ارتقا جي ارتقا (Evolution of the evolution)
انسان کي ڪائنات ۾ ٿيندڙ هر لقاءَ پويان خدا نظر آيو آهي. ڪائنات جو هر لقاءَ ڳجهارت رهيو آهي. اوائلي انسان وٽ اڄ جي انسان جي ڀيٽ ۾ وسيلا گهٽ هيا. اوائلي ڏاهن جا گهڻا خيال مفروضاتي (Hypothetical) هيا، انهن جي تحقيق جو مرڪز آسمان هيو، اهي سفر وقت ستارن کي سامهون رکي راهون ڳولهيندا هيا. ستارن جي علم (Astronomy) سان انهن اهو اندازو لڳائي ورتو هيو ته شمسي نظام جا سڀ گرهه گول آهن ۽ اهي گردش ڪن ٿا. انهن جي ڀيٽ ۾ اڄ جي انسان جي تحقيق جو مرڪز ڌرتي آهي. ڌرتيءَ تي ٿيندڙ تبديلين انسان جو ڌيان ڇڪايو آهي. وڻن ۽ جانورن جا لاتعداد قسم. دنيا جي مختلف خطن ۾ رهندڙ انسانن جون شڪليون ۽ چمڙيءَ جا رنگ، تبديلي ۽ تبديليءَ پويان ساهواري جي بقا جو لڪيل راز. اهو سڀ چوڻ تي مجبور ڪري ٿو ته آخر ساهواري اندر اها ڪهڙي صلاحيت آهي جيڪا سندس تبديليءَ جو سبب بڻجي ٿي.
ارتقا جي پروڙ جو سلسلو، ارتقا جي ارتقا آهي. ڪن ڏاهن ارتقا کي فنا جو نالو ڏنو ته ڪن بقا جو. ڪن جو چوڻ آهي ته ارتقا ترقي نه آهي پر موٽ آهي. ڪن مطابق ارتقا اڳتي وڌي پوئتي موٽ کائي ٿي، ڪي ائين به چون ٿا ته جيڪڏهن ڪنهن ساهواري ۾ ارتقا حدون اورانگهي وڃي ته اها ان نسل جي تباهيءَ جو سبب بنجي ويندي. ڪي ائين به چون ٿا ته ارتقا نانءَ جي ڪا به شيءِ نه آهي، سڀ قدرت جو ڪمال آهي ۽ قدرت خدا جي نانءَ کانسواءِ ڪجهه نه آهي.
حقيقت اها آهي ته ارتقا جو وجود اسان جو وجود آهي. جيڪڏهن اسين مذهب کان مٿاهان ٿي سوچن کي آزاد ڇڏيون ته اهي اڏامي اهڙو وڻ ڳولهي وٺنديون، جنهن وڻ جي هر ٽاريءَ ۾ شعور جا ميوا لڙڪن ٿا. ماڻهن جي اڪثريت عقيدن ۾ يقين رکي ٿي ۽ عقيدو اهڙو طاقتور گمان آهي جو ان اڳيان هٿيار ڦٽا ڪرڻا پون ٿا. عقيدو مونجهارن کي ته مطمئن ڪري ٿو پر مونجهارن جي سلجهاءَ ۾ ڪا مدد نه ٿو ڏئي. دنيا کي انهن بدلايو آهي جن آزاد سوچيو آهي ۽ وقت جڏهن انهن جي سوچن کي سچو ثابت ڪيو آهي ته پوءِ عقيدتمندن ترميمون ڪيون آهن. هر نئي سوچ انساني دماغ ۾ باهه ڀڙڪائي ٿي. قدامت پسندن هر نئي سوچ کي ٿڏي وقت سان گڏ ان سوچ کي سچ ثابت ٿيڻ کانپوءِ پنهنجي قدامت پسنديءَ جو ائين حصو بنايو آهي جيئن اهڙو خيال ان کان اڳ سندن سوچن ۾ پهريون ئي شامل هيو.
ارتقا جي ارتقا شعور جو اهڙو وهڪرو آهي جنهن ۾ ارتقا ٻڏندي ترندي وهندي پئي وڃي. وقت سان ارتقا جي سمجهه ارتقا جي ارتقا آهي. ارتقا، خدا، ڪائنات ۽ شعور جي ماءُ آهي. اها سست رويءَ سان جاري ۽ ساري آهي. ارتقا جي ارتقا ان سست رويءَ کي محسوس ڪرڻ جو نانءُ آهي.
