پول پاٽ : ڪمبوڊيا جو ڪاسائي
ڪمبوڊيا جي بدنام ۽ انتهائي سفاڪ ڳاڙهي کمير Khmer Rouge حڪومت، جيڪا 1975ع کان 1979ع تائين قائم رهي، جزوي طور تي واقعن جي اُن سلسلي جو نتيجو هئي، جيڪي ڏکڻ اوڀر ايشيا يا هند چيني خطي ۾ بيٺڪي طاقتن جي قبضي ختم ٿيڻ کانپوءِ آمريڪا جي وحشياڻي مداخلت سان شروع ٿيا، ويٽنام جي خلاف آمريڪا جي جنگ جي دوران علائقي جي ٻين ملڪن ۾ جاري ڪميونسٽ تحريڪن کي به چيڀاٽڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. 1970ع ۾ ڪمبوڊيا ۾ جنرل ’لون نون‘ جي اڳواڻيءَ ۾ آمريڪا نواز آمريت قائم ڪئي ويئي ۽ ’شهزادي نورو ڊوم سهانوڪ‘ جي اقتدار جو خاتمو ٿيو، جنهن کي فرانسيسي بادشاهه ’مونيو انگ‘ جي چالاڻي کانپوءِ 1941ع ۾ تخت تي ويهاريو هو. ڪميونسٽ پارٽي آف ڪمپوچيا، سهانوڪ جي حامين سان گڏجي ”متحده محاذ“ ٺاهي ”لون نول“ جي حڪومت جي خلاف گهرو ويڙهه شروع ڪئي، هن ۾ ويٽنامي ڪميونسٽن به حصو ورتو، 1972ع ۾ ”پئرس ڳالهين“ جي نتيجي ۾ آمريڪا ۽ ويٽنام ۾ جنگ بندي ٿي، جنگ ۾ طئي ٿيل شرطن موجب ويٽنامي فوجون ڪمبوڊيا مان نڪري ويون، آمريڪا ڪمبوڊيا تي سخت بمباري ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ وقتي طور تي ’لون نون‘ جي حڪومت جي خلاف پيشقدمي رڪجي ويئي، پر 1975ع ۾ ’لون نون‘ جي حڪومت شڪست کاڌي ۽ 17 اپريل تي ملڪ جي وڏن شهرن تي ’متحده محاذ‘ جي گوريلا فوج قبضو ڪيو، ٻهراڙيون ته اڳ ۾ ئي سندن قبضي ۾ هيون.
اهو قبضو اُن ظالماڻي ۽ وحشي دور جي شروعات هئي، جنهن کي هڪ فرانسيسي صحافيءَ ”خود نسل ڪشي“ (Auto genocide) جو نالو ڏنو، قبضي جي هڪ هفتي اندر ڪرنسي، بئنڪن، مالياتي نظام، بازارن، ٽپال کاتي جي نظام، اخبارن ۽ نجي ملڪيت جو خاتمو ڪيو ويو. سڀني اسڪولن، يونيورسٽين ۽ ٻُڌ عبادت گاهن کي بند ڪيو ويو، شخصي آزاديءَ کي ايترو ته گهٽيو ويو، جو هر ماڻهو انقلابي تنظيم جو سونپيل ڪم سرانجام ڏيڻ جو پابند ٿي ويو، خلاف ورزي ڪرڻ تي سخت سزائون ڏنيون وينديون هيون، سڄي ملڪ جي آباديءَ کي ڪارا جبا پائڻ تي مجبور ڪيو ويو. اهڙي طرح ملڪ ۾ فوري طور تي ڪميو نزم جي نفاد جو عمل شروع ٿي ويو، در حقيقت هو چين جي ثقافتي انقلاب کان تمام گهڻو متاثر هو، پر هن جيڪو ثقافتي انقلاب ڪمبوڊيا ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي، اها انتها پسندي هئي، معيشت تباهه ٿي ويئي، هزارين ماڻهو بُکن وگهي مري ويا، جنهن به هن جي ٺاهيل نظام جي خلاف آواز اُٿاريو، سو قتل ڪيو ويو. ’يونيورسٽي آف لنڊن‘ ۾ ڪمبوڊيا جي تاريخ تي ڪم ڪندڙ هڪ پروفيسر ’اسٽيفن هيڊز‘ چواڻي ته ”اهي قتل براءِ قتل نه هئا. پر اها سوشل پروگرام ۾ فٽ نه ٿيندڙ ماڻهن مان ڇوٽڪاري جي شعوري ڪوشش هئي، هن لاءِ ڪو به اخلاقي اصول نه هو. هو هر مخالف کي هڪئي طريقي سان ختم ڪرڻ ڄاڻندا هئا، يعني قتل. جيئري جاڳندي زندگيءَ جو قتل، سندن نقطه نظر موجب طبقاتي جنگ ماڻهن جو رت وهائڻ ۽ کوپڙين جا مينار اڏڻ کانسواءِ وڙهي نٿي سگهجي“.
