تعليم

ڪيئن، ڪڏهن ۽ ڪِٿي؟

”ڪيئن، ڪڏهن ۽ ڪٿي؟ “ نامياري ليکڪ يوسف سنڌيءَ جي ترجمي سان عالمي جنرل ناليج جو آهي.
هي ڪتاب سچائي اشاعت گهر، دڙو پاران 2012ع ۾ساحل پرنٽرس وٽان ڇپايو. ٿورائتا آهيون يوسف سنڌي ۽ مور ساگر جا جن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ شيئر ڪرڻ جي اجازت ڏني.
هن ڪتاب ۾ جن جن به شخصيتن جو ذڪر آهي، اهي نه رڳو ڊگهي عرصي تائين عالمي ميڊيا تي ڇانيل رهيون، پر هنن پنهجن خطن / علائقن ۾ به وڏا اثر ڇڏيا. ۽ وقت گذرڻ سان گڏ انهن مان ڪيتريون شخصيتون جهڙوڪ: چي گويرا، سلواڊور آلندي، سوئيڪارنو، جارج واشنگٽن، جدوجهد ۽ آزادي جي علامت طور مختلف ملڪن ۾ استعارو بنجي ويون. ته ڪي وري عيدي امين ۽ پول پاٽ جبر، ظلم ۽ دهشت جا اهڃاڻ بنجي پيا. ٽراٽسڪي، خروشيف ۽ مسزبندرا نائيڪي جو نالو تبديلي ۽ جمهوريت جي علامت طور ورتو وڃي ٿو.
  • 4.5/5.0
  • 5132
  • 2675
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • يوسف سنڌي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book ڪيئن، ڪڏهن ۽ ڪِٿي؟

خروشيف جون يادگيرون

(اڳين صفحن ۾ خروشيف جي يادگيرين جو ذڪر ڪيو ويو آهي جيڪي Khrushchive Remebers جي نالي سان ڇپيون هيٺ انهن مان هڪ باب روس ۽ چين جي وچ ۾ لاڳاپا ڪيئن خراب ٿيا؟. جو ترجمو ڏنو ويو آهي.)
سياست به هڪ راند آهي! ۽ مائوزيتنگ سياست جي ان راند ۾ مخصوص ايشيائي عياريءَ جو رنگ پيدا ڪيو ۽ پنهنجي انهن ذاتي اصولن جو تابع بنائي ڇڏيو، جن کي ڏاڍ ، بد ديانتي ۽ انتقام جي بدترين شڪل جو نالو ڏيئي سگهجي ٿو. مائوزيتنگ ڪيترائي سال اسانکي ان راند ۾ دوکو ڏنو، جو اسين سندس انهن چالاڪين کان چڱي طرح واقف ٿي وياسين. ٽاليرانڊي هڪ ڀيري چيو هو ته ’هڪ ڊپلوميٽ کي زبان اُن لاءِ ڏني وڃي ٿي ته هو پنهنجي خيالن کي لڪائي رکي‘. منهنجي خيال ۾ اهائي ڳالهه سياستدانن تي به ٽهڪي اچي ٿي. مائوزيتنگ جو ڪمال اهو آهي ته هو پنهنجي اصلي جذبن ۽ ارادن کي ڏاڍي سُٺي نموني لڪائي ٿو رکي. مونکي چڱي طرح ياد آهي ته جڏهن ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ويهين ڪانگريس منعقد ٿي ته مائوزيتنگ منهنجي ڏاڍي واکاڻ ڪندي ايستائين چيو هو ته ”ڪامريڊ خروشيف اسانجون اکيون کولي ڇڏيون آهن ۽ اسانکي اُها روشني ڏني آهي جو اسين هر شئي کي واضع نموني ڏسي سگهون“. پر مون ڄاتو ٿي ته هن جيڪي ڪجهه چيو آهي، هن جي دل ۾ بلڪل ٻيو ڪجهه آهي.
جڏهن آئون روسي حڪومت جي ذميدارين کان آجو ڪيو ويس ته ڪجهه سالن ۾ اهي ڪهاڻيون گردش ۾ اچڻ لڳيون ته سويت روس ۽ عوامي جمهوريه چين ۾ اختلافن جو بنياد رکڻ وارو آئون آهيان. آئون ان واهيات الزام جي ترديد به مناسب نٿو سمجهان، ڇو ته تاريخ هاڻي اِهو ثابت ڪري چڪي آهي ته ان الزام ۾ ڪيتري سچائي آهي. پنهنجي زندگيءَ ۾ جڏهن آئون پهريون ڀيرو مائوزيتنگ سان مليس ته مون پنهنجي ساٿين کي پنهنجي ان راءِ کان آگاهه ڪري ڇڏيو ته ’مائوزيتنگ دنيا جي ڪنهن به ڪميونسٽ پارٽيءَ سان ٺهي هلي نه سگهندو، ڇو ته هو پنهنجو پاڻ کي ۽ چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ کي سڀني تي حاوي ۽ برتر سمجهي ٿو‘. آئون پوري يقين سان اڃان به ان راءِ کي ورجايان ٿو. جيڪڏهن اسٽالن ڪجهه وڌيڪ وقت جيئرو رهي ها ته روسي ۽ چيني حڪومتن ۾ اختلافن جي شروعات سندس ئي دور ۾ شروع ٿئي ها.
