(13)
ملڪ مڙيئي منصور، ڪهي ڪهندين ڪيترا؟
(شاهه لطيف)
فارسي شاعري ته هڪ اهڙو ڪاڪ محل آهي، جتي احمقن کي رستو ئي نه ملندو ۽ چؤطرف ڏسندا ته ‘بحر بلائون بڇڙيون آفتون ازگر، واٽ وڃڻ جي نه لڀي پيا پکڙي کوڙ کپر’ وارو قصو لڳو پيو آهي.
دل گهري ٿي ته رودڪيءَ کان اڄ تائين فارسي شاعريءَ جي شهسوارن تعصب، جهالت، تنگ نظريءَ، رِيا ۽ مڪر جي ڏانئڻ جي ڪنڌ ۾ جيڪي ڀالا هنيا آهن ۽ انهن جي مٽي پليد ڪئي آهي، تن جو مفصل جائزو وٺجي، پر طوالت جي خوف کان اها خواهش اڻپوري ڇڏي، هتي فقط تمام مختصر ۽ سرسري جهلڪون پيش ڪجن ٿيون، جن مان فارسي شاعريءَ جي قادرالڪلام استادن جي شوخيءَ ۽ مستيءَ جو ڪجهه اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
رودڪي:
رودڪي فارسي شاعريءَ جو بابو آدم آهي. هن جي شاعري اها پيڙهه آهي، جنهن پوين جي شاعريءَ جو محل تيار ڪيو آهي، سندس فلسفو هيٺين لفظن ۾ بيان ڪيل آهي:
شاد زی با سیاہ چشماں شاد،
کہ جہاں نیست جز فسانہ و باد۔
(ڪارين ڪڪوريل اکڙين وارن معشوقن سان موجون ماڻي وٺ، ڇو ته جهان ٻيو رڳيون ٺلهيون ڳالهيون آهي.)
دشوار نمائی رخ و دشوار دھی بوس،
آسان بربائی دل و آساں بہ بری جاں۔
(منهن ڏيکارڻ ۽ چُمي ڏيڻ مهل ڪهڙو نه اڻانگو آهين، پر دل کسڻ ۽ ساهه ڪڍڻ ۾ ڪيتري نه آساني ٿو ڪرين!)
حقيقي:
دقیقی چھار خصلت برگزیدہ است،
یگیتی از ہمہ خوبی و زشتی:
لب یاقوت رنگ و نالہ چنگ،
مئی خوں رنگ و کیش زردھشتی۔
(دنيا ۾ جيڪي به خوبيون آهن، تن سڀني ۾ اعليٰ چار آهن: ياقوت جهڙا ڳاڙها چپ، ساز جو نغمو، رَتُ جهڙو ڳاڙهو شراب ۽ زردشت جو مذهب،]ڇو ته زردشت جي مذهب ۾ شراب جائز آهي.[)
فردوسي:
عام اتفاق آهي ته ايران جي سرزمين فردوسيءَ جي پايي جو شاعر اڄ تائين پيدا نه ڪيو آهي. مشهور آهي ته فردوسي، انوري ۽ سعدي بالترتيب بيتن، قصيدن ۽ غزلن جا پيغمبر آهن، پر خود انوري چوي ٿو ته، “فردوسيءَ سان ڪنهن جو مقابلو ڪونهي، هو خواند آهي ۽ اسين سندس بندا.”
آن استاد بود و ما شاگرد،
آن خداوند بود و ما بندہ۔
علامه ابن اثير، فردوسيءَ جي ‘شاهُنامي’ کي ‘عجم جو قرآن’ ٿو سڏي، فردوسيءَ جي شاهُنامي ۾ عشقبازيءَ ۽ شرابخوريءَ جي پچار کان سواءِ ٻه بُنِيادي ڳالهيون ملن ٿيون، جي نهايت قابلِ غور آهن:
پهريون هيءُ ته سڄو “شاهُنامو” ڪافر بادشاهن جي ڪارنامن سان ڀريو پيو آهي. اهو ائين ٿيو، ڄڻ اسان جو ڪو شاعر راجا ڏاهر، چچ، راءِ سهاسي وغيره جي تعريف ۾ زمين آسمان هڪ ڪري ڇڏي. هو جڏهن ايران جي آتش پرست بادشاهن جو ذڪر ٿو ڪري، تڏهن ڄڻ ته وجد ۾ اچيو وڃي ۽ پڙهندڙن تي رِقتَ طاري ڪري ڇڏي ٿو.
