گاڊ جين ۽ مذهبن جو خدا
خدا ٻڌي ٿو، ڏسي ٿو ۽ همڪلام ٿيو. موسيٰ ڪليم الله تور سينا تي خدا جو همڪلام ٿيڻ، آواز ۽ چپن جو تصور، زبان جو اظهار، خدا جو وجودي تصور کيس حقير بنائي ٿو. فقير جي ذڪر ۾ خدا انام، لامڪان ۽ لامحدود آهي.
خول (Void) ڪائنات جي بنيادي هيت هئي. هيت کي هُويت جو درجو ڪيئن مليو؟ مذهبن ۾ ان جو سڌو سنئون جواب موجود آهي، پر بصيرت حاصل ڪرڻ لاءِ بصارت جي ضرورت ٿئي ٿي. اڻ هوند کانسواءِ ڪجهه نه هيو. ڪائنات اڻ هوند (Nothingness) جو وهم (Illusion) آهي.
اڻ ڏٺل کي ڪير بيان ڪري سگهيو آهي؟ انسان خدا جي عشق ۾ بت پرست ٿيو. خدا کي ڏسڻ جي حسرت هر ڪنهن کي آهي. ان جي جستجو ۽ حاصلات گهڻن کي روليو آهي.
خدا بحث سان حاصل نه ٿو ڪري سگهجي. ان جو هجڻ، نه هجڻ معنيٰ نه ٿو رکي، اهو سمايل آهي. انا الحق “مان حق آهيان” منصور جو موت شهادت آهي ۽ خدا شهادت جي شهادت آهي. خدا جو روحاني تصور خنجر جيان دل ۾ کپيل آهي. هڪ مٺي درد کان دل ڌڙڪي ٿي. خدا زخم آهي ۽ زخم زندگيءَ جو احساس. جڏهن زخم ڇٽي ٿو ته موت طاري ٿئي ٿو.
پولار ۾ اجاري (Illumination) کان اڳ اسود اعظم اڻ هوند جي انتها هئي. جيڪڏهن اکيون بند ڪري ساهه منجهائي جيئرو رهي سگهجي ٿو ته اها وجود جي معراج آهي. زندگيءَ جو عروج آهي، پر خواب خياليءَ ۾ اهڙو وهم دل کي رب جي رانديڪي (Doll) سان وندرائڻ لاءِ سٺو آهي. خدا جو تصور عقل کان مٿانهون آهي. جيڪڏهن ڪو دعويٰ ڪري ته ان رب ڳولهي لڌو آهي، اهو ڪوڙ آهي. رب کي ڳولهڻ پاڻ وڃائڻ آهي ۽ پاڻ کي ڳولهڻ رب کي ڳولهڻ آهي.
ان ڪري رب کي ڳولهڻ جي دعويٰ نه ٿي ڪري سگهجي، ڇو جو اهو سمايل آهي. آدم کان اڳ ڇا هيو؟ اهو سوچي دماغ اوندهه سان ڀرجي وڃي ٿو ۽ خدا اوندهه جي هر ذري ۾ موجود آهي. عدم ڏي ويندڙ هر قدم سانت جا گهگهرو ٻڌي وايو منڊل کي ڇرڪائي زندگيءَ کي جاڳائيندو پيو وڃي. جڏهن شعور بيدار ٿيو “لا اين” بدلجي “عين” ٿيو ته ڪنهن ڏاهي کان پڇيو
“ابتدا جو در ڪهڙو آهي؟”
ڏاهي وٽ ڪو جواب نه هيو. ان اڻ هوند ڏي اشارو ڪندي چيو. “لا” معنيٰ “نه” يعني اڻ هوند. اڻ ڏٺل “لا” هيو. ڇو جو وصف بيان ڪرڻ انسان جي وس جي نه آهي. اهو “آهي” جيئن “نه” آهي. اهو “لا” هڪ طاقتور لا بيان جيڪو خول (Void) کي والاريون ويٺو هيو. ان ڊگهي رات جي خاموشي اسود اعظم هئي.
اهو “لا” اهميت جو حامل ٿي ويو ۽ کيس خاص بنائڻ لاءِ اڳيان الف لڳائي “الا” ڪوٺيو ويو. ائين جيئن الله کي “God” نه “The God” چئي سگهجي ٿو.
مون کي سعودي عرب ۾ هڪ ميڊيڪل ڪانفرنس ياد آهي، جنهن ۾ هڪ ليڊي ڊاڪٽر جيڪا عيسائي هئي پنهنجي ليڪچر ۾ لفظ “The God” چئي رهي هئي. اتي ويٺل هڪ مصري ڊاڪٽر جيڪو ملان هيو ان وٽ سوئيزر لينڊ جهڙي ملڪ جي فيلوشپ هئي، اهو هر هر احتجاج ڪري رهيو هيو ته “اهو دي گاڊ” نه پر صرف “الله” آهي. ڇو جو دنيا جو خالق “الله” آهي. “دي گاڊ” نه. ان عيسائي ڊاڪٽر لفظ الله استعمال ڪيو پر جڏهن ان وري لفظ فطرت (Nature) استعمال ڪيو ته اهو ملان ڊاڪٽر وري اٿي بيٺو ۽ چيائين لفظ فطرت (Nature) خدا جو متبادل نه ٿو ٿي سگهي.