اسٽالن، مائوزيتنگ جي باري ۾ ڏاڍي سخت راءِ رکندو هو، هو کيس سچو مارڪسي نه سمجهندو هو. جنهن جو هڪ مثال هو اڪثر ياد ڪندو هو ته جڏهن مائوزيتنگ جي فاتح انقلابي فوج شنگهائيءَ جي ويجهو پهتي ته مائوزيتنگ پيش قدمي روڪڻ جو حڪم ڏنو، هن شهر تي قبضو ڪرڻ نه ٿي چاهيو، اُن باري ۾ جڏهن اسٽالن، مائوزيتنگ کان پڇيو ”توهان شنگهائي تي قبضو ڇو نٿا ڪريو؟“
”شنگهائي جي آبادي سٺ لک ماڻهن تي مشتمل آهي“. مائو جواب ڏنو ”جيڪڏهن اسين شهر تي قبضو ڪنداسين ته پوءِ اسان کي انهن سڀني شهرين جي کاڌ خوراڪ جو بندوبست ڪرڻو پوندو ۽ ايترن ماڻهن لاءِ اسين خوراڪ ڪٿان حاصل ڪنداسين.“
هاڻي اوهين ئي ڏسو ته ڇا اِهو مارڪسي نقطه نظر هو؟
اسٽالن کي مائوزيتنگ تي اهو به اعتراض هو ته هن مارڪس جي بنيادي تعليم کان انحراف ڪري پورهيت مزدورن تي مدار ڪرڻ بدران، هارين تي ڀروسو ڪيو ۽ ان سان گڏوگڏ هن پورهيت مزدورن جي ڀلائي جون ذميداريون قبول ڪرڻ کان به انڪار ڪري ڇڏيو. هيءَ ته اسٽالن جو نظرياتي اختلاف ٿيو، پر حقيقت پنهنجي جاءِ تي قائم آهي ته مائوزيتنگ هارين تي انحصار ڪندي مزدورن کي نظر انداز ڪري عظيم الشان انقلابي سوڀ ماڻي هُئي ۽ اها حقيقت آهي ته مائوزيتنگ جي اها سوڀ ڪو معجزو نه هُئي، بلڪه اُن کي مارڪسي فلسفي ۾ هڪ نئون رُخ ۽ نئون موڙ قرار ڏيئي سگهجي ٿو.
جڏهن مائوزيتنگ اقتدار ۾ آيو ته اسٽالن سان هن جي ڇڪتاڻ پيدا ٿي پئي، اُن ڇڪتاڻ جا سبب واضع هُئا، جتي عقيدي جو مسئلو هو، اُتي به اختلاف پيدا ٿيو، واپاري ۽ صنعتي سطح تي به اختلاف نمودار ٿيڻ لڳا. ان زماني ۾ اسٽالن چين سان هڪ نئون معاهدو ڪرڻ ٿي چاهيو، جنهن موجب چين جي سنڪيانگ علائقي ۾ جيڪا معدنيات لڀي ٿي، ان مان روس ۽ چين گڏيل فائدو وٺن، آئون سمجهان ٿو ته اهڙو معاهدو اصل ۾ چيني عوام جي توهين ڪرڻ برابر هو ۽ اسٽالن اها وڏي غلطي ڪئي هُئي، صدين کان فرانسيسي، انگريز ۽ آمريڪي چين جو استعمال ڪندا پي رهيا هئا ۽ روس به هڪ پرماري قوت بنجي چين جو استعحال ڪرڻ ٿي چاهيو اسٽالن ان کي استعحال نٿي سمجهيو، هو پولينڊ، جرمني، بلغاريه ۽ چيڪو سلواڪيه گڏيل مفاد جا ڪيترائي ادارا قائم ڪري چڪو هو.