ٻي ڳالهه هيءَ ته هُو ايران تي حضرت عمر جي خلافت ۾ اسلامي فوجن جي حملي ۽ ايران جي فتح تي، بحيثيت هڪ مسلمان جي، فخر ۽ ناز ڪرڻ ۽ اسلامي فاتحن جي استقبال ۽ تعريف ڪرڻ بدران، عرب مسلمان فاتحن ۽ اسلامي تحريڪ جو تمام گهريءَ نفرت ۽ حقارت سان ذڪر ڪري ٿو، جنهن مان پڙهندڙ تي اهو اثر ويهي ٿو ته ايران جي فتح تهذيب ۽ تمدن جي تباهي ۽ جهالت ۽ جهنگلي پڻي جي ڪاميابي آهي. هُو عربن کي سانڊيون ۽ ڳوهون کائيندڙ درندا ڪوٺي ٿو ۽ سندن ڪاميابيءَ تي قدرت کي ملامت ٿو ڪري:
ز شیر شتر خوردن و سومسار،
عرب را بجائیے رسید است ہار،
کہ تخت کیاں را کند آرزو،
تقو برتو ای چرخ گردون، تفو!
(عرب جتن جو، اُٺين جو کير پي ۽ ڳوهون کائي کائي، ايڏو من وڌي ويو آهي، جو قيصر ۽ ڪنعان جي تخت ۾ اکيون وڌيون اٿن! اي آسمان، توکي حيف هجي! حيف هجي!)
محمود غزنوي، جنهن کي اسان جا تاريخ نويس ‘بُت شڪن’ ۽ مجاهد اسلام سڏين ٿا، تنهن کي ماءُ ڀيڻ تي گاريون ڏنيون اٿس:
بغزنین مرا گرچہ خون شد جگر،
ز بیداد، آن شاہہ بیداد گر،
ھمی خواستم تفغان ھا کنم،
بگیتی از و داستانھا کنم،
بگویم ز مادرش و ھم از پدرش،
نہ ترسم بغیر از خداوند عرش-
(جيتوڻيڪ غزنيءَ ۾ ان ظالم بادشاهه منهنجو جگر خون ڪري ڇڏيو آهي، پر چاهيان ٿو ته دانهون ڪريان ۽ سڄي جهان کي سندس ظلم جو داستان ٻُڌايان: ماڻس ۽ ڀيڻس کان وٺي شروع ٿيان، جو آءٌ خدا کان سواءِ ڪنهن کان نٿو ڊڄان.)
حڪيم سنائي:
هيءُ برگزيدو شاعر، پنهنجي عارفانه بصيرت ۽ خيالن جي پاڪيزگيءَ سبب صوفي شاعرن جو ذري گهٽ امام تسليم ڪيو ويو آهي. خود مولانا روم کيس پنهنجو اڳواڻ تسليم ڪيو آهي:
'عطار' روح بود و 'سنائی' دو چشم او،
ما از پس سنائی و عطار آمدیم۔
هن صاحب دل بزرگ جي ڪلام ۾ به اسان کي هن قسم جا شعر ملن ٿا:
دوش سرمست نگارین من آن طرفھ پسر،
یا بھ پیرھنھ یا کلہھ طرفھ بسر،
بوسھ بر دو لب من داد ھمھ از ہی عذر،
اینت شوریدہ نگار اینت شکر بوسھ بھ سر،
شادمان گشتم ازبن کار و گرفتمش کنار،
ہمچو تنگ شکر و حرمن گل تنگ بھ بر،
او شد خواب و من از بوسھ زدن بر دور خش،
با دو چشم و دور خش تابھ سحر جنت سحر۔
(رات جو منهنجو اڙٻنگ محبوب ڇوڪرو شراب جي نشي ۾ جهومندو، ٽوپي ٽنڊ تي رکي مون وٽ آيو. سندس ڳلن تان پگهر جا ڦُڙا هڪ هڪ ٿي ڪِري رهيا هئا. اچڻ سان مون کي چُميون ڏنائين. مون خوش ٿي کڻي ڀاڪر ۾ ورتس. هو نشي ۾ مست ٿي سمهي رهيو ۽ آءٌ سندس مُنهن ۽ اکين تي پرهه ڦُٽيءَ تائين چُميون ڏيندو رهيس.)