اها عيسائي ڊاڪٽر وري مرڪي ۽ پنهنجا لفظ واپس ورتائين. مون کي ان مصري ڊاڪٽر جي رويي تي افسوس ٿيو ته خدا کي ڪنهن به نالي سان پڪاريو وڃي اهو خدا آهي. عربي زبان ۾ خدا جا سوَ نالا آهن. فطرت (Nature) قدرت ڏي اشارو ڪري ٿي ۽ قدرت جو قادر خدا آهي. اسين خدا جي معاملي ۾ ڏاڍا جذباتي آهيون. خدا تي سڀني جو هڪ جيترو حق آهي. خدا هر انسان جي ذاتي پهچ (Perception) آهي. ڪنهن کي ڪو حق نه ٿو پهچي ته ٺيڪيدار ٿي بندن کي مرضيءَ سان خدا ورهائي ڏئي، ريب ۽ فريب جي هن دنيا ۾ ڪا به شيءِ حتمي (Final) نه آهي. جيڪڏهن ارتقا انجام کي پهچندي ته ڪائنات جي گهڙيال جا ڪانٽا رڪجي ويندا. جيڪو جتي آهي اتي ساڪن ٿي ويندو پر اهو ناممڪن آهي ڇو جو ارتقا جو عمل ڪڏهن مڪمل ٿيڻو نه آهي. ارتقا پاڻ ٺاهي ٿي، پاڻ ڊاهي ٿي ۽ ائين ڀڄ ٺاهه حياتيءَ کي جلا بخشي ٿي.
طريقت، شريعت، معرفت، شعور کي ويجهو پوڻ لاءِ جدوجهد آهي. انسان جي جستجو باهه اندر پاڻي ڳولهي ٿي. “الا” (Nothing) جيڪا انام آهي. جنهن تي ڪو نانءُ ٺهڪي ايندڙ نه آهي. انسان کيس تازي ڄاول ٻار جيان نانءُ ڏئي هنج ۾ کڻڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. اسين اڻ هوند جي پيداوار آهيون. “لا تعين” لڪير جا “متعين” ٽٻڪا (Dots) آهيون. ڪائنات جي قطبعيت (Dimension) کي پهچي پئون ته دل ڦاٽي پوي. دنيا جادونگري آهي ۽ اسين عيب ۾ غيب ٿيل اهڙا ارواح جيڪي جسم ڳولهي اوگهڙ لڪايون ٿا. اسين اهو سڀ ڪرڻ تي مجبور آهيون جيڪو فطرت ڪرائڻ گهري ٿي. محنت ڪرڻي آهي. ڪمائڻو آهي. کائڻو آهي. نسل پيدا ڪرڻو آهي ۽ نسل جي حفاظت ڪرڻي آهي. مذهبن کي خدا جي نسبت سگهارو بڻائي ٿي. انسان ڌرتيءَ جو بدترين جانور آهي. انڪري ته ڪو به جانور پنهنجي ڌڻ جا ساٿي ائين قتل نه ٿو ڪري، انسان پنهنجي ڌڻ جو دشمن آهي. دنيا ۾ وبائن (Epidemics) ايترا انسان نه ماريا آهن جيترا انسان پاڻ ماريا آهن. هر انسان پنهنجو وڪيل پاڻ آهي. اهو جج جيان فيصلا صادر ڪري ٿو. هو مدعي به پاڻ آهي ته گواهه به پاڻ. مظلوم کي هڪ مٿو، ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا.
مذهب جي فلسفي تحت خدا سڀني سان گڏ آهي، خدا غريب جي آٿتا (Placebo) آهي. ان کي پڪ آهي ته خدا واحد هستي آهي جيڪا مصيبت ۾ مددگار آهي. جيڪڏهن غريب سان هن دنيا ۾ انصاف نه ٿيو ته اڳلي جهان ۾ خدا کيس سلي ۾ مان ڏيندو. جيڪڏهن غريب کان خدا جو تصور کسيو وڃي ته اهو نه هن جهان جو رهندو، نه هُن جهان جو، سندس ٻئي جهان لٽجي ويندا. امير پئسي سان خدا جي رضا حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. اهو حج ڪري ڏوهه بخشرائي ٿو. زڪوات ڏئي ٿو، خيرات صدقو ڏئي پاڻ کي آفتن کان آجو رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.
هڪ بادشاهه جنگ جي ميدان ۾ اهو اعلان ڪري ٿو ته “خدا ان سان گڏ آهي جنهن وٽ توپون (Cannons) آهن، پر حقيقت هيءَ آهي ته دنيا داريءَ جو خدا ان سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي بيٺل آهي جنهن وٽ پئسو آهي.