هڪ ڏينهن اسٽال اسان سڀني وڏن کي گهرايو ۽ اسان کان پڇيو ته ڇا اوهان مان ڪنهن کي خبر آهي ته چين ۾ سون ۽ هيرن جون کاڻيون ڪٿي آهي؟ اسان مان ڪنهن کي خبر نه هُئي ته چين ۾ سون ۽ هيرن جو کاڻيون ڪٿي آهن، اسان سرٻاٽ ڪندي هڪ ٻئي سان اسٽالن جي اُن سوال جو مذاق اڏايو، پر اسٽالن جي دلچسپيءَ جو ڪارڻ سمجهه ۾ آيو ٿي هن باربار ڏاڍي شڪايتي انداز ۾ چيو ٿي ته چين ۾ دولت جا انبار لڳل آهن جن کي مائوزيتنگ اسان کان لڪائڻ ٿو چاهي ۽ گڏوگڏ ان خيال جوبه اظهار ڪندو رهيو ته جيڪڏهن اسين چين کي وڏيون رقمون قرض طور ڏيون ته هو ان جي صلي ۾ اسانکي به ته ڪجهه نه ڪجهه ڏيڻ تي ضرور مجبور ٿيندو.
هڪ ڏينهن اسين اسٽالن جي ميز جو چوڌاري ويٺا اُن مسئلي تي سوچ ويچار ڪري رهيا هُئاسين ته، اسانکي پنهنجي ملڪ ۾ رٻڙ جي جيڪا ضرورت آهي، سا اسين سرمائيدار ملڪن کان خريد ڪري پورو ڪندا آهيون، ان سلسلي ۾ ڪو اهڙو رستو ڳولهڻ گهرجي جو اسين سرمائيدار ملڪن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري پنهنجي ملڪ جي ضرورتن کي پورو ڪري سگهون، مون رٿ پيش ڪئي ته اسانکي مائوزيتنگ کي آڇ ڪرڻ گهرجي ته هو روسي قرضن ۽ ماهراڻي سهڪار جي بدلي ۾ اسانکي چين ۾ رٻڙ جي پوک ڪرڻ جي اجازت ڏي. اسان هڪ باهمي معاهدو طئي ڪيو، پر اُن تي عمل ٿي نه سگهيو ڇوته، چينين هينان جي ٻيٽ ۾ پوک لاءِ جيڪا ايراضي منظور ڪئي، سا بنهه ٿوري هُئي ، ۽ ڪارآمد ثابت ٿي نٿي سگهي، اها رٿا به پنهنجي شروعاتي مرحلن ۾ ختم ٿي ويئي.
هڪ ڏينهن اوچتو اسٽالن کي نئين ڳالهه سُجهي انهن ڏينهن اسٽالن کي ڏٻن ۾ بند پائن ايپلن سان ڏاڍي دلچسپي پيدا ٿي ويئي هُئي، هن هڪدم مالنڪوف کي حڪم ڏنو ته هو مائوزيتنگ جي نالي خط لکي، ويچارو مالنڪوف جيڪو وزير هو، پر انهن ڏينهن هو اسٽالن جي منشيءَ کان وڌيڪ حيثيت نه رکندو هو، اسٽالن، مائوزيتنگ جي نالي نياپو موڪليو ته هو اسانکي چين ۾ پائن ايپل کي ڏٻن ۾ بند ڪرڻ جي فئڪٽري لڳائڻ لاءِ جاءِ فراهم ڪري، مون اسٽالن جي ان تجويز سان اختلاف ڪيو ۽ چيو ته چين ۾ ڪميونسٽ اڃان نوان اقتدار ۾ آيا آهن، تنهن کانسواءِ چين ۾ اڳ ۾ ئي ڪيترائي پر ڏيهي ڪارخانا موجود آهن، هاڻي جيڪڏهن روس به چين جي سرزمين تي پنهنجي فئڪٽري قائم ڪرڻ جو ارادو ظاهر ڪندو ته پڪ سان مائوزيتنگ دل ۾ ڪندو، اسٽالن کي منهنجي ڳالهه نه وڻي ۽ هن مونکي حسب معمول دٻَ پٽي، ڏينهن ٻن ۾ چين مان جواب اچي ويو، جيڪو منهنجي توقع جي عين مطابق هو، مائوزيتنگ لکيو هو اسانکي اوهانجي تجويز منظور آهي، روسي حڪومت پائن ايپل کي دٻن ۾ بند ڪرڻ جي فئڪٽريءَ ۾ دلچسپي رکي ٿي ته هو اسانکي قرض ڏي، اسين ان قرض جي بدلي ۾ فئڪٽري تعمير ڪنداسين ۽ ان فئڪٽري جي پيداوار وڪڻي قرض ادا ڪنداسين. اهو جواب پڙهي اسٽالن کي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ هو ڳچ دير تائين مائوزيتنگ کي گهٽ وڌ ڳالهائيندو رهيو.