گهڻا ماڻهو ائين چون ٿا ته ڌرتي ڦري ئي ڪونه ٿي، ڇو جو ڦرندي نظر نه ٿي اچي. سج هڪ هنڌ بيٺل نه آهي، ڇو جو اهو لهي ۽ اڀري ٿو، جيڪڏهن ريل ۾ سفر ڪيو ته ائين لڳندو ريل بيٺل آهي ۽ دريءَ کان ٻاهر وڻ هلندي نظر اچن ٿا.
ڪائنات جو هر لقاءُ ارتقا جي شاهدي ڏئي ٿو ۽ ارتقا جو وقت سان قبول پوڻ ارتقا جي ارتقا آهي. يونان جي ڏاهن پنهنجن خيالن ۾ اهڙن لقائن جو ڳجهو اظهار ڪيو آهي. انهن جو مذهب ستارن جي دنيا هيو. انهن جا ديوتا ستارن جا اهڙا گرهه هيا جن جي مختلف شڪلين کين متاثر ڪيو. آسمان انسان لاءِ سدائين هيبتناڪ رهيو آهي. آسمان جو هر لقاءَ ان لاءِ خوف ۽ معافيءَ جو سبب بنيو آهي. سقراط جي زهر جو پيالو عام رواجي سوچن جي سيني ۾ خنجر هيو. سقراط وهم کان پاڪ شعور جي ڳالهه ڪئي. ان خيالي ديوين ۽ ديوتائن کي رد ڪري ستارن کي پنهنجي اصلي نانءَ سان پڪاريو. ائين تاريخ ۾ سائنس جو سنگ بنياد رکندڙ سقراط آهي. ان حقيقت ۽ گمان کي الڳ ڪيو. سقراط جي شاگرد ارسطوءَ چيو “خدا زندگيءَ کي ارتقائي مرحلن سان گذاري پاڻ جهڙو ڏسڻ ٿو چاهي.”
سقراط کان اڳ ضرور ٻيا به ڪي ڏاها هوندا جن پنهنجي روشن خياليءَ سان ڪائنات کي نئين ڍنگ ۾ ڏٺو هوندو، پر تاريخ ۾ سائنس جو بنياد رکندڙ يونان جا ڏاها آهن.
سترهين صديءَ جي آخر تائين ارتقا کي مفروضاتي انداز ۾ پيش ڪيو ويو، ڇو جو ان وقت تائين وسيلا گهٽ هيا. سفر تڪليف ڏيندڙ هيو جنهن ڪري مشاهدي جي کوٽ هئي. هڪ ڏيهه کان ٻئي ڏيهه وڃڻ جو ذريعو سمنڊ هيو، جنهن ۾ طوفانن جي اڳواٽ ڄاڻ نه هجڻ سبب ڪيترا ٻيڙا غرق ٿي ويندا هيا. سمنڊ ۾ سفر ڪندڙ سيلانين ۾ اسڪروي (Scurvy) هڪ خوفناڪ بيماري هئي، جنهن ۾ اهي ڳري سڙي ويندا هيا، سندن ڏند ڪري پوندا هيا ۽ چمڙي کنهي مري ويندا هيا. اها بيماري وٽامن “سي” جي کوٽ سبب ٿيندي آهي، جيڪا هيڊي رنگ جي ميوي ۾ موجود آهي.
هڪ ساهواري جون خصلتون ٻئي ساهواري سان ملندڙ آهن. ارتقا جي مشاهدي لاءِ دنيا جي مختلف خطن ۾ ساهواري جي قسمن ۽ انهن جي بناوت متعلق ڄاڻ گڏ ڪرڻ ضروري هئي. ان لاءِ نباتيات ۽ بناتيات جي ماهرن کي سمنڊ جهاڳڻا پوندا هيا.
سترهين صديءَ ۾ ٿامس رابرٽ ماليٿس جي خيالن ڊارون ۽ ويلس کي متاثر ڪيو. ماليٿس جو مضمون.
“An assay on the principles of population as it affects the future improvement of society.”
