(14)
عرب شاعريءَ جو عظيم ترين دؤر، اسلام کان اڳ وارو دؤر ليکيو وڃي ٿو. سڀ عرب نقاد انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته عرب شاعري گذريل تيرهن سَؤ سالن ۾ اسلام کان ٿورو اڳ جي شاعر، امراءِ القيس جي پايي جو ڪو شاعر پيدا ڪري نه سگهي آهي، خود حضور اڪرم صلي الله عليه وآلهِ وسلم جن کيس شاعرن جو امام سڏيو آهي.
سندس شعر ۽ سندس همعصرن جي شعر جي عظمت جو جيڪو ڌاڪو عربن جي دلين تي ويٺل آهي، تنهن جو اندازو هن ڳالهه مان ئي لڳائي سگهجي ٿو ته اُموي ۽ عباسي دؤر جي شاعرن کي انهيءَ ڪري به سند طور تسليم نه ڪيو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته اهي امراءَ القيس جي دؤر جا نه هئا. صرف ان دؤر جو شاعر هجڻ ئي عربن وٽ شعر جي بلنديءَ ۽ ڪمال جو قطعي دليل ليکيو ويندو هو.
اها حقيقت آهي ته عرب شاعريءَ جيتوڻيڪ پوين دؤرن ۾ يزيد بن معاويه، اخطل، فرزدق، ابونواس، المتنبي ۽ ابوالعليٰ، لبيد، نابعه زيبائي ۽ ان دؤر جي ٻين شاعرن واري بيساختگي، جذبات جي شدت، تخيل جي بلندي ۽ فطري حُسن جو جواب ڳولڻ عبث آهي.
عربي شاعريءَ جو مفصل جائزو ڪنهن ٻئي موقعي لاءِ ڇڏي، اسين هتي فقط شاعرن جي شهزادي امراءَ القيس جون ٻه ٽي جهلڪون پيش ڪريون ٿا، جنهن مان اسان کي سندس شعر جي موضوعن ۽ انداز جو پتو پوندو آهي.
“....سهڻي ڇوڪري! تون مون کي معمولي عاشق ڪري نه سمجهه. آءٌ اهو آهيان جنهن تي عورتون ايئن بريءَ طرح فدا هونديون آهن، جو جڏهن آءٌ ساڻن هم آغوش هوندو آهيان، تڏهن انهن جا کير پياڪ ننڍڙا ٻار رڙيون پيا ڪندا آهن، پر تڏهن به هو پنهنجو ڌڙ نه چورينديون آهن- لاچار رڳو ڇاتي ٿوري پاسيري ڪري کين ٿڃ پيارينديون آهن.”
“....جاني اهو ڏينهن ياد اٿيئي، جڏهن اوهان جو قبيلو لڏي پئي ويو؟ ۽ تون ڪجاوي اندر اُٺ تي چڙهي وڃي رهي هئين، ته اوچتو تو تي منهنجي نظر پئي، ۽ اٽڪل سان لڪي ڪجاوي ۾ چڙهي آيو هوس ۽ تو دانهون ڪري ڊپ وچان چيو هو ته ‘هي ڇا ٿو ڪرين؟’ مون بي اختيار توکي ڀاڪر وجهي پنهنجي قبضي ۾ آڻي ڇڏيو.”
مشرقي زبانن جي هن جائزي مان آسانيءَ سان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عظيم شاعري هميشه ۽ هر دؤر ۾ پنهنجي زماني جي ذهن ۽ فڪري پابندينءَ، مذهبي عقيدن ۽ ‘اخلاق’ جي اکري اڙتين ڦڙتين کان بالاتر رهي آهي. اڄ تاريخ، جن عظيم شاعرن ۽ فنڪارن جو نالو ادب ۽ احترام سان پنهنجي سيني ۾ محفوظ رکيو ويٺي آهي ۽ انسانيت پنهنجن جن فرزندن جي فن ۽ ڪمال تي ناز ڪري ٿي، سي اهي ئي آهن، جن پنهنجي ماحول جي زنجيرن کي پنهنجي فڪر جي قوت سان ٽوڙي، زماني جون لعنتون ۽ عتاب اکين تي رکي، پنهنجي جگر جي خون سان فن ۽ سُخن جي چمن جي آبياري ڪئي آهي.