مون پنهنجي زماني ۾ هر ممڪن ڪوشش ڪئي ته اسانجي ڪنهن طرز عمل سان چينين يا مائوزيتنگ جي دلين ۾ ڪا بدگماني پيدا نه ٿئي، پر اسانجون سموريون تدبيرون ۽ احتياط ڪنهن ڪم به جو نه ٿيو ۽ چينين اسانکي هيٺاهين ڏيکارڻ جي پاليسي اختيار ڪري ورتي، هاڻي اهو ته ظاهر آهي ته آئون مسيح ته نه آهيان، جيڪو طرح ڪير هڪ چماٽ هڻي ته ورائي کيس ٻي لڳل ڏي.
روس ۽ چين ۾ جيڪي اختلاف پيدا ٿيا ۽ پوءِ ڪميونزم ۾ فرقي بندي جي حيثيت اختيار ڪري ويا، ان جي سڄي ذميواري منهنجي خيال ۾ روسين طرفان ”يوڊين“ تي لاڳو ٿئي ٿي. چين ۽ روس جا ناتا خراب ڪرڻ جي سلسلي ۾ منهنجي باري ۾ جيڪي افواهه پکيڙيا ويا انهن جو سرواڻ به اهوئي يوڊين هو. ڪو وقت اهڙو به هو جو آئون يوڊين جو احترام ڪندو هُئس ۽ جڏهن يوڊين کي چين موڪليو ويو ته مون خوشيءَ جو اظهار ڪيو هو. ٿيو هيئن جو مائوزيتنگ، ڪنهن زماني ۾ اسٽالن کي هڪ خط لکيو جنهن ۾ هُن لکيو هو ته هو ڪنهن مارڪسي فلسفيءَ کي چين موڪلي، جيڪو سندس لکڻين کي مرتب ڪري سگهي. مائوءَ کي هڪ اهڙي شخص جي ضرورت هُئي، جيڪو واقعي مارڪسي فلسفي تي سَند جي حيثيت رکندو هُجي ۽ مائوزيتنگ جي تحريرن ۾ مارڪسي نقطئه نظر کان جيڪي خاميون آهن، تن جي درستي به ڪري سگهي. هن، اهم فرض جي لاءِ اسان روسي سفير طور يوڊين جي چونڊ ڪري کيس چين موڪليو، ڪجهه وقت تائين مائو ۽ يوڊين ۾ خوب ياري رهي، جيتوڻيڪ اسٽالن ان ڳالهه تي پريشانيءَ جو اظهار ڪندو رهندو هو ته يوڊين مائوزيتنگ جو احترام نٿو ڪري، ۽ خود ماؤ وٽ وڃڻ بدران، مائوزيتنگ کي پاڻ وٽ گهرائي ٿو، پر مائوزيتنگ ۽ يوڊين ٻئي ان وقت تائين هڪٻئي کان مطمئن هُئا، ان دوران اسانکي يوڊين جو هڪ ڳجهو خط مليو، جيڪو ڳجهي زبان ۾ لکيل هو ان خط ۾ يوڊين اُهي سموريون ڳالهيون ڏاڍو تفصيل سان لکيون هُيون، جيڪي مائوزيتنگ روس ۽ اسٽالن جي باري ۾ چوندو هو، اسين ان خط تي به ڪو گهڻو نه ڪاوڙياسين ۽ اسان سوچيو ته مائو، يوڊين مان تنگ ٿي چڪو آهي، اسان فيصلو ڪيو ته يوڊين کي چين مان واپس گهرايو وڃي، هونئن به سفير جي حيثيت سان هو ناڪام ٿيو هو، جيستائين مائو ۽ سندس ذاتي تعلقات بحال هُئا، تيستائين هو ڪارآمد ثابت ٿي سگهيو ٿي، پر هاڻي انهن تعلقاتن ۾ ڏار پئجي چُڪا هُئا، انهن سبب جي ڪري اسان يوڊين کي چين مان واپس گهرايو. يوڊين کي اهو فيصلو سٺو نه لڳو ۽ هن انتقامي ڪاروائيءَ طور يا رد عمل تحت افواهن جو بازار گرم ڪري ڇڏيو، جيستائين منهنجي ۽ ماؤ جي ناتن جو مسئلو آهي ته مون سدائين ساڻس دوستاڻا ناتا قائم رکڻ جي ڪوشش ڪئي، مون اسٽالن جيان مائو يا چين، مان ڪوبه فائدو وٺڻ جي ڪڏهن به ڪوشش نه ڪئي، جيتوڻيڪ چين پوري ڪوشش ڪئي ته هو اسان مان وڌ ۾ وڌ فائدو حاصل ڪري، 1954ع ۾ ٻي