جنهن ۾ ان آبادي ۽ اپت جي حوالي سان بحث ڪيو آهي. ماليٿس هڪ اقتصادي ماهر هيو، جنهن جو مضمون ارتقا نه، پر ساهوارا آهن جن جي بقا جو دارومدار خوراڪ جي رسد ۽ بنيادي سهولتن تي آهي. ماليٿس ان مضمون ۾ چيو آهي ته جيڪڏهن هر پيدا ٿيڻ وارو جيئرو رهي ۽ ان کي اولاد ٿئي ۽ ان جي اولاد رياضيءَ جي اصولن موجب وڌي ته ڌرتيءَ تي انهن جي پکيڙ (Geometrical progression) ايڏي ته وڌي ويندي جو ڪنهن کي به چيلهه تي هٿ رکي بيهڻ جيتري جاءِ نه ملندي.
ماليٿس چيو ته “قدرتي چونڊ” اهڙو عمل آهي جنهن ۾ قدرت چڱن جي چونڊ ڪري ٿي. سٺا ساهوارا جيڪي حالتن سان مقابلي جي قوت رکن ٿا، اهي برقرار رهن ٿا، ٻيا پنهنجو پاڻ ختم ٿي وڃن ٿا. جنهن ڪري ڌرتيءَ تي توازن رهي ٿو. ان سموري عمل ۾ خوراڪ جي رسد اهم آهي. ڌرتيءَ تي جنگ، وبائون ۽ آفتون اهڙي توازن کي قائم رکن ٿيون.
اهو ساڳيو خيال آهي جنهن ڊارون ۽ سندس دوست ويلس کي متاثر ڪيو. ڊارون جو نظريو قدرت جي چونڊ (Theory of natural selection) ماليٿس جي ان خيال جو سائنسي ثبوت آهي.
ڏٺو وڃي ته ويهين صديءَ جي سائنسي کوجنائن ان نظريي کي بدلائي وڌو آهي، ڇو جو سائنس حادثن کي گهٽائڻ ۾ ڪجهه ڪامياب وئي آهي. ڊارون قدرتي چونڊ جي وضاحت ائين ڪئي ته فطرت جيئڻ جو موقعو ان کي ڏئي ٿي جيڪو جيئڻ جي وصف تي پورو لهي ٿو. (Survival of fittest) زندگي انهن لاءِ آهي جيڪي زندگي گذارڻ جي لائق آهن. جيئري رهڻ لاءِ ساهواري جي سگهه ان لائق هجڻ گهرجي جو اها زندگيءَ جي لاهن چاڙهن کي منهن ڏئي سگهي. جيڪي زندگيءَ جي معيار تي پورا نه ٿا لهن، اهي وقت سان گڏ فنا ٿي وڃن ٿا. زندگي اميري يا غريبي نه آهي پر ماحول سان مطابقت جي صلاحيت (Adaptive capability) آهي جيڪا حالتن کي قبول ڪري ان موجب پاڻ کي ڍالڻ آهي.
ماليٿس ۽ ڊارون جو اهڙو خيال ويهين صديءَ جي آخري ۾ بي معنيٰ ٿي چڪو آهي. ٻي جنگ عظيم کانپوءِ سائنس جون صحت ۽ خوراڪ لاءِ خدمتون ڪارگر ٿيون آهن. بچاءَ جا ٽڪا (Vaccinations) عام ٿيڻ سان انسانن ۽ جانورن ۾ بيمارين خلاف مدافعت پيدا ٿي آهي، جنهن ڪري ماضيءَ ۾ جن وبائن ڪري نسل تباهه ٿي ويندا هيا، اهي مرض هاڻي ايڏا هاڃيڪار نه رهيا آهن. ماتا (Small pox) دنيا مان ختم ٿي چڪي آهي. پوليو جي خاتمي لاءِ ڪوششون جاري آهن. طاعون (Plague) ۽ ڪالرا جهڙين بيمارين تي ضابطو آندو ويو آهي. جراثيم ڪش (Antibiotics) دوائن جي اچڻ کانپوءِ شفا جا در کليا آهن. اهڙيون ڪيتريون ئي ٻيون بيماريون جيڪي ساهوارن لاءِ نقصانڪار رهيون انهن جو علاج ۽ بچاءُ (Prevention) ممڪن ٿي ويو آهي. پاڪستان جي آدمشماري جيڪا 1970ع ۾ پنج ڪروڙ هئي اها هاڻي ويهه ڪروڙ آهي. آدمشماري وڌڻ سان خوراڪ جا ذريعا پڻ وڌيا آهن پر اهي آبادي جي تناسب سان نه آهن. مصنوعي ڀاڻ ۽ جيت مار دوائن ذريعي اناج جي اپت وڌائي آدمشماريءَ جون گهرجون پوريون ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي پر ٿر ۾ روز ٽي چار ٻار غذا جي کوٽ سبب مري رهيا آهن. امير ۽ غريب ۾ فرق واضح ٿي ويو آهي. مرندڙ انسان جا عضوا ڪڍي بيمار انسان ۾ لڳائي زندگي وڌائي سگهجي ٿي. ٻه مختلف جانور جن جا ڪروموسومز نمبر ساڳيا آهن، انهن کي لڳ ڪرائي نئين قسم جو جانور پيدا ڪري سگهجي ٿو، گهوڙي ۽ گڏهه جو لڳ خچر کي جنم ڏئي ٿو. ائين سٺا جانور چونڊي، لڳ سان بهتر جانور پيدا ڪري سگهن ٿا. ٻوٽن ۽ وڻن ۾ پيوندڪاريءَ سان نئين قسم جا وڻ ۽ ٻوٽا حاصل ڪري سگهجن ٿا.
