پڄاڻي
- فريڊرڪ اينجلس
جڏهن ڪارل مارڪس جي دل جون ڌڙڪنون بيهجي ويون ــــــ سندس وفات 14 مارچ 1883ع تي، پنهنجي زال جي فوتيءَ کان هڪ سال پوءِ ٿي ـــــــ ته فريڊرڪ اينجلس چيو: ”انسانذات جو قد ننڍو ٿي ويو آهي ۽ هُو اسان جي دَور جو سڀ کان وڏو سر هو.“
مارڪس جو موت نه ڀرجي سگھندڙ نقصان هو. سندس مقصد، سندس خيالَ انسانـذات لاءِ هڪ تمام وڏي حاصلات هئا جنهن جي اهميت ۾ وڌاءُ ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.
انساني تهذيب جي سڄي تاريخ ۾ ڪوئي مظهر اهڙو ناهي ٿيو جنهن جي ڀيٽ مارڪسزم سان ڪري سگھجي. گذريل فلسفين اهڙا نظريا تخليق ڪيا جيڪي ”عقيدتمندن“ جي هڪ محدود گروهه جي ملڪيت رهيا. اهي نظريا يا ته حقيقت جي ڌار ڌار رُخن جي حقيقت جي وضاحت ڪرڻ جي دعوى ڪندا هئا يا دنيا جي هڪ مثالي اڏاوت ٿيڻ جي.
هنن اهڙن نظامن جي تخليق ڪئي جن بابت، انهن جي ڪٽر عقيدن موجب، سمجھيو اهو ويندو هو ته اهي سڀني موجود شين جي وضاحت سدائين لاءِ ڪري ڇڏيندا. انهن دنيا جي تفسير ڪندڙ مطلق نظرين جو اعلان ڪيو ۽ مطالبو ڪيو ته انهن کي بنا شرط جي مڃيو وڃي. مختلف فلسفين جي قياسي اڏاوتن توڙي ڪهڙا به مختلف رنگ اختيار ڪيا هجن، هڪڙي شَي ۾ اهي سڀ متحد هئا: انهن جي سوچ ۾ تاريخيت جي اڻاٺ هئي، انهن جو رويو اصول پرستاڻو هو.
انهن مفڪرن جو الميو اهو هو ته سندن نظريا حقيقت سان گڏ نه هلي سگھندا هئا. زندگي لڪل جدلياتي قانونن جي تابع آهي ۽ اها اڻٽر طور تي اڳتي وڌي ويندي هئي جڏهن ته اهي نظريا، جن بابت سمجھيو اهو ويندو هو ته اهي دنيا کي فتح ڪري وٺندا، تقريباً ٺهندي ئي مايوسيءَ سان گٺل پيٺل ٿي ويندا هئا.
”پـيـارِي! هـر نـظـريـو بي رنـگ آهـي، بـس سـرمـئي
”ها پر ساوڪ ڀري آهي سونهري خوشحال زندگي.“
(گوئٽي، ”فائوسٽ“)
پر جڏهن هڪ اهڙو نظريو ٺهيو جيڪو نه صرف حقيقت جا حقَ بجاءِ خود جِي، حقيقت جي ڪنهن نه ڪنهن ناپائدار مظهر جي عڪاسي ڪندو هو پر حقيقت جي واقعي ارتقا، ان جي دائمي ۽ مسلسل چرپر ۽ تبديليءَ جي عڪاسي ڪندو هو ته گوئٽي جي ان محڪم قول جي قطعي نوعيت ختم ٿي وئي. سڀئي پردا پٽي لاٿا ويا، ڪٽر اصول واري سوچ جا سڀئي بغض ڇڏي ڏنا ويا ـــــــ پهريون ڀيرو دنيا کي هڪ اهڙي نظريي ۾ صفا ايئن پيش ڪيو ويو جيئن اُها آهي، مڪان ۽ زمان (جڳهه ۽ وقت) ۾ مستقل ارتقا جي سموري پيچيدگيءَ ۽ پُرتضاديت ۾. ان تصور ۾ انساني سماجُ قدرت جي ارتقا جو آفيسر ڏيکارجي ٿو ۽ مقرر ۽ سمجھ لائق قدرتي تاريخي قانونن موجب ترقي ڪري ٿو.