جنوري 1976ع ۾ ’متحده محاذ‘ ختم ڪري ملڪ کي ’ڊيمو ڪريٽڪ ڪمپوچيا‘ جو نئون نالو ڏنو ويو ۽ نئين آئين موجب ’چونڊون‘ ڪرايون ويون. انهن چونڊن ۾ شهرن مان تڙيل آباديءَ کي راءِ ڏيڻ جو حق نه هو. انهن چونڊن جي نتيجي طور اعلان ڪيو ويو ته ”پول پاٽ“ نالي رٻڙ جي کيت جو مزدور انقلابي حڪومت جو سربراهه چونڊيو ويو آهي، اهو راز ته سيپٽمبر 1977ع ۾ ’پول پاٽ‘ جي چين جي دوري جي موقعي تي کُليو ته اهو هڪ اڳوڻو اسڪول ماستر ’سالوٿ سار‘ آهي، جيڪو 1963ع کان زير زمين ’ڪميونسٽ پارٽي آف ڪمپوچيا‘ جي سينٽرل ڪميٽيءَ جو سيڪريٽري جنرل رهيو هو.
در حقيقت، 17 اپريل 1975ع تي نام ڦنهه (Phnono penh) تي کيمراؤج جي قبضي کان هڪدم پوءِ بدترين دهشت گرديءَ جي شروعات ٿي. ننڍي وهيءَ جي سخت چهري وارن گوريلن اسپتالن تي قبضا ڪري سڀني ڪمزور مريضن کي مرڻ جي لاءِ رستن تي اُڇلائي ڇڏيو. ٻئي ڏينهن سڄي شهر جي آباديءَ کي ڍورن وانگر هڪلي، سارين جي ٻنين ۾ پهچايو ويو ته جيئن هو ڪمبوڊيا جي اڏاوت ڪري سگهن. جڏهن مخالفن کي ختم ڪرڻ جي مهم شروع ٿي، ته سڀ کان پهرين اُستادن، سرڪاري ملازمن، اڳوڻي حڪومت جي عملدارن، فوجي آفيسرن، انهن جي زالن ۽ ٻارن کي نشانو بنايو ويو. هڪ اکين ڏٺي شاهد ۽ ڪمبوڊيا تي هڪ لکيل ڪتاب جي ليکڪ ’شڪراس‘ موجب، ”تازن ڄاول ٻارن کي چيريو ڦاڙيو ويو. عورتن جا حمل ڪيرايا ويا، عورتن ۽ مردن کي ڳچيءَ تائين کڏا کوٽي دفن ڪيو ويو، ۽ کين انتهائي اذيت ناڪ موت مرڻ جي لاءِ ڇڏيو ويو. ڪميونل ڊائننگ هال ۽ بيرڪسٽ جي نظام کي ڪامياب بنائڻ جي لاءِ خانداني زندگي گذارڻ تي پابندي وڌي ويئي، ننڍن ٻارن کي مائٽن کان ڌار ڪري ”ورڪ بٽالين“ جو حصو بنايو ويو، ۽ کين ڪم ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو. جيڪي ٻار گهر ياد اچڻ تي ’ورڪ بٽالين‘ مان ڀڄي ويندا هئا، تن کي قتل ڪيو ويندو هو. کيمراؤج سان واسطو رکندڙ 6000 مردن، عورتن ۽ ٻارن کي جانچ جي بهاني اذيت گهرن ۾ تڪليفون ڏيئي ماريو ويو. جڏهن هٿيارن جي کوٽ ٿي تاڻهن کي هٿوڙا هڻي، اجتماعي قبرن ۾ اڇلائي دفن ڪيو ويندو هو. انهن جون کوپڙيون ۽ ڍانچا هزارن جي تعداد ۾ ملڪ جي عجائب گهرن ۽ يادگارن ۾ رکيا ويا، ته جيئن ماڻهو عبرت حاصل ڪري سگهن. پول پاٽ جي انهن وحشياڻين حرڪتن جو نتيجو اهو نڪتو، جو سڄي ملڪ ۾ باغيا نه جذبا عام ٿي ويا، ۽ جڏهن ويٽنام، ڪمبوڊيا تي حملو ڪيو ته ماڻهن ڌارين حملي آورن جو مقابلو ڪرڻ جي بدران، سندن آجيان ڪئي، انهيءَ جنگ جو نتيجو اهو نڪتو، جو ’پول پاٽ‘ شڪست کائي پهاڙن ڏانهن ڀڄي ويو.