عمر خيام:
هي اڳيئي ناميارو آهي، پر اڃا ڪوبه اهڙو احمق نظر ڪونه ٿو اچي، جو سندس شاعريءَ جي عظمت کان انڪار ڪري.
ابریق می مرا شکستی ربا!
برمن در عیش را بھ بستی ربا!
بر خاک بدبختی می لعل و مراه،
خاکم بدھن سخت مستی ربا!
(تو منهنجي شراب جي صراحي ڀڃي وڌي؛ منهنجي عيش جو دروازو بند ڪري ڇڏيئي؛ منهنجو ڳاڙهو شراب مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏيئه! منهنجي وات ۾ ڌوڙ، پر تون به ڪو پيتل ٿو ڏسجين، مولا!)
گویند کھ فردوس برین خواھد بود،
آن جامی ناب و حور خواھد بود،
گرما می و معشوق گزیدیم چھ یاک،
چون عاقبت کار چنین خواھد بود-
(چون ٿا ته، بهشت ۾ اڻلڀ شراب ۽ حورون ملنديون،؛ جي ائين آهي ته مون شراب ۽ معشوق سان سنگت رکي ته ڪهڙو ڏوهه ڪيو، جو نيٺ بهشت ۾ به ته اهي ئي ملندا.)
زاھد گوید بھشت حور خوش است،
من می گویم شراب انگور خوش است،
ابن نقد بگیر و دست ازان نسیئی ندار،
آواز دھل شدید از دور خوش است۔
(ديندار زاهد ٿو چوي ته حورن وارو بهشت ڏاڍو سُٺو آهي. آءٌ ٿو چوان ته انگور جو ٺهيل شراب سُٺو آهي، جو هڪيو تڪيو ته موجود آهي. بهشت جون ته رڳو ڳالهيون آهن، جن تي اعتبار ڪير ڪري؟ دهل جو آواز پري کان گهڻو ئي مٺو هوندو آهي، پر منجهس آهي ڪجهه به ڪونه.)
مائم خریدار می کھنھ ونو،
وانگاہ فروشندہ عالم بھ دوجو،
گفتی پس از مرگ کجا خداھم رفت،
می پیش من آ رو ھر کجا خواھی رو۔
(اسين پراڻي ۽ نئين شراب جا خريدار آهيون، باقي دنيا ۽ آخرت، سي ته جَوَ جي هڪ داڻي تي به ڪونه وٺون. مون کان ٿو پڇين ته مرڻ کان پوءِ ڪاڏي ويندين؟ مون کي ته شراب جو پيالو آڻي ڏي، پوءِ تون جيڏانهن وڻئي تيڏانهن وڃ.)
جمعی مففکر اندر در مذہب و دین،
جمعی متحیر اند در شک و یقین،
ناگاھ منادی برآیدز کمین،
کھ بیخبران! راہ نئی آنست و نھ این۔
(ڪي ماڻهو مذهب ۽ دين جي ڳڻتين ۾ پيا ڳرن، ته ڪي فلسفي جا راز پيا جاچين. اوچتو پردي پويان آواز آيو آهي ته اي بيوقوفو! واٽ نه هيءَ سڌي اَٿوَ نه هوءَ.)