جيڪڏهن حقيقت جو ادراڪ ڪرڻ جِي فڪرِي نُڪتي نظر کان مارڪسي عالمي نُڪتي نظر جي جوهر جِي مختصر وصف ٻڌائڻ گھرجي ته اها ڪٽر اصول پرستيءَ کان ان جي پائدار مخالفت ۽ پائدار تاريخيت هوندي.
جيڪي ماڻهو مارڪسزم جي ان جوهر کي نه ٿا سمجھن انهن کي عام طرح ان ڳالهه تي حيراني ٿيندي آهي ته مارڪس ۽ اينجلس اهڙا ڪتاب ناهن لکيا جن ۾ فطرت، سماج ۽ سوچ بابت سندن خيالن جي نظام جي پوري وضاحت ڪئي وئي هجي، ته هنن ”مارڪسزم جو درسي ڪتاب“ ناهي لکيو. ان ”کوٽ“ کي پورو ڪرڻ لاءِ انهن ماڻهن مان ڪجھ ماڻهن اهڙو ”درسي ڪتاب“ لکڻ جي به ڪوشش ڪئي، پر ظاهر آهي ته ان قدم جو نتيجو رڳو اهو نڪتو ته مارڪسزم کي ڄٽاڻو بڻايو ويو. ان ڪري جو مارڪسزم مڙني صورتن لاءِ ٺهيل ٺڪيل جوابن جو مجموعو ناهي، ڪائنات جو ڪو تصوري نمونو ناهي، ۽ نه ئي ڪوئي ”آفاقي طور تي لازمي“ تاريخي اسڪيم آهي. مارڪسزم ان شَي جي سمجھ جو فڪر آهي جيڪو پنهنجي مسلسل درجيوار ترقيءَ ۽ تبديليءَ ۾ وجود رکي ٿو، اهو سماجي ناتن جي انقلابي نئين سر تنظيم جو پروگرام ۽ ان نئين سر تنظيم لاءِ جدوجهد جو هڪ هٿيار آهي.
مارڪس کان اڳ به انساني ڏاهپ ڪيترن ئي قدرت جي مظهرن ۽ قانونن جي هڪ سائنسي تفسير ڪئي هئي پر سماجي ناتن جي ميدان ۾ ماضيءَ جا مفڪر اونداهين ۾ ڀٽڪي رهيا هئا. مارڪسزم سڀني سماجي مظهرن جِي هڪ قطعي وضاحت ڏيڻ جي کوکلي دعوى رد ڪري ڇڏي پر ان انهن جي اڀياس لاءِ هڪڙي اعتبار قابل ۽ صحيح ڪُنجي به ڏئي ڇڏي، ان ڪري سماج جو اڀياس پهريون ڀيرو سختيءَ سان هڪ سائنسي بنياد تي قائم ٿيو.
انسانـذات جي تاريخ انقلابي اٿل پٿل سان ڀريل هئي پر مارڪس کان اڳ ان وٽ صحيح معنائن ۾ انقلابي عالمي نُڪتي نظر نه هو. هاڻ عوام جي انقلابي تحريڪ ۽ انقلابي سوچ متحد ٿي ويون. مارڪسزم، تاريخ جي ”انجڻ“، ان جي رفتار وڌائيندڙ بڻجي ويو.
جنهن رفتار سان مارڪسي خيالَ پکڙيا ان تي واهه واهه ڪرڻ کان سواءِ نه ٿو رهي سگھجي. جڏهن ”ڪميونسٽ مينيفيسٽو“ لکيو ويو هو ته ”ڪميونسٽ ليگ“ صرف ڪجھ ڊزن ماڻهن تي مشتمل هئي. 1864ع ۾ بين الاقوامي مزورن جي تنظيم ٺهي جيڪا سڄيءَ دنيا جي پرولتاريه جي پهرين عوامي مجاهد تنظيم هئي. ڪميونزم مزور طبقي جي هڪ بين الاقوامي تحريڪ بڻجڻ لڳو. 1871ع ۾ فرانس جي پرولتاريه ڪميونسٽ خيالن کي عمل ۾ آڻڻ جي پهرين بهادريءَ واري ڪوشش ڪئي ــــــــ اقتدار لاءِ انقلابي جدوجهد ۽ پيرس ڪميونۡ جي تنظيم ذريعي، جيڪو ٽي مهينا هليو.