’ڊٿ پران‘ نالي ليکڪ، ’پول پاٽ‘ جي ڪميونسٽ اقتدار جي زماني ۾ ٿيندڙ ظلمن جا داستان پنهنجي ڪتاب ۾ گڏ ڪيا آهن، جنهن جو نالو ”قاتل ميدانن جا ٻارڙا“ آهي. اهو ڪتاب انهن ٻارڙن جي يادگيرين تي ٻڌل آهي، جيڪي پول پاٽ جي ظلم ۽ ڏاڍ جو شڪار ٿيا، پر ڪنهن طرح بچي نڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا، انهن مان هڪ ٻارڙو ’ٽيڊانٽ هم‘ لکي ٿو ته ”جڏهن هو اسان ٻارن کي جلهي وٺي ايندا هئا ته اسان کي ڏک يا غم ڪرڻ جي موڪل نه هوندي هئي. ڪنهن به اهڙي شخص کي قتل ڪيو ويندو هو، جيڪو پنهنجي ڪهاڙي يا اوزار وڃائي ڇڏيندو هو. اهڙي ڪنهن به عورت کي جيئري رهڻ جو حق نه هو، جيڪا ڪم ڪندي ٿڪي پوندي هئي، هڪ انساني زندگيءَ جي خدمت هڪ گوليءَ کان وڌيڪ نه هئي. هو اسانجي ڳچين تي ڏنڊا وسائي، اسانکي زمين ۾ کوٽيل ڪنهن وڏي کاهيءَ ۾ مرڻ جي لاءِ اُڇلي ڇڏيندا هئا، جنهن ۾ اڳ ۾ ئي لاش پيا هوندا هئا، مون خودڪشي ڪرڻ ٿي چاهي، پرڪري نه سگهيس، جيڪڏهن آئون اهڙي ڪوشش ڪريان ها ته مونکي دشمن قرار ڏنو وڃي ها، منهنجي خودڪشيءَ جي نتيجي ۾ منهنجو سڄو گهراڻو دشمن گهراڻون تصور ڪيو وڃي ها، منهنجو سڀ کان وڏو ڊپ موت نه، پر موت کان اڳ مون تي ٿيندڙ اها اذيت هئي، جنهن کان موت به پناهه گهري ها.“
جڏهن سڄي آبادي بکن، بيمارين ۽ نا اميدين ۾ ورتل هئي ته کميراؤج هڪ نئون مٿيون طبقو پيدا ڪري رهي هئي، جيڪو سون مين، زيورن، خوشبوئن ، گهڙين، مغربي دوائن، ڪارن، موٽر سائيڪلن، ريشمي ڪپڙن ۽ ٻين عيش عشرت جي ٻاهرين شين جو شوقين هو.
ڪمبوڊيا ۾ پول پاٽ جو ”سماجي پروگرام“ جاري هو، جو کيمراؤج پنهنجو ڌيان ويٽنام ڏانهن ڌريو، جيڪو صدين کان ڪمبوڊيا جو پهريون نمبر دشمن هو. پول پاٽ جي قيادت ۾ کمير فوج 1977ع کان 1978ع تائين لڳاتار ويٽنام تي حملا ڪيا، پول پاٽ چواڻي، ”ڪمبوڊيائي سپاهي ايترا ته طاقتور ۽ بهادر هئا، جو هڪ ڪمبوڊيائي ڏهن ويٽنامين کي قتل ڪري ٿي سگهيو.“
ويٽنام جي خلاف ”پول پاٽ“ جي فوجي مهم جوئي جو نتيجو هي نڪتو جو ڪمبوڊيا اقتصادي لحاظ کان تباهه ٿي ويو، پول پاٽ پاڻ به پنهنجي ساٿين تي ڀروسو نه ڪندو هو ۽ هن اقتدار تي پنهنجي گرفت مضبوط رکڻ جي هزارين کمير فوجين کي به ”ٽول سلينگ“ جي اذيت گهر ۾ سازشي ۽ باغي قرار ڏيئي مارائي ڇڏيو.