هنن ڪمال جرئت ۽ بي خوفيءَ سان پنهنجي دؤر ۽ ماحول کي بي نقاب ڪيو آهي. جيڪڏهن حافظ، خيام، فردوسي، رومي، امير خسرو، شاهه، سچل ۽ ٻيا پنهنجي دؤر جي گهُٽيل ۽ ٻوساٽيل ماحول کان بغاوت نه ڪن ها، ۽ فقط اهي شعر چون ها، جي سندن پاڙي وارن، سندن حاڪمن ۽ ديني اختياريءَ وارن کي ئي قبول پون ها، ته جيڪر هو جيئري دفن ٿي وڃن ها ۽ ڪنهن کي به خبر نه هجي ها ته انهن نالن وارا ماڻهو به ڪي دنيا ۾ هئا.
هنن جن خيالن جو اظهار ڪيو آهي، سي نه رڳو اُن زماني جي تنگ نظر حلقن ۾ ناپسند هئا، پر هر زماني ۽ هر دؤر ۾ تعصب ۽ ڪوتاهه نظري مٿن الزام ۽ ملامت جا تير اُڇلائي سگهندي. جيڪڏهن “شاهه” خدا کي راڻي، تماچي ۽ پنهوءَ جي نالن سان ياد ڪرڻ جي جرئت نه ڪري ها، جيڪڏهن سچل، بلا شاهه، فريد، عطار ۽ سنائيءَ جهڙا شاعر “اناالحق” جو نعرو هڻندڙ دل ۽ گردو نه رکن ها، جيڪڏهن سعدي، حافظ ۽ خيام پنهنجي زماني جي رياڪاري، فريب ۽ ڪوڙيءَ پرهيزگاريءَ جا ڇوڏا نه لاهين ها، ۽ جيڪڏهن اقبال يزدان جي دامن چاڪ ڪرڻ جي ڌمڪي نه ڏئي ها، ته سندن فن ۾ اهو عظيم خلوص، سچائي، وجدان، حُسن ۽ ڪمال هرگز پيدا نه ٿئي ها. هو سيکاريل طوطن وانگر ٻين کان ٻُڌل ٻوليون ٻوليندي ختم ٿي وڃن ها، ۽ کڄي وڃي ڌرتيءَ اندر ايئن دفن ٿين ها، ۽ وري ايئن ٻُڌجن به نه ها، ڄڻ هئا ئي ڪونه.
سچ ته هي آهي شيخ اياز ۽ هن دؤر جا نوجوان سنڌي اديب، انهن عظيم استادن جي بي باڪيءَ، شوخيءَ ۽ گستاخيءَ جي مقابلي ۾ بلڪل دٻيل ۽ سنجيده مزاج لڳن ٿا. درحقيقت اسان جا جيڪي لکن جا نقادچي هنن جهيڻن ۽ نرم آوازن کي ٻُڌي حواس باخته ٿي ويا آهن، تن کي گهرجي ته پنهنجي بچاءُ لاءِ هو سرڪار کي درخواست ڪن ته اها انهن سڀني مٿي ذڪر ڪيل اردو، فارسي ۽ عربي شاعرن جي مڙني ڪتابن کي باهه ڏياري ڇڏي ۽ سندن شعر پڙهڻ تي پابندي وجهي، ڇو ته جيستائين فن ۽ فڪر جي انهن امامن جو ڪلام زنده آهي، تيستائين هر دؤر ۽ هر زماني ۾ جرئت، رندي، مستي ۽ بي باڪيءَ جون صدائون فضا ۾ گونجنديون رهنديون، هر دؤر ۽ هر زماني ۾ “اياز” پيدا ٿيندا رهندا، جيڪي نوس نوس ڪندڙ نقادچين جون ننڊون حرام ڪندا رهندا ۽ سندن ڪمزور دليون ڪنبائيندا رهندا.