پيرس ڪميونۡ پهرين انٽرنيشنل جو ثمر هو ۽ ان جي تجربي جي عموميت ڪري مارڪس ان کي هڪ نئين نموني جي رياست، پرولتاريه جي ڊڪٽيٽرشپ، اهڙي اڪيلي سياسي صورت جي حيثيت سان ڏٺو جنهن ۾ پورهيي جي معاشي نجات شروع ٿي سگھي پئي. مارڪس ان ڳالهه تي زور ڏنو ته سچي جمهوريت قائم ڪرڻ پرولتاري رياست جو فرض آهي. هن ان حقيقت جي آجيان ڪئي ته ڪميونۡ آفيس شاهِي جي روح کي ئي ختم ڪري رهيو هو، ان سڀني رياستي تنظيمن جي سرگرمين کي عوام جي ڪنٽرول ۾ ڏئي ڇڏيو هو ۽ پنهنجين سرگرمين جو بنياد پورهيت عوام تي رکڻ چاهي پيو.
جيئن اڳ ۾ ٻڌايو ويو آهي ته مارڪس ۽ اينجلس پنهنجي حياتيءَ جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ روس ڏانهن گھڻو ڌيان ڏنو، جيڪو عالمي تحريڪ جو مرڪز بڻجي ويو هو. روس پهريون ملڪ هو جنهن مارڪس جي ڪتاب ”ناڻي“ جو ترجمو ڪيو، ۽ انهيءَ کي ئي فتحمند پرولتاريه جو به پهريون ملڪ ٿيڻو هو.
مارڪس زورگي کي لکيو ته يورپ جي تاريخ ۾ نئين موڙ جو تعلق روس جي واقعن سان هوندو. ”روس ـــــــ ۽ مون اُتان جي حالتن جو اڀياس اصل روسي غير سرڪاري، ۽ سرڪاري ماخذن مان ڪيو آهي (پوئين تائين تمام گھٽ ماڻهن جي پهچ آهي پر منهنجي لاءِ پيٽرس برگ جي دوستن حاصل ڪيا) ــــــــ گھڻن ڏينهن کان اٿل پٿل جي چانئٺ تي بيٺو آهي، ان جا سڀ عنصر تيار آهن.“
اهو چوندي ته روسي سرڪاري سماج جا سڀئي شعبا معاشي ۽ ذهني اعتبار کان انتهائي زوال جي حالت ۾ آهن، مارڪس لکيو: ”هن ڀيري انقلاب اوڀر ۾ شروع ٿيندو جيڪو هاڻ تائين انقلاب دشمنيءَ جو اڻٽٽ پُشتو ۽ محفوظ فوج رهيو آهي.“
مارڪس کي اها اميد هئي ته هُو روسي انقلاب تائين جيئرو رهندو. هن ۽ اينجلس پرولتاريه جي فتحن جي وقت ۽ سندن ويجھو هجڻ جي ڪَٿ ۾ ڪڏهن ڪڏهن غلطي ڪئي پر اهي غلطيون انقلاب کي ”ستت آڻڻ“ جي خواهش جو نتيجو نه هيون. اهڙو بلانڪسٽي رويو هنن لاءِ بلڪل اوپرو هو، ۽ لينن جو اهو چوڻ بيشڪ صحيح هو ته اهڙيون غلطيون ـــــــ انقلابي سوچ جي ديوَن جون غلطيون..... سرڪاري لبرل ازم جي ڪِريل سياڻپ جي ڀيٽ ۾ هزار ڀيرا وڌيڪ اُوچيون ۽ شاندار ۽ تاريخي اعتبار کان وڌيڪ ملهائتيون ۽ سچيون آهن.“
جنهن سال مارڪس جي وفات ٿي، ان سال ڏوراهين روسي شهر سمبرسڪ جي جمنازيم جو هڪ شاگرد ولاديمير اوليانوف تيرهنِ ورهين جو هو ۽ هن انقلابي جمهوري ادب جو اڀياس شروع ڪري ڏنو هو. پنڌرهن سالن جي ڄمار ۾ هن مارڪس جو ڪتاب ”ناڻو“ پڙهي ورتو ۽ ستت ئي هو مارڪسزم جو جوشيلو پرچارڪ ۽ روس ۾ مزورن جي انقلابي پارٽيءَ جو اڳواڻ بڻجي ويو.