مهاڀاري لڙائي جي اثرن هيٺ روس غذائي معاملن ۾ اڃان پاڻڀرو نه ٿيو، ملڪ ۾ بُک عام هُئي، اسين پيڪنگ ۾ هُئاسين، جڏهن چواين لائي هڪ عجيب ڳالهه چئي، ”منهن جو خيال آهي ته اوهين اسانکي هڪ نئين يونيورسٽيءَ جو خرچ سوکڙي طور ڏيئي سگهون ٿا“. مون ان ئي وقت چواين لائي کي ان ڳالهه جو واضع جواب ڏنو هو ته ”هن وقت اسين پاڻ غريب ٿي چُڪا آهيون، اِهو ممڪن آهي ته اسين چين کان وڌيڪ دولتمند هُجون، پر مهاڀاري جنگ اڃا هاڻ ختم آهي، حالتون خراب آهن، اسين اڃان پنهنجن پيرن تي بيهي نه سگهيا آهيون، روس جي ڪمزور معاشي حالتن جي باوجود به اسان چين ۾ ڳريون رقمون صرف ڪيون آهن، پورٽ آرٿر ۽ ڊواليني جا بندرگاهه چينين کي مفت ڏنا آهن، اهڙي طرح بائر کان پيڪنگ تائين ويندڙ رستو به روسين ٺاهي ڏنو آهي“. پر مائو کي اسان جي اها خدمت پسند نه آئي ۽ هن رٿ پيش ڪئي ته قازقستان کان پيڪنگ تائين هڪ نئون رستو ٺاهيو وڃي. اسان اُن رٿ ۾ اها ترميم پيش ڪئي ته روس ۽ چين کي ملائيندڙ رستي جي اڏاوت جي تڪميل جي لاءِ روس پنهنجي علائقي ۾ رستو تعمير ڪري ۽ چيني پنهنجي علائقي ۾ ۽ پوءِ انهن کي ملايو وڃي . ان تي چڱو بحث هليو آخر اسان پنهنجي حصي جو رستو ٺاهڻ شروع ڪيو. هيڏانهن چينين وري مطالبو ڪيو ته اسين سندن علائقي ۾ رستو ٺاهي ڏيون، اسانجي علائقي وارو رستو مڪمل ٿي ويو، پر چيني علائقي ۾ اڃان تائين ڪم جي شروعات به نه ٿئي هُئي.
1954ع ۾ جڏهن آئون چين کان واپس روس پهتس ته مون پنهنجي ساٿين تي واضع ڪري ڇڏيو هو ته چين سان اختلاف جو پيدا ٿيڻ هاڻي اڻٽر ٿي پيو آهي، آئون ان نتيجي تي مائو جي ڪن اشاراتي ۽ ڪن پڌرين ڳالهين جي ڪري پهتس، جڏهن اسين چين وياسين ته اسانجو زبردست آڌر ڀاءُ ڪيو ويو، پر مونکي ان ۾ منافقت نظر اچي رهي هئي، آئون ۽ مائو اهڙي نموني ملياسين، ڄڻ اسان جي ناتن جهڙا ناتا دنيا ۾ ٻي ڪنهن جا به ناهن، اسان سٺن دوستن جيان مختلف موضوعن تي دل کولي ڳالهايو، پر آئون محسوس ڪري رهيو هئس ته ماحول ۾ گهٽ آهي ۽ جيڪي ڪجهه چيو ۽ ڏيکاريو پيو وڃي ان ۾ منافقت موجود آهي ۽ مائو جا ارادا تمام وڏا آهن هڪ ڏيهاڙي اسين ترڻ واري تلاءُ (سوئمنگ پول) جي ويجهو ليٽيا گپ شپ ڪري رهيا هئا سين، جو اوچتو مائوزيتنگ مون کان سوال پڇيو ”ڪامريڊ خروشيف تنهنجو ڪهڙو خيال آهي جيڪڏهن آئون سرمائيدار ملڪن جي خلاف فوجي ڪاروائيءَ جي شروعات ڪريان. ڪامريڊ! توکي خبر آهي ته اسين سرمائيدار ملڪن تي برتري رکون ٿا، واقعي ٿورو سوچ ته سهي، چين، روس ۽ اشتراڪي ملڪ ڪيڏي نه وڏي فوج گڏ ڪري سگهن ٿا“. مونکي مائو جي انداز فڪر ۽ ارادي تي ڏاڍو تحجب ٿيو ۽ مون کيس سمجهائڻ شروع ڪيو ته، هاڻي دنيا گهڻو اڳيان وڌي ويئي آهي، هاڻي فوجن جي تعداد کي نه پر موتمار ۽ اثرائتن هٿيارن کي ڏٺو وڃي ٿو، دنيا هن وقت ائٽمي دور ۾ داخل ٿي چڪي آهي ۽ جنگ جا قبائلي انداز بدلجي چڪا آهن، پر ماؤ تي منهنجي ڳالهين جو ڪو خاص اثر نه ٿيو هن منهنجا دليل ٻڌڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ مونکي ڊيڄو تصور ڪرڻ لڳو، مونکي ماؤ جي غير مستقل مزاجيءَ تي ان وقت ڏاڍي کل آئي جڏهن 1957ع ۾ هو هڪ عالمي اهميت جي حامل ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ماسڪو آيو، هن مونکي چيو مون هڪ اخبار ۾ پڙهيو هو ته روسي بچاءُ واري وزير زوهڪوف چيو آهي ته ’جيڪڏهن ڪنهن سوشلسٽ ملڪ تي ڪنهن سرمائيدار ملڪ حملو ڪيو ته روس جارح ملڪ جي خلاف جوابي ڪاروائي ڪندو‘ جيڪڏهن روس ايئن ڪيو ته اِها وڏي غلطي هوندي“. مون ماؤ کي ٻڌايو ته ”روسي بچاءُ واري وزير جيڪا ڳالهه ڪئي آهي سا سندس ذاتي راءِ ڪانهي، پر اهو روسي حڪومت ۽ سڄي دنيا جي اشتراڪين جو فيصلو آهي“. ان وقت مان ۽ ماؤ دوستاڻي انداز ۾ ڳالهه ٻولهه ڪري رهيا هئاسين، پر اها ڳالهه ٻڌي ماؤ جو لهجو هڪدم بدلجي ويو، ۽ چوڻ لڳو ”جيڪڏهن سرمائيدار ملڪن اسانجي ملڪ چين تي حملو ڪيو ته توهانکي مداخلت ڪرڻ جي ضرورت ڪانهي، اسين پاڻهي کين منهن ڏينداسين. اوهانجو ڪم هيءَ آهي ته پنهنجي بقا ۽ سلامتي کي برقرار رکو، منهنجو خيال آهي ته جيڪڏهن اوهان تي ڪنهن سرمائيدار ملڪ حملو ڪيو ته اوهين ان جو مقابلو ڪري نه سگهندا“. مونکي ماؤ جي ان ڳالهه تي ڏاڍي حيرت لڳي، مائو چئي رهيو هو ”اوهانجو ڪم آهي پٺتي هٽڻ، ٻي مهاڀاري جنگ ۾ به اوهين اسٽالن گراڊ تائين پٺتي هٽيا هئا، هاڻي به جيڪڏهن ڪنهن اوهان تي حملو ڪيو ته اوهين يورال تائين پٺتي هٽي وڃجو، اُتي منهنجي خيال ۾ اوهين ٻن يا ٽن سالن تائين ته مزاحمت ڪري سگهو ٿا ۽ ها اوهانجي پويان چين اوهانجو مددگار هوندو“. مائوزيتنگ جي ان لٻاڙ بازيءَ مان سندس ارادن ۽ موجوده زماني جي جنگي حڪمت عمليءَ جي باري ۾ سندس اڻ ڄاڻائي سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي ۽ مائوزي تنگ جي انهيءَ فڪري نظريي مان اها ڳالهه به پڌري ٿي وڃي ٿي ته روس ۽ چين ۾ ڪي بنيادي اختلاف پيدا ٿي چڪا هئا، هيڏانهن جڏهن ويهين عالمي ڪانگريس ٿي ته مائوزيتنگ کي اندازو ٿي ويو ته ڪميونسٽ تحريڪ ۾ چينين لاءِ ڪو مقام حاصل ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پوندو، ڪانفرنس ۾ ان ڳالهه تي زور ڏنو ويو هو ته شخصيتن جا بُت نه ٺاهيا وڃن، آمرانه هٿڪنڊن کان پاسو ڪيو وڃي ۽ سڀني جمهوري، اينٽي ڪميونسٽ پارٽي تحريڪن ۽ روين کي ختم ڪيو وڃي. هن ڪانفرنس ۾ اسٽالن جي اصليت پهريون ڀيرو پڌري ٿي ۽ ان جي زبردست مذمت ڪئي ويئي، هيڏانهن مائوزيتنگ هو جيڪو اسٽالن جي نقش قدم تي هلي رهيو هو.