پر پول پاٽ جڏهن به پرڏيهي صحافين ۽ اخبار وارن سان ملندو هو ته پاڻ کي انتهائي معصوم ظاهر ڪندو هو. آڪٽومبر 1997ع ۾ هڪ آمريڪي صحافي ’نيٽ ٿيٽر‘، پول پاٽ کان ڪنهن ڳجهي هنڌ تي انٽرويو ورتو ته پول پاٽ کيس چيو، ”آئون ماڻهن کي قتل ڪرڻ نه پر انهن جي لاءِ جدوجهد ڪرڻ لاءِ ٻاهر نڪتو آهيان، اوهين منهنجو چهرو ڏسي سگهو ٿا، ڇا اهو ڪنهن وحشيءَ جو چهرو آهي؟ منهنجو ضمير بلڪل مطمئن آهي“.
نيوز ويڪ پول پاٽ جي باري ۾ لکيو ته ڪن مغربي اخباري خابروئن جو چوڻ آهي ته ’هو هڪ نرم مزاج ۽ لڄارو شخص آهي‘.
پول پاٽ، 1925ع ۾ ڪمبوڊيا جي صوبي ”ڪمپانگ ٿام“ جي هڪ ڳوٺ ”پريڪ سايو“ ۾ هڪ مالدار زميندار گهراڻي ۾ جنم ورتو ۽ سندس نالو ”سالوٿ سار“ رکيو ويو. ڪميونسٽ پارٽيءَ سان وابستگي کانپوءِ هو پول پاٽ جي نالي سان سڃاپجڻ لڳو، ۽ اڳتي هلي ڪمبوڊياجي ماڻهن لاءِ اهو نالو هڪ دور جي. هڪ تنظيم جي ۽ دهشت جي هڪ شڪل جي علامت بنجي ويو. هن شروعاتي تعليم هڪ ٻُڌ عبادت گاهه ۾ فرانسيسين جي قائم ڪيل هڪ اسڪول ۾ ورتي، 1949ع ۾ هو فرانسيسن جي تعليمي اسڪالرشپ وٺي پئرس هليو ويو: فرانس ۾ سندس واسطو کاٻي ڌر جي تحريڪ سان ٿيو، جتي هن ڪمبوڊيا جي مختلف شاگردن سان گڏ کاٻي ڌر جو هڪ گروپ ٺاهيو. اهي سڀ 1975ع ۾ کيمراؤج حڪومت ۾ وزير ۽ صلاحڪار ٿيا. پول پاٽ 1953ع ۾ ڪمبوڊيا واپس وريو ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو زير زمين ڪارڪن بنجي ويو هن ’نام ڦنهه‘ ۾ هڪ خانگي اسڪول ۾ ماستري به ورتي.
سندس فرانسيسي ڪلاس فيلو کيس ڌيمي لهجي ۾ ڳالهائيندڙ هڪ اهڙو شخص سمجهندا هئا، جيڪو فرانسيسي شاعري ۾ گم رهندو هو، سندس پسند جو شاعر ’ورلين‘ هو . ’پول پاٽ‘ ڌيمي لهجي ۾ ڳالهائڻ جي باوجود بهترين مقرر هو. کيس ميڙ ۾ همدرديون جيتڻ جو هنر ايندو هو. 1979ع ۾ جڏهن ويٽنام ڪمبوڊيا تي حملو ڪيو ۽ پول پاٽ کان اقتدار کسجي ويو ته هن رنگ بدلايو ۽ عوام ۾ هليو ويو. هن ڪمبوڊيائي عوام کي ويٽنام جي خلاف اُڀاري هڪ ڊگهي ڇاپه مار جنگ جي شروعات ڪئي، پول پاٽ جي سڄي شخصيت تضادن جي مجموعو هئي، هن هاري انقلابين کي منظم ڪيو، پر انهن انقلابين کي ڪوبه انتظامي تجربو نه هو. ٻي پاسي ڪمبوڊيا پنهنجن ٻن دشمنن ٿائي لينڊ ۽ ويٽنام ۾ گهيريل هو. انهن حالتن پول پاٽ کي انتها پسند بنائي ڇڏيو، جنهن ۾ توازن ۽ اعتدال جي کوٽ هئي. هن جي طبعيت ۾ مذاڪرات، ڳالهيون ٻولهيون ۽ پاڻ ۾ صلاح مشوري جي گُڻن جي ڪمي هئي، هو ڪمبوڊيا جي ان چوڻي تي يقين رکندو هو ته، ”جي اوهين سگهارا آهيو ته ٻين جي لاءِ دهشت جي نشاني بنجي وڃو، پر جي ڪمزور آهيو ته مسڪين ۽ ميسڻا بنجي وڃو“.