مارڪسي خيالن جي تخليقي ارتقا ۽ انهن تي عمل ڪرڻ جو هڪ نئون دَور ۽ ان سان گڏ ئي پنهنجيءَ آزاديءَ لاءِ مزور طبقي جي جدوجهد ۽ هن دنيا جي اڏاوت ۾ هڪ نئون دَور، جنهن جو خاڪو ”ڪميونسٽ مينيفيسٽو“ ۾ پيش ڪيو ويو هو، ولاديمير لينن (اوليانوف) جي نالي سان سلهاڙيل آهي.
جيڪڏهن اڻويهين صدي سائنسي ڪميونزم جي نظريي جي جنم جي صدي هئي، ته وِيهين صدي نئين سماج جي صدي، اهڙين قومن جي هڪ سڄي برادريءَ جي جنم جي صدي بڻجي وئي آهي جيڪا ”ڪميونزم بحيثيت ڪامليت واري انسان دوستيءَ جي“ جِي اڏاوت ڪري رهي آهي.
سوشلزم اسان جي دَور ۾ رڳو هڪ عظيم تعليم ئي ناهي. هاڻي اهو ڪيئي ملڪن ۾، جيڪي سوويت يونين جي چوڦير متحد آهن، هڪ حقيقت بڻجي ويو آهي. سوويت ڪميونسٽن پنهنجي 25-هين ڪانگريس ۾ فخر سان چيو ته عوام جي محنت هڪ اهڙي سماج جي تخليق ڪئي آهي جهڙي سماج کان انسانذات ڪڏهن به واقف نه هئي. اهو اهڙو سماج آهي جيڪو ڦرلٽ کان، سماجي اڻبرابريءَ ۽ انساني وقار جي تذليل جي هر روپ کان پاڪ آهي، اهڙو سماج جنهن جي معيشت روانيءَ ۽ تيزيءَ سان ترقي ڪري رهي آهي، جتي پورهيت عوام جي وڌندڙ مادي خوشحاليءَ سان گڏوگڏ سندس تهذيبي سطح به مٿاهين ٿي رهي آهي ۽ ان جي روحاني دولت وڌي رهي آهي. هڪ اهڙو سماج جتي پورهيت عوام پاڻ ئي مارڪسي-لينني عالمي نُڪتي نظر کي راهه جي مشعل بڻائي شعوري طور تي سڀني سماجي عملن جي هدايتڪاري ڪري ٿو، جتي مقصد آهي فرد جي همه گير، غير محدود ارتقا، ”پاڻ بدران سڀني انساني قوتن“ جي ارتقا ”بنا لحاظ ڪنهن پهريان کان مقرر ڪيل ماپي جي.“
سوشلسٽ ملڪن جي ارتقا، انهن جي طاقت جي واڌ ويجھ ۽ اهي جنهن پاليسيءَ تي هلندڙ آهن ان جو ـــــــ امن ۽ ڇڪتاڻ ۾ کوٽ جي پاليسيءَ جو ـــــــ ڏينهون ڏينهن فائدو ڏيندڙ اثر انسانذات جي سماجي ترقيءَ جو خاص رجحان، ان عالمگير انقلابي عمل جو خاص رجحان بڻجي وئي آهي جنهن ۾ سڀني ملڪن جا ڪروڙين ماڻهو شريڪ ٿيندا پيا وڃن ۽ سامراج خلاف، حاڪميتن جي جبر ۽ تشدد ۽ استعارِي محڪوميءَ جي ورثي خلاف ۽ امن، قومي آزاديءَ ۽ سوشلزم لاءِ جدوجهد ڪري رهيا آهن.
ان جدوجهد ۾ انهن جي راهه کي مارڪسزم-لينن ازم ئي روشن ڪري ٿو.
بورجوا نظرئيدان مارڪسزم کي ”رد ڪرڻ“ ۽ ”برباد ڪرڻ“ جي پنهنجي هر ڪوشش ڪن ٿا. اهي ان بدران اهڙن ”اِزمن“ کي آڻڻ گھرن ٿا جيڪي جديد بدتهذيبن لاءِ وڌيڪ قبوليت جوڳا هجن، ان کي بي ساهو بڻائڻ ۽ سائنسي سوشلزم بدران ”لبرل سوشلزم“ آڻڻ گهرن ٿا، جنهن تي مارڪس ۽ اينجلس وڏي شدت سان ٺٺولي ڪئي هئي.