مائو پنهنجي شخصيت کي ديوتا جو رنگ ڏيئي ڇڏيو آهي ۽ سندس اهو طرز عمل عالمي اشتراڪيت لاءِ هاڃيڪار آهي.1962ع ۾ جڏهن مونکي خبر پئي ته روسي فوج ”مائو“ جا اهي ڪتاب شايع ڪري رهي آهي، جيڪي سندس انهن قولن تي ٻڌل آهن، جيڪي جنگي حڪمت عمليءَ سان واسطو رکن ٿا، ته مون هڪدم روسي بچاءُ واري وزير کي گهرايو ۽ کيس چيم ”ماؤ جا ڪتاب ڇو پيا شايع ڪيا وڃن. اُن وقت، جڏهن اسين جرمن فوجن کي شڪست ڏيئي چڪا هئاسين. تڏهن ماؤ جا ماڻهو چاقن ۽ سنگينن سان جنگ ڪري رهيا هئا ۽ مستقل ۾ جيڪڏهن ڪا جنگ ٿي ته اسين مائو جي نظرين مان ڇا هڙ حاصل ڪري سگهون ٿا. مائو جون لکڻيون ڇاپڻ چريائپ ۽ بيڪار ڳالهه آهي“. روس جي بچاءُ واري وزير مالينو فسڪي ۽ سندس ساٿين جا ذهن فوجي هئا، پر جنگ جي موضوع تي مائو جا ڪتاب شايع ڪرڻ وقت جو زيان هو، هاڻي مونکي ياد ڪونهي ته مائوءَ جا جيڪي ڪتاب ڇا پيا ويا هئا، تن جو ڇا ٿيو؟ انهن کي ڪنهن گودام ۾ سڙڻ لاءِ ڦٽو ڪيو ويو يا ساڙيو ويو.
چين هر موقعي تي اسانکي دوکو ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي، ڪجهه اهڙا موقعا به آيا، جڏهن روس پروٽو ڪول جي مڙني اصولن کي نظر انداز ڪري مختلف اهم مامرن جي نبيري لاءِ خود اڳڀرائي ڪئي، پروٽو ڪول موجب مائو کي کپندو هو ته هو روس اچي ها، پر مامرن جي نبيري لاءِ آئون پاڻ 1959ع چين ويس ته جيئن مائوءَ سان ملاقات ڪري باهمي مسئلن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪري ڪنهن نتيجي تي پهچي سگهون. 1959ع ۾ اسانجون ملاقاتون دوستاڻي ماحول ۾ ٿيون، پر ڳالهه ٻولهه جو ڪوبه نتيجو نه نڪتو، هڪ اهم مسئلو روسي ’سب ميرينيز‘ جي لاءِ چين ۾ رابطي جو ريڊيو اسٽيٽس قائم ڪرڻ هو، ان سلسلي ۾ مائو هڪ ڀيرو انڪار ڪري چڪو هو، ان ملاقات ۾ جڏهن اهو موضوع ڇيڙيو ويو ته مائو سخت لهجي ۾ چيو ”هرگر نه! آئون ان مسئلي تي ڪجهه به ٻُڌڻ لاءِ تيار نه آهيان“. آئون اڃان تائين سمجهي نه سگهيو آهيان ته هو ايترو جلد ناراض ڇو ٿيو. هن ڏاڍي ڪاوڙ مان باربار انڪار ڪيو ۽ چيو ته ”هو پنهنجي سر زمين تي ڪنهن جي به موجودگي، پوءِ ڀلي اها باهمي سهڪار جي سلسلي ۾ ڇو نه هجي، قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي“
جڏهن مائو اهو اعلان ڪيو ته پنجن سالن جي اندر اندر چين آمريڪا سان ڪلها هڻندو ته ان سان گڏ هن روس جي به زور شور سان مخالفت شروع ڪري ڏني، ان دور ۾ مائو هڪ خاص انداز فڪر کي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اهو نعرو هنيو ته پُر امن طريقي سان عالمي بقا باهمي جو تصور به هڪ بورزوا تصور آهي، ان نظريي جو سهارو وٺي ماؤ ڪميونسٽ پارٽين ۽ خاص ڪري روسي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي خلاف خوار ڪندڙ مهم جي شروعات ڪئي، مونکي اڃان به چڱي طرح ياد آهي ته جڏهن آئون ريٽائر ٿيس ته مون ريڊيو تي مائوءَ جو هڪ انٽرويو ٻڌو، جيڪو آمريڪي صحافين ورتو هو، هڪ صحافي پڇيو هو.
”ڇا واقعي توهين دنيا کي جنگ جي بٺيءَ ۾ ڦٽو ڪرڻ ٿا چاهيو؟“ مائوءَ ان سوال جو جواب ڏنو هو، ”نه هرگز نه چيني جنگ کي پسند ڪونه ٿا ڪن، اسين ته فقط ان صورت ۾ جنگ ڪنداسين جڏهن سڌو سئنون اسانجي ملڪ تي حملو ڪيو وڃي“. بورزوا صحافين جي سوالن جي وٺ وٺان جي دٻاءُ ۾ اچي ماؤ پنهنجي انٽرويو ۾ اها ڳالهه ڪيترا گهمرا دهرائي ته چين پر امن طريقي سان باهمي بقا جي نظريي جو قائل آهي. منهنجو خيال آهي ته باهمي بقا جي نظريي کي ڍونگ قرار ڏيندڙ، دراصل ماؤ نه هو، پر اُن جو مک چواين لائي هو.