از آب گلم سرشتہھ من چھ کنم،
وین پشمِ قصب تو رشتہھ، من چھ کنم،
ھر نیک و بدی ازن آید بوجود،
تو برسر من توشتہھ، من چھ کنم۔
(توئي مون کي مٽيءَ ۽ پاڻيءَ مان ٺاهيو، آءٌ ڇا ڪريان؟ تو ئي هيءُ براين جو لباس پهرايم، آءٌ ڇا ڪريان؟ جيڪي منهنجي هٿان ٿئي ٿو، سو ته اڳيئي منهنجي تقدير ۾ لکي ڇڏيو آهي، آءٌ ڇا ڪريان؟)
دروقت بھار، اگر بت حور سرست،
پر مئی قدحی دھد، مرا برلب کشت،
گرچ برھر کس این سخن باشد زشت،
سگ بھ از من اگر برم نام بھشت۔
(هن ڳالهه تي ماڻهو ضرور ڪاوڙجي پوندا، پر بهار جي موسم ۾ منهنجو حور جهڙو سهڻو يار جڏهن مون کي ساوڪ مٿان ويهاري، شراب سان ڀريل پيالو آڻي ڏئي، ۽ پوءِ جي آءٌ بهشت جو نالو وٺان ته آءٌ ڪتي کان بدتر چئبس.)
قومي به بهشت و دوزخ اندر گروند،
که رفت بدوزخ؟ و که آمدز بهشت؟
(ماڻهو بهشت ۽ دوزخ جي چڪر ۾ ڦاٿا پيا آهن: ڀلا پڇونِ ته ڪهڙو دوزخ ۾ ويو آهي؟ ۽ ڪهڙو بهشت مان ٿي آيو آهي؟)
به اين دوسه نادان که چنان ميداني،
از جهل که داناي جهان ايشانند،
خوش باش که از خري ايشان به مثل،
هرکو نه خر است ڪافرش مي دانند-
(اهي ٻه ٽي احمق جن کي پنهنجي جهالت وچان دنيا جو وڏو عالم ۽ فاضل پيو سمجهين، شڪر ڪر جو تون به اهڙو ئي گڏهه آهين جهڙا اهي آهن، ڇو ته جيڪو گڏهه نه آهي، تنهن کي هو ڪافر ٿا سڏين.)
شيخ سعدي شيرازي
شيخ سعدي عليه الرحمت جي ذات ڪنهن به تعارف جي محتاج نه آهي، پر عشق بازيءَ ۾ به پنهنجو مٽ پاڻ هو. هڪ دفعي ڪاشغر جي هڪ مدرسي ۾ هڪ سهڻي ڳڀرو ڇوڪري کي ڏٺائين ته عربي گرامر جو ڪتاب پيو پڙهي ۽ ‘زيد، عمر کي ماريو’ جو گردان پيو رٽي. شيخ صاحب رڙ ڪري چيس:
دي دلِ عشاق دامِ نو بصيد،
ما بتو مشغول و تو با عمر و زيد!
(اي سهڻا، عاشق جون دليون تو وٽ قيد ٿي ويون؛ اسين توکي ڏسڻ ۾ مشغول آهيون ۽ تون وري ‘عمر ۽ زيد’ جي گردان ۾ مشغول آهين!)
ڇوڪري کي جڏهن معلوم ٿيو ته هيءُ شيخ سعدي آهي، تڏهن چيائنيس ته اڳ ۾ ڇو نٿي ٻُڌايئي ته آءٌ شيخ سعدي آهيان؟ شيخ جواب ڏنو:
باوجودت زمن آواز نيامد که ‘منم’
(تنهنجي هوندي ڪيئن چوان ته، ‘آءٌ’ به ڪو آهيان). ان کان پوءِ خوب رهاڻيون ٿيون. شيخ سعدي پاڻ لکي ٿو ته، ان کان پوءِ هڪ ٻئي جي ڳلن تي چميون ڏنيون سين ۽ موڪلايوسين.
محبت جي باري ۾ شيخ صاحب جا خيال جديد کان جديد هئا. سندس چوڻ آهي ته هر سال نئينءَ زال سان عشق ڪرڻ کپي:
زن نو کن اي دوست درهر بهار،
که تقويمِ پارينه نايد بکار.
