجهائڻ لاءِ پيار سان گڏ دڙڪي جي ضرورت پئي ٿي.
خدا اميد (Optimism) آهي ۽ دنيا اميدن جي سهاري هلي ٿي. مذهبن ۾ زندگيءَ جو ڪارج هن دنيا اندر ٻئي دنيا لاءِ سامان سهيڙڻ آهي. هيءَ دنيا عارضي ۽ ايندڙ جهان مستقل آهي. هڪ پاسي جنت آهي ۽ ٻئي پاسي دوزخ. سزا ۽ جزا جو تصور انسان کي سڌي واٽ تي هلائڻ جي ڪوشش آهي. انسانن جي گهڻائي رب تي يقين رکي ٿي ۽ رب تي وڙهي مري ٿي. انسان خدا کان الڳ رهي مايوس رهي ٿو. خدا خوف جو سبب به آهي ته خوف جو علاج به. دنيا اونداهه جي ٻن ڇيڙن وچ ۾ ٻرندڙ روشني آهي. اهو ڪنهن کي ياد نه آهي ته ڪهڙي دنيا مان آيو آهي ۽ نه ڪنهن مري ويل موٽي ٻڌايو آهي ته اهو ڪهڙي دنيا ۾ ويو هيو. زندگي بي سبب بنجي مقصد وڄائي ويهي ٿي. هڪ دهريو (Atheist) دنيا کي ائين قبول ڪري ٿو جيئن پاڻيءَ بنا مَٽ. لاهوت ۽ هاهوت (Being and nothingness) وجوديت جي موجودگيءَ جي شاهديءَ جو شعور (Consciousness) آهي. هڪ خوف ۾ ورتل انسان، ان جي اڪيلائي، زندگيءَ جو بي معنيٰ ٿي پوڻ انفرادي وجود ۾ انسان آزادي ڳولهيندي پاڻ ۾ قيد ٿي وڃي ٿو. سبب جو سبب بي سبب آهي. مرڻ جو خوف مرڻ کان وڌيڪ خوفائتو آهي. موت، بنا خواب (Dreamless) ننڊ آهي. موت جيئرن لاءِ آهي. دنيا ڪجهه نه (Nothingness) آهي. انسان جو شعور دنيا روشن ڪري ٿو. وجود جو ڪارج ڪاميوجي مٿ آف سسيفس آهي. سسيفس سزا طور هڪ وڏو پٿر جبل تي چاڙهي ۽ لاهي ٿو. وجود ڀوڳنا آهي. سبب، بي سبب، هزارين سببن جو سبب آهي. سزا کاڌل پروميٿس جيڪو زنجيرن سان ٻڌل آهي. ڳجهون ان جو جيرو کائن ٿيون ۽ جيرو وري پيدا ٿي پوي ٿو. ڳجهون وري جيرو کائن ٿيون ۽ ائين پروميٿس جو جيرو جنم وٺندو ۽ ڳجهن هٿان تباهه ٿيندو اچي ٿو. وجودي ليکڪن دنيا جو اڻ ڏٺل نقشو پيش ڪيو آهي. انهن يوناني ديو مالائي ڪردارن کي انسان جي ڀوڳنائن سان ڀيٽي وجود جو ڪارج بيان ڪيو آهي. وجود جو ڪارج ساڳيو بي سبب ورجهاءُ آهي.
انسان مرضيءَ کانسواءِ دنيا ۾ اچي ٿو ۽ بي سبب موت هٿان ماريو وڃي ٿو. زندگي پيڙا آهي، ڪنهن نه ڪيل ڏوهه جي سزا آهي. هڪ پٿر آهي جنهن کي لاهڻو آهي، چاڙهڻو آهي. ڪمائڻو آهي، کائڻو آهي. سمهڻو، جاڳڻو آهي ۽ هن پراسرار دنيا کي هڪ ڏينهن الوداع چئي ختم ٿيڻو آهي. گاڊ جين جو تصور وجودي فلاسافرن کان الڳ نه آهي. اهو سائنسي بنيادن تي هڪ انفرادي انسان جي تخم اندر خدا جي موجودگيءَ جو علم آهي. گاڊ جين هر فرد جو ذاتي معاملو آهي. ائين هر فرد انفرادي حيثيت جو حامل ٿئي ٿو. هر هڪ جو خدا ان جي جنياتي ڪوڊ ۾ محفوظ آهي، تنهن ڪري هو خدا جي اجتماعي نظري کان آزاد آهي. گاڊ جين تحت وجود جو ڪارج پيدا (Produce) ڪرڻ ۽ بچاءَ (Protect) ڪرڻ آهي. گاڊ جين پيداواري جين آهي. هر ساهوارو پيدائشي (Reproducive) عمل ۾ مشغول آهي. هر ساهوارو نسلن لاءِ هر صورت ۾ بچاءَ جا وسيلا ڳولهي ٿو. خدا ان ڪري لافاني آهي جو اهو هڪ ساهواري مان ٻئي ساهواري ۾ منتقل ٿئي ٿو. اهميت انسان کي نه پر گاڊ جين کي آهي. ڇو جو گاڊ جين جي بقا انسان جي بقا آهي.
گاڊ جين جو ظهور مذهبي نظريي تحت نه، پر فطرت جي حادثاتي لقاءَ جو نتيجو آهي، وجود جو ڪارج نسلن جي بقا آهي. انسان ۽ هر ساهواري جي تسڪين جنس (Sex) آهي. جانورن ۽ ٻوٽن کي به اولاد لاءِ ايترو پيار آهي جيترو انسانن کي. مون پنهنجي هڪ پاليل ڪتيءَ کي مئل ٻچي مٿان هڪ عورت جيان روئندي ڏٺو، کيس اکين ۾ ڳوڙها هيا.
ساهواري لاءِ دنيا ۾ سڀ کان قيمتي شيءِ اولاد آهي. هر انسان جي اها ڪوشش هوندي آهي ته مرڻ کان اڳ اهو اولاد لاءِ گهڻو ڪجهه ڪري وڃي. اها سڀ گاڊ جين آهي. خدائي تخم انسان اندر اولاد لاءِ محبت پيدا ڪري ٿو ڇو جو ان تخم کي اولاد اندر رهڻو آهي. گاڊ جين ۾ وجود جو ڪارج پيدائش ۽ افزائش آهي. هر ساهوارو مجبور آهي، ان کي دنيا اندر ڪارائتو ٿيڻ لاءِ تعليم ۽ تربيت وٺي هڪ سٺي زندگي گذارڻ جي خواهش انڪري ٿئي ٿي ته کيس هڪ گهر واري هجي جيڪا نسل پيدا ڪري سگهي. گاڊ جين نسل جي حفاظت ڪري ٿي. انسان کي جيئري رکڻ ۾ جنس (Sex) جو وڏو ڪردار آهي. رتوبتون (Hormones) جوان رکن ٿا ۽ انهن جي کوٽ پيريءَ جو سبب بڻجي ٿي. جڏهن انسان پيدائش جي قابل نه ٿو رهي ته موت حوالي ٿي وڃي ٿو.
•