ماليٿس جو اقتصادي نظريو وقت سان اهميت وڃائي ويٺو آهي، ڇو جو چونڊ (Selection) قدرت بجاءِ انسان جي هٿ چڙهي وئي آهي. بجا طور انسان اڃا زلزلن ۽ آفتن کي ٽارڻ ۾ عبور حاصل نه ڪيو آهي پر آفتن جو اڳواٽ اندازو لڳائڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. طوفانن جي اڳواٽ اطلاع گهڻن مهاڻن ۽ سيلانين جي جان بچائي آهي. زلزلا پيما مرڪز ڌرتيءَ جي سطح تي نظر رکي اهو ٻڌائڻ ۾ گهڻو ڪامياب ته نه ٿيا آهن ته “زلزلو ڪهڙي وقت ايندو؟” پر پوءِ به اها ڪوشش جاري آهي ته انسان آفتن کان ڪيئن آجو ٿي سگهي ٿو. جنگ جيڪا انسانن جي تباهي ۽ برباديءَ جو سبب آهي ان روپ بدلايو آهي. عظيم جنگيون قليل جنگين ۾ تبديل ٿي چڪيون آهن. اڻ سڌريل ملڪن ۾ جنگ اهڙي صورت اختيار ڪئي آهي، جنهن جو ڪو انت ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي. اها نسل درنسل جاري آهي ۽ شايد جاري رهندي، آدمشماري وڌي رهي آهي ۽ جيئڻ جا وسيلا گهٽ آهن. ارتقا جي حوالي سان ڊارون ۽ ويلس کان اڳ لمارڪ جو ذڪر ضروري آهي.
لمارڪ جو تعلق فرانس سان هيو. هو بناتيات ۽ نباتيات جو ماهر هيو. هڪ سپاهيءَ سان گڏ اهڙو عالم هيو جنهن ساهوارن ۾ ٿيندڙ تبديلين جي وضاحت لاءِ هڪ منفرد خيال پيش ڪيو. ان چيو جيڪڏهن هڪ هلندڙ مشين بند ٿي وڃي ته ان تي ڪٽ چڙهي ويندي ۽ اها ڪم جي نه رهندي، ان جي ڀيٽ ۾ جيڪڏهن “ساڳي مشين مسلسل هلندي رهي ته ڪم ڪندي رهندي ۽ خراب نه ٿيندي.”
ساهواري جو جسم به ائين آهي، ان جو ڪو عضوو ڪم ڪرڻ ڇڏي وڃي ٿو ته اهو سُسي (Rudimentary) ان حد تائين ننڍو ٿي وڃي ٿو جو جسم ۾ ان جو نشان رهجي وڃي ٿو. انساني جسم ۾ اهڙا ڪيترائي سُسئيل عضوا آهن جيئن ڪَنَ، جيڪي ڪڏهن چرپر ۾ ڪندا هيا پر پوءِ استعمال نه ٿيڻ ڪري ڪم ڪرڻ ڇڏي ويا. ان جي ڀيٽ ۾ ٻيا جاندار ڪنن کي آواز طرف موڙين ٿا جنهن ڪري انهن جي چرپر برقرار آهي. ان جي ڀيٽ ۾ اهڙا عضوا جيڪي گهڻي استعمال ۾ اچن ٿا اهي سگهارا ٿين ٿا جيئن زراف جي ڳچي جيڪا ڊگهي آهي. زراف جي ڳچيءَ جي واڌ جو سبب اهي وڻ هيا جيڪي کاڌي حاصل ڪرڻ لاءِ ان جي پهچ کان پري هيا. فطرت کيس جيئري رهڻ جي حسرت ۾ اها سگهه عطا ڪئي جو نسل درنسل ان جانور جي ڳچي وڌندي وئي ۽ ان خواهش موجب انهن من پسند وڻن مان خوراڪ حاصل ڪرڻ شروع ڪئي.