(يار، هر بهار ۾ نئين زال هٿ ڪر، پراڻي جنتري ته بيڪار ٿيندي آهي.)
صوفين ۽ ديندارن جي عشقبازيءَ جو پردو چاڪ ڪندي چوي ٿو:
محتسب در قضائي رندان است،
غافل از صوفيانِ شاهد باز!
(محتسب هٿ ڌوئي رڳو اسان رندن جي پٺيان پيو آهي، پويان خبر ئي ڪانهيس ته ڇوڪري باز صوفي ڪهڙا ڪارناما پيا ڪن.)
سوئے مسجد آورد دکانِ شيخ،
که درخانه ڪمتر توان يافت صيد-
(ملان پنهنجي مڪر ۽ ٺڳيءَ جا ڄار کڻي مسجد ۾ ماڻهو ڦاسائڻ آيو آهي، ڇو ته گهر ۾ اهڙو ٺڳيءَ جو موقعو نٿو مليس)
مرا راحت از زندگی دوش بود،
کہ آن ماہ رویم در آغوش بود۔
(رات زندگيءَ جو خوب لطف مليم، جو هو چنڊ جهڙو سهڻو منهنجي ڀاڪر ۾ هو.)
مؤذن غلط گفت بانگ نماز،
مگر ہمچوں من مست و مدہوش بود!
(ٻانگو، ٻانگ ڏيڻ ۾ ڀُلجي پيو آهي، ڀانيان ٿو ته مون وانگر ئي نشي ۾ ٻُڏل آهي.)
عشق بازی نه من آخر به جهان آوردم،
يا گناهي است که اول من مسکين ڪردم-
(عشق بازيءَ ڪا مون هينئر دنيا ۾ ڪانه آندي آهي، نڪو ڪو آءٌ مسڪين پهريون عشقباز آهيان.)
تو گر دعويٰ کني پرهيزگاري،
مصدق دانمت والله اعلم:
وگر گوئي که ميل خاطرم نيست،
من اين دعوي نمي دارم مسلم-
زاهد کي چوي ٿو ته، جي تون چوين ته پرهيزگار آهيان ته وسهندس، پوءِ سچ ڪوڙ خدا ڄاڻي؛ پر جي چوندين ته مون کي عيش پرستيءَ ڏانهن لاڙو ئي ڪينهي ته آءٌ هرگز ڪين وسهندس.
هيچ کس بے دامن تر نيست اما ديگران،
باز مي پوشند وما در آفتاب افگنده ايم-
(افعال سڀني جا بڇڙا آهن، فرق رڳو ايترو آهي ته ٻيا لڪ ڇپ ۾ پيا ڪن ۽ آءٌ کُليو کُلايو پيو ڪريان.)
ای مسلمانان به فريادم رسيد،
کان فلاني بي وفائي مي کند،
يارمن اوباش و فلاش است و رند،
لبيڪ برمن پارسائي مي کند-
(مومنو، اوهان کي دانهن ٿو ڏيان: منهنجي يار مون سان سخت ظلم ڪيو آهي، هوڏانهن سخت لوفر، کٽل ۽ شرابي آهي، پر مون کي سنوت نٿو ڏئي، چي آءٌ پرهيزگار آهيان، اهڙو ڪم نه ڪندس.)
امير خسرو دهلوي
طوطيءَ هند حضرت امير خسرو جي ڪمال ۽ بلنديءَ جي ڪهڙ: تعريف ڪجي! فرمائي ٿو:
گرشما دين عاشقان داريد،
بعد ازين پيش بت نماز کنيد-
(جي عاشق جي دين جا پوئلڳ هجو، ته اڄ کان پوءِ هن بُت جهڙي سهڻي معشوق اڳيان نماز پڙهو.)
گاه مردن شنيده ام محمود،
گفت رويم سوي اياز کنيد-
(چون ٿا ته، محمود مرڻ مهل وصيت ڪري ويو هو ته منهنجو منهن ڪعبي بدران منهنجي محبوب اياز ڏانهن ڪجو.)