اسان ڏسي سگھون ٿا ته اهي سڀ ڪوششون لاحاصل آهن. تاريخ اڻٽر طور انهيءَ پاسي وڌي رهي آهي جنهن جو تعين مارڪس ڪري ڇڏيو هو. عالمي ڪميونسٽ تحريڪ اڃا مضبوط ٿي رهي آهي ۽ ان جي سگھ وڌندي پئي وڃي.
اسان جي سگھاري ۽ تيز دَور ۾ سماجي ۽ سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي ترقي خاص طور تي تيزيءَ سان وڌي رهي آهي. لڳ ڀڳ هر ڏينهن عظيم اهميت وارن سياسي واقعن ۽ نين سائنسي کوجنائن جون خبرون ملن ٿيون. سماج جي ترقيءَ سان گڏوگڏ مارڪسي نظريو به مسلسل ترقي ڪري رهيو آهي، نين سچائين کي عام ڪري رهيو آهي ۽ دنيا آڏو نوان اُفق کولي رهيو آهي. جيڪڏهن فلسفو ۽ سماجي تحقيقون پنهنجين ڪاميابين تي مطمئن ٿي ويهي رهن ۽ پاڻ کي رڳو مشهور بڻائڻ ۾ لڳي وڃن ته لازمي طور تي اهي پنهنجو ضد يعني ڪٽر اصول پرستي ۽ عقيدي پرستي بڻجي پونديون آهن.
مارڪسزم-لينن ازم ترڪيبي طور تي جمود کان اوپرو آهي. اها پاڻ کي زندگيءَ سان بي تعلق ناهي ڪندو، پاڻ کي هڪ تنگ نظر عقيدي جي کوپي ۾ بند ناهي ڪندو. انسانذات جي سڄي تهذيبي ورثي کي عام ڪرڻ ۽ تنقيدي نئين اڏاوت تي تاريخي لحاظ کان جڙيل مارڪسزم انساني ڏاهپ جي بهترين ڪارنامن کي پاڻ ۾ سمائيندي مسلسل ترقي ڪري رهيو آهي.
مارڪس جي بهادر، تخليقي، تجسس ڀري سوچ اڄوڪي دنيا ۾ زنده آهي ۽ جدوجهد ڪري رهي آهي. اها سائنسدانن، فلسفين ۽ سياستدانن جي ڪم ۾ حصو وٺي ٿي. اها هر ماڻهوءَ کي حياتيءَ ۾ ۽ سياسي جدوجهد ۾ پنهنجي جڳهه ٺاهڻ ۾ مدد ڏئي ٿي. اها دنيا کي سڄي سماجي گندگي ۽ گند ڪچري کان نجات ڏيارڻ ۾، انسانذات کي جنگين، تڪليفن، غربت، بُک ۽ نا انصافيءَ کان نجات ڏيارڻ ۾ مدد ڏئي ٿي.
اها ڌرتيءَ تي زندگيءَ کي انسان جي شانَ لائق بڻائڻ ۾ مدد ڏئي ٿي.
سوويت يونين جي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي مرڪزي ڪاميٽيءَ جي جنرل سيڪريٽري ليوند بريزنيف جا هيٺيان انتهائي درست لفظَ سوويت يونين جي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي 25-هين ڪانگريس جي ٽريبون کي چيا ويا هئا: ”درست حڪمت عمليءَ ۽ طريقيڪار جي جوڙجڪ لاءِ مارڪسزم-لينن ازم ئي اڪيلو اعتبار لائق بنياد آهي. اهو اسان کي درست پس منظر ڏئي ٿو، سالن تائين اسان جي سماجي، معاشي ۽ سياسي ترقيءَ جي راهن جو تعين ڪرڻ ۾ ۽ بين الاقوامي ارتقا ۾ پنهنجي ڏِسا صحيح طور ڄاڻڻ ۾ اسان جي مدد ڪري ٿو. مارڪسزم-لينن ازم پنهنجي سگھ پنهنجي مسلسل تخليقي ارتقا مان حاصل ڪندو آهي. اها ئي مارڪس تعليم ڏني هئي. اها ئي لينن تعليم ڏني. اسان جي پارٽي سندن هدايتن جي سدائين وفادار رهندِي!“
(پُورو ٿيو.)