لمارڪ ائين به چيو ته پاڻ اندر پاڻ پيدا ڪيل صلاحيتون نسلن ۾ هلن ٿيون. جيڪڏهن هڪ نسل سٺيون صلاحيتون حاصل ڪري ٿو ته اهي خاصيتون نسلن ۾ منتقل ٿين ٿيون ۽ سٺين صفتن وارا انسان پيدا ڪن ٿيون ۽ ساڳي طريقي خراب عادتون بيڪار نسل پيدا ڪن ٿيون. لمارڪ جي اهڙي نظريي کي تنقيد جو نشانو بنايو ويو. جڏهن ته لمارڪ جو اهو نظريو گاڊ جين نظريي کي ويجهو آهي. ان نظريي کي اهو چئي تنقيد ڪئي وئي ته “جيڪڏهن ڪنهن ڪوئي جو پڇ ڪٽيو وڃي ته پوءِ ڇا سندس پيدا ٿيندڙ ڪوئن کي پڇ نه هوندو؟”
جن اهڙي تنقيد ڪئي انهن دراصل لمارڪ جي نظريي کي سمجهڻ ۾ ڪوتاهي ڪئي هئي، ڇو جو ارتقا فطري عمل آهي، ان جي تسلسل ۾ هڪ تبديليءَ کي نروار ٿيڻ لاءِ هزارين سال لڳي ويندا آهن. حادثاتي (Accidental) ترت تبديلين جا ارتقا تي اثر نه آهن. جيڪڏهن ڪوئي جي زندگيءَ ۾ پڇ فائديمند آهي ته اهو ڪڏهن ختم نه ٿيندو.
لمارڪ ۽ ڊارون جي نظريي ۾ بنيادي فرق خدا جو آهي. لمارڪ هر ارتقائي عمل پويان خدا جي ذات ڏسي ٿو، جڏهن ته ڊارون ان کي پاڻ مرادو، حالتن ۽ ماحول سان جوڙي ٿو.
گاڊ جين جو نظريو انڪري لمارڪ جي خيالن کي ويجهو آهي ته گاڊ جين انساني خواهشن جي احترام ۾ سندس ارادي موجب تبديل ڪري ٿي. جيڪڏهن ڪو سٺو سوچي ٿو، سٺو ڪري ٿو ۽ ان ۾ سچائي شامل آهي ته پوءِ گاڊ جين اهڙي ارادي کي قبول ڪري سندس ايندڙ نسلن جي سڌاري جو وسيلو بنجي ٿي. جيڪڏهن ڪو برو سوچي ٿو ۽ برو ڪري ٿو ته گاڊ جين اهڙي ارادي کي قبول ڪري سندس خواهش موجب تبديليون آڻي نسلن ۾ برائيون منتقل ڪري ٿي. ارسطوءَ جو اهو خيال ته “خدا ارتقائي مرحلا طئي ڪرائي، زندگيءَ کي پاڻ جهڙو ڏسڻ چاهي ٿو.” لمارڪ جي ان نظريي جو ابتدائي خيال آهي. جڏهن ته ڊارون جو ارتقائي نظريو سائنسي ثبوتن جي بنياد تي آهي.
1809ع ۾ لمارڪ جو ڪتاب حيوانن جو فلسفو (Philosophic zoologique) سامهون آيو، جيڪو مفروضاتي نواڻ سان ڌيان ڇڪائيندڙ هيو. لمارڪ ڊارون جي پيءُ جي عمر جو هيو. آخري ڏينهن ۾ نابين ٿي ويو پر سندس نظريو گهڻن لاءِ راهه روشن ڪري ويو.