من آن تره طناز را مي شناسم،
من آن مايه ناز رام مي شناسم-
(آءٌ هن شوخ ترڪ ڇوڪري کي چڱيءَ طرح سڃاڻان: رات شراب جي نشي ۾ مست ٿي، جيڪي گاريون پئي ڏنائين، تن منهنجي دل ٺاري وڌي، مون آواز مان ئي سڃاتو ته هو آهي.)
خواجه حافظ شيرازي
لسان الغيب خواجه حافظ شيرازي نه رڳو ايران پر ساريءَ دنيا جي عظيم ترين شاعرن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. مغربي نقاد کيس دنيا جي ٽن عظيم ترين شاعرن مان هڪ عظيم ترين شاعر قرار ڏنو آهي. اسلامي دنيا ۾ به حافظ جي شاعرانه ڪمال جو جهنڊو هميشه کان سربلند رهندو اچي. هن بزرگ جو ڪلام عشق، محبت، رندي، مستي ۽ آزاد خياليءَ جي جذبن ۽ ريا، مڪر ۽ مذهبي تعصب خلاف احتجاج جو هڪ لافاني داستان آهي.
رندان همه تره مي پرستي ڪردند،
جز محتسبِ شهر ڪه بي مي مست است-
(رند ته سڀ شراب پرستي ڇڏي ويا، پر ملان ري پيالي مست ٿيو پيو گهمي.)
شعرِ حافظ شيراز مي گويند و مي رقصند،
سيه چشمانِ ڪشميري و نرکانِ سمرقندي-
(حافظ شيرازيءَ جو شعر ڪارين اکين وارا ڪشميري ڳڀرو ۽ سمرقندي جوانڙا پڙهن پيا ۽ نچن پيا.)
بکري مي فروشانس به جامي در نمي گيرند،
زهي سجاده تقوي که يک ساغر نمي ارزد-
(نمازين کي جنهن پاڪ مصلي تي ناز آهي، سو اسان مستن جي دُنِيا ۾ شراب جي هڪ پيالي جي به مَٽ نه آهي.)
گرچه پيرم تو شيخ ننگ در آغوشم کش،
تا سحرگه ز کناز تو جوان برخيزم-
(اي محبوب جيتوڻيڪ پوڙهو ٿي ويو آهيان، ته به هڪ رات پنهنجيءَ ڪڇ ۾ سوگهو ڪري سمهارينم، ته صبح جو نوجوان ٿي پوندس.)
بيا تا گل برافشانيم و مي در ساغر اندازيم،
فلک را سقف بشگافيم و طرح نو در اندازيم.
(اچو ته گل وڇايون ۽ پيالن ۾ شراب اوتيون. هن آسمان جي ڇت کي ڦاڙي، ڪنهن ٻيءَ دُنِيا جو بُنياد وجهون.)
گرچ بدنامي است نزد عاقلان،
ما نمي خواهيم ننگ و نام را-
(جيتوڻيڪ ڏاها انهيءَ کي بدناميءَ جي ڳالهه سمجهندا، پر اسان کي عزت ۽ ناموس گهرجي ئي ڪانه.)
خوش وقت رند مست که دنيا و آخرت،
از دست داد و هيچ غمِ بيش و کم نداشت-
(سڀاڳو آهي اهو مست شرابي، جنهن دُنِيا ۽ آخرت تان هٿ کڻي ڇڏيو ۽ ان جي ڪابه پرواهه ڪانه اٿس.)
من رند و عاشق و آن گا توبه،
استغفرالله، استغفرالله.
(مون جهڙو شرابي ۽ عشق باز ٿي ڪري، ههڙي وقت توبهه تائب ٿئي؟ انهيءَ کان شل خدا پناهه ڏئي!)
سخن درست بگويم نمي تواند ديد،
که مي خورند حريفان و من نظاره کنم-
(سچي ڳالهه ته اها آهي ته ٻيا شراب ويٺا پيئن ۽ آءٌ ويٺو ڏسان، سو مون کان سَٺو نه ٿيندو.)