پول پاٽ جي ’ڳاڙهي کمير‘ جي دور حڪومت ۾ هڪ اندازي موجب ڏهن لکن کان به وڌيڪ ماڻهن کي ماريو ويو. هر ڳجهي ۽ پُر تشدد تنظيم جيان ڪمبوڊيا جي انقلابي تنظيم به اڪثر ماڻهن کي شڪ جي نظر سان ڏسندي هئي. ’نام ڦنهه‘ جي هڪ اڳوڻي اسڪول جي عمارت، جنهن کي 21-S جو نالو ڏنو ويو هو، حڪومت جي مخالفن تي تشدد جي لاءِ وقف هئي، ان عمارت ۾ ويهن هزارن کان به وڌيڪ ماڻهن کي بدترين تشدد جي ذريعي ماريو ويو . 1979ع ۾ ويٽنامي فوج جي هٿان ’ڳاڙهي کمير‘ جي حڪومت جي پُڄاڻيءَ کانپوءِ ان عمارت جي فائلن مان ”چار هزار اعتراف“ نڪتا. پول پاٽ جي سوانح Brother No: one (برادر نمبر ون) جو ليکڪ آمريڪي تاريخدان ”ڊيوڊ چينڊ“ لکي ٿو، ”ڪمبوڊيا ۾ تشدد اقتدار ۾ اچڻ جو سڀ کان اثرائتو هٿيار رهيو آهي، تشدد ڪمبوڊيائي عوام جو مزاج ۽ ڪلچر بنجي چڪو آهي“.
سڄي هنڌ، چيني علائقي تي بدترين جنگ ٿاڦيندڙ پول پاٽ جو آخري زمانو ڪمبوڊيا جي سرڪاري فوج کان بچڻ لاءِ گهاٽن ٻيلن ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڀڄندي گذريو. 1995ع ۾ سندس جسم جي ساڄي پاسي تي اڌرنگ جو حملو، ٿيو، هو پراڻي مليريا ۾ به مبتلا هو، ٻيلن ۾ کميراؤج جي آخري مرڪزي تي قبضي کانپوءِ هن ٿائي سرحد جو ويجهو اچي پناهه ورتي هئي، جتي هو آگسٽ 1998ع ۾ مري ويو، سندس موت تي به ڪيترائي افواهه پکڙيا، ڪن چيو ته کيس زهر ڏنو ويو ته ڪن وري چيو ته کيس قتل ڪيو ويو، سندس موت جي ٻي ڏينهن سندس لاش کي پري کان صحافين کي ڏيکاريو ويو ۽ سندس مڙهه کي سندس گهر جي ڀرسان ڪاٺين ۽ ٽائرن جي ڍڳ ۾ ساڙيو ويو. صحافين کي اهو منظر ڏسڻ جي موڪل نه ڏني ويئي، البت هن جي لاش مان اُٿندڙ دُنهه سرحد پار ٿائلينڊ مان به ڏسي ٿي سگهجيو، سندس موت تي هڪ ٿائي آفيسر چيو، ”هو مٿي جو سور هو. پر مرڻ کانپوءِ اڃا به وڌيڪ مٿي جو سور آهي.“
سندس موت تي ٽائيم ميگزين لکيو ”هو ٿائلينڊ جي لاءِ کڻي مٿي جو سور هو، پر ڪمبوڊيا جي لاءِ دهشت هو، هن جي مرڻ کانپوءِ ان سوال جو جواب ڏيڻ وارو ڪير به ڪونهي ته هن اهو سڀ ڪجهه ڇو ڪيو ۽ ڪهڙي شئي کيس صديءَ جو بدترين دهشتگرد بنايو؟“
پول پاٽ جي مرڻ تي سندس تنظيم جي هڪ اڳواٽ ”ٽاموڪ“ چيو ته ”پول پاٽ مري چڪو آهي هاڻي سندس حيثيت ڳئون جي لاٿل ڀوسي کان وڌيڪ ڪينهي ڳئون جو ڀوسو ته وري به ڪم جي شئي آهي، جو اهو قدرتي ڀاڻ طور ڪم اچي سگهي ٿو.“