ڊارون کانپوءِ ارتقا جي نظريي اهڙو عروج ماڻيو جو اڻويهين ۽ ويهين صديءَ جو ڪو به ترقي پسند نظريو ارتقا کانسواءِ اڌورو نظر اچي ٿو. ارتقا جو نظريو مذهب تي وار هيو. ان عقيدا مٽائي ڇڏيا. نظرين جو بنياد شعور تي رکيو. ڪارل مارڪس ۽ اينجل ان نظريي کي اشتراڪي خيالن جو بنياد بنايو. علم، ادب ۽ سياست کي ارتقا جو رنگ ڏئي نئين انداز ۾ پيش ڪيو ويو. ارتقا ويهين صديءَ ۾ فيشن ٿي پئي. هاڻي به جڏهن ڪن کي ارتقا جي صحيح مفهوم جي خبر نه آهي، اهي ان نظريي کي غلط معنائن ۾ ڪتب آڻين ٿا. ڪيترا ان نظريي ۾ ترميمون ڪري پراڻن خيالن کي هٿي ڏيڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. مذهبي ارتقا کي اهو چئي ڪوڙو قرار ڏين ٿا ته انسان ڀولي جي پيدائش آهي. ارتقا متعلق گهڻيون غلط فهميون آهن. اهي انسان کي ڀولي جي اولاد سمجهن ٿا. ارتقا جي نظريي ۾ ڪٿي به ائين نه آهي پر انسان جي ارتقائي تبديلين ۾ ڪنهن وقت ان جي شڪل ڪنهن جانور سان ملندڙ ضرور هئي، پر اهو جانور، انسان هيو. ارتقائي مرحلن ۾ انسان ازل کان انسان آهي. ان جون تبديل ٿيل سڀ صورتون انساني هيون. مَمَ (Chimpanzee) جي جسماني بناوت انسان ويجهو آهي. آفريڪا جا ڪجهه اهڙا قبيلا آهن جن جون شڪليون بن مانس ۽ مَمَ سان ملندڙ آهن. ته ڇا اهي آفريڪي انسان نه آهن؟ ڪن اها تجويز به ڏني آهي ته مَمَ کي اعزازي انسان جو درجو ڏنو وڃي ڇو جو اها اشارا سمجهي انهن تي عمل ڪري ٿي. انسان ڀولو نه هيو پر ارتقا جي ڪنهن منزل تي اهو ڀولينما (Homo Sapiens) هيو. ان جانور جي شڪل کان اڳ ڪو چوپايو ان کان اڳ جل ٿلي (Amphibian) يا ان کان اڳ سمنڊ جي مخلوق يا سمنڊ جي گهرائين ۾ ترندڙ ڪو گهڻ جيوگهرڙيائي يا هڪ جيوگهرڙيائي پروٽوزوا (Protozoa)، ان پروٽوزوا کي به انسان ئي قرار ڏئي سگهجي ٿو جنهن جي ارتقائي منزل اڄ جو انسان آهي.
انسان جي بناوت وقت جي واءُ ۾ ساڳي نه رهي آهي. ان جي هاڻوڪي صورت ٿي سگهي ٿو ڪروڙها سالن کانپوءِ پيدا ٿيندڙ انسان لاءِ حيرت انگيز هجي ۽ اهو هاڻوڪي انسان تي کلي اهو چوڻ تي مجبور ٿي پوي ته “ڇا انسان ايڏو ئي بدصورت هيو؟” ڇو جو انسان جنهن به صورت ۾ برقرار آهي اهو ان وقت جي تقاضائن موجب قابلِ قبول ۽ تعريف لائق آهي.
دنيا جا بدصورت جانور حال ٻڌائڻ جي قابل هجن ها ته ٻڌائي سگهن ها ته “انهن اڳيان انسان ڪيڏو نه بدصورت آهي.” سونهن هر ساهواري ۾ ان جي معيار مطابق (Adopted) آهي. سونهن جي معنيٰ هر مخلوق وٽ پنهنجي آهي. ڪنهن لاءِ گل ڪنڊو آهي ته ڪنهن لاءِ ڪنڊو گل، ڪائنات جو هر ساهوارو پنهنجي عشق ۾ مبتلا آهي. ياد رکڻ گهرجي ته عشق صرف انسانن جي ميراث نه آهي.
ارتقا جي نظريي کي تڪميل تي پهچائيندڙ چالس ڊارون آهن. ڊارون سڀ کان پهريون ان نظريي کي ثبوتن جي آڌار تي پيش ڪيو. هتي ارتقا کي وڌيڪ سمجهڻ لاءِ ڊارون جي حياتي ۽ نظريي جو مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو، جيڪو ڊونالڊ ڪلراس پيٽيءَ جي ڪتاب لائيوز آف ڊسٽني (Lives of Destiny) تان ورتل آهي.
•