شيخم بطنز گفت، حرام است مي مخور،
گفتم برو که گوش بهر خر نمي کنم-
(مُلان مون کي ٽوڪ هڻي چيو ته، ميان شراب حرام آهي، متان پئين! مون چيس ته ٽر، آءٌ هر ڪنهن گڏهه جي ڳالهه تي ڌيان نه ڏيندو آهيان.)
بيا بميخانه و چهره ارغواني کن،
مرو بصومعه که آنجا سياه کار انند-
(شراب خاني ۾ هليو اچ ۽ مُنهن کي شراب سان لعل ڪر؛ خبردار، پرهيزگارن جي حجرن ڏانهن متان ويو آهين، جو اتي سياه ڪار ويٺا آهن.)
اي دل، طريقِ مستی از محتسب بیاموز،
مت است و در حقِ او کس گمان ندارد-
(اي دل، رندي ۽ مستيءَ جو سبق سکڻو اٿئي ته مُلان کان سِک، جو اهڙيءَ کيڏ سان شراب پيئي ٿو، جو ماڻهن جي ليکي ويچارو ساڌُ ۽ پاڪ آهي.)
باده با محتسبِ شهر نه نوشي زنهار،
که خورد يا تو مي وشنگ به جام اندازد-
(خبردار، شهر جي قاضيءَ کي پاڻ سان گڏ شراب متان پيارين، جو هُو شراب به پي وينديءِ ۽ پيالو به ڀڃي ڇڏيندءِ.)
صوفيان جمله حريف اند و نظرباز ولے،
زان همه ‘حافظ’ سودا زده بدنام افتاد-
(هي پهتل صوفي بزرگ سڀ حقيقت ۾ وڏا حريف نظرباز آهن، پر بدنام کڻي چرئي حافظ کي ڪيو اٿن.)
رومي
مولانا جلال الدين روميءَ جي مثنويءَ کي شاعرن ‘فارسي زبان جو قرآن’ ڪري سڏيو آهي.
مثنوي و معنوي و مولوي،
هست قرآن در زبانِ پهلوي.
ٺُڙڪو نقادن ۽ نقطه چينن لاءِ اعتراض جو اهو به سُٺو موقعو آهي، ڇاڪاڻ ته قرآن فقط هڪڙو آهي، جو عربيءَ ۾ آهي ۽ خدا جو ڪلام آهي. بظاهر هڪ انسان جي ٺاهيل قصن ڪهاڻين جي ڪتاب کي ‘قرآن’ ڪوٺڻ سراسر ڪُفر نه آهي، ته ٻيو ڇا آهي!
مولانا روميءَ جي عظمت ۽ بلندي بيان ڪرڻ جو هيءُ موقعو نه آهي؛ هتي فقط سندس ڪي شعر ڏجن ٿا، جن مان سندس شوخيءَ ۽ مستيءَ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
بزيرِ کنگره کيبريائي مردانند،
فرشته صيد، پيمبر شکار، يزددان گير-
(هن بلند ۽ بالا آسماني گنبذ جي هيٺان اهڙا به مرد پيا آهن، جن جي پنجوڙ ۾ ملائڪ قيد ۽ پيغمبر شڪار ٿيا پيا آهن، خود خدا به وٽن ڦاٿو ويٺو آهي.)
علامه اقبال انهيءَ ساڳئي خيال کي هنن لفظن ۾ ادا ڪيو آهي (يا بقول سنڌيءَ جي هڪ نقادچيءَ جي، ‘چورايو آهي’.)
يزدان به کمند آور، اي همتِ مردانه!
(اي مرداني همت، وڌي خدا کي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاساءِ.)
من ز قرآن مغز دا برداشتيم،
استوخان پيش سگان انداختيم-
(مون قرآن جو مغز هٿ ڪري ورتو، باقي جيڪي ‘هڏيون’ رهيون، سي ڪُتن جي اڳيان اُڇلائي وڌم.)
هن شعر ۾ بظاهر قرآن مجيد جي شان ۾ جيڪا بي پناهه گستاخي آهي، تنهن جي وضاحت جي ضرورت ئي ڪانهي.