ڪريملن ۾ پورهيتن ۽ ڪميونسٽن جي عالمي ڪانگريس 1960ع ۾ منعقد ٿي، ان ڪانگريس ۾ چيني وفد جي قيادت ليو شاؤچي ڪئي (ليوشائوچي جنهن کي پوءِ ماؤ غدار قرار ڏيئي قيد ڪيو هو) ۽ هن روسي پاليسين جي سخت مخالفت ڪئي، چين کان به وڌيڪ سندس پاليل ايجنٽ البانيا جي نمائندي اسانجي مخالفت ڪئي هئي، تڏهن کان اختلافن جو دائرو وسيع ٿيندو ويو، البانيا کي چين پنهنجو پُڇ لٽڪائو بنائي رکيو هو ۽ پنهنجي مطلب جي جيڪا ڳالهه چاهي اُن جي واتان چورائيندو رهندو هو، اسان هر ممڪن ڪوشش ڪئي ته اشتراڪيت ۾ ڪو نئون فرقو جنم نه وٺي، پر چين سڀني بنيادي اصولن کي نظر انداز ڪري ڇڏيو، چين ۽ البانيا کي جيڪا ڳالهه وڌيڪ ٿي کٽڪي سا جمهوريت آهي. جمهوريت جو نقصان هيءَ آهي ته اڳواڻ ان وقت تائين اقتدار ۾ رهي نه ٿو سگهي، جيستائين هو پنهنجي ساٿين سان صلاح مصلحت نه ٿو ڪري، هڪ جمهوري اڳواڻ لاءِ اهو ضروري هوندو آهي ته هو اها ڳالهه ذهن ۾ ويهاري ته هن جي اقتدار جو دارو مدار عوام تي آهي، عوام جي سگهه ۽ ارادو ئي اصل شئي آهي، عوام هر اهڙي اڳواڻ کي قبول ڪري ٿو، جيڪو اهو ثابت ڪري سگهي ته هو منجهائن ئي آهي، هڪ جمهوري اڳواڻ پنهنجي عوام ۽ پنهنجي پارٽيءَ جو خادم هوندو آهي، هي اهي خوبيون ۽ خصلتون آهن، جيڪي مائو ۾ بنهه ڪونهي، ماؤ ۾ حڪمراني ۽ مطلق العناني جو جنون پنهنجي انتها تي پهتل آهي، هن جي جنون ۽ جاهه طلبيءَ جي ڪري ڪي ماڻهو چون ٿا ته هو چريو ٿي چڪو آهي، پر مائو تي اِهو الزام هڻڻ غلطي ۽ چريائپ آهي، هن چين کي هڪ نئين دور ۾ داخل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، چيني هاڻي ڪنهن به اهڙي قانون کي نه ٿا مڃين، جنهن ۾ جبر نه هجي، جنهن ۾ طاقت جو اظهار ڪيل نه هجي، چين ۾ جيڪڏهن ڪو قانونن جي ڀڃڪڙي ڪرڻ جي همت ڪريٿو ته ان کي ڦوندا ڦوندا ڪيو وڃي ٿو، هو ان ڏوهاريءَ کي هزارين انسانن جي سامهون ”چوڪ“ تي بيهاري سزا ڏين ٿا، آخر اِها ڪهڙي قسم جي سياست آهي؟ ان کي ته بربريت جو نالو به نه ٿو ڏيئي سگهجي، هي ته ان کان به ڪا بدترشئي آهي، گهٽ ۾ گهٽ اِهو ته سوچڻ کپي ته اسين ويهين صدي مان گذري رهيا آهيون.
روس جي خلاف، چين جي سڀني الزامن جي باوجود به اسانکي چيني عوام جي خلاف ڪنهن به ڳالهه کي دل ۾ جڳهه ڏيڻ نه کپي، جيڪڏهن اسين به چينين کان نفرت ڪرڻ لڳنداسين ته اِها وڏي غلطي هوندي، جيڪڏهن اسين به چينين وانگر اهو سوچڻ لڳون ته هڪ خاص قوم هئڻ جي ڪري اسان جا خاص حق آهن ۽ اسانکي ٻين قوميتن تي فوقيت حاصل آهي ته ايئن اسين به چينين وانگر گمراهه ٿي وينداسين ۽ هونئن به اِهو اُهو نقطو آهي، جتان فسطائيت (فاشزم) جي شروعات ٿئي ٿي، تنهنڪري اسانکي اِهو مڃڻ کپي ته چيني اسان جا ڀائر آهن، هو به اسان وانگر انسان آهن، تنهنڪري مان سمجها نٿو ته چين سان اختلاف ختم ڪرڻ لاءِ اسانکي هر ڪا پيش قدمي ڪرڻ کپي ۽ مون کي اِهو به ڀروسو آهي ته هڪ نه هڪ ڏينهن چيني ۽ روسي ڪميونسٽ پارٽين جو اتحاد ضرور ٿيندا.