سري مائو بندرا نائيڪي : دنيا جي پهرين عورت وزيراعظم
اهي خيال دنيا جي پهرين عورت وزيراعظم سري مائو بندرا نائيڪيءَ جا آهن، جن جو اظهار هن پنهنجي چالاڻي کان ڪجهه وقت اڳ ڪيو هو. سري لنڪا جي 84 سالن جي اڳوڻي وزيراعظم سري مائو بندرا نائيڪي 10 آڪٽوبر 2000ع تي مرڻ کان ٿورو اڳ ملڪ جي عام چونڊن ۾ پنهنجو ووٽ وڌو، جيڪو هن جي چاليهن سالن جي سياسي زندگيءَ جو آخري ووٽ ثابت ٿيو.
مسز بندرا نائيڪي، جنهن کي پيار مان ماڻهو ’مسز بي‘ چوندا هئا، سيلون جي هنگاما خيز سياست ۾ 1959ع ۾ پنهنجي مڙس جي قتل کانپوءِ اُڀري آئي. سندس مڙس کي هڪ ٻُڌ راهب قتل ڪري ڇڏيو هو. مڙس جي زندگيءَ ۾ هن ڪڏهن به سياست ۾ اچڻ جي لاءِ نه سوچيو هو ۽ نه ڪو وري سياست جي رمزن ۽ اسرارن کان واقف هئي. ان وقت هوءَ هڪ سگهڙ گهريلو مشرقي عورت، محبت ڪندڙ زال ۽ ماءُ هئي. البته هوءَ پنهنجي مڙس جي ڪارڪردگيءَ کي ڏاڍي فخر سان ڏسندي ۽ سندس حوصلي افزائي ڪندي هئي. خاص ڪري تڏهن؛ جڏهن هن صحت واري وزير جي حيثيت سان سيلون کي مليريا کان مڪمل ڇوٽڪارو ڏياري ايشيا ۾ منفرد اعزاز حاصل ڪيو ته مسز بندرا نائيڪي جي خوشي ڏسڻ وٽان هئي. هوءَ مڙس سان گڏ ڏيهي ۽ پرڏيهي دؤرن تي ويندي هئي، پر سياست کان پري رهندي هئي. هوءَ عام طور تي چوندي هئي ته ”منهنجي لاءِ سياست کان وڌيڪ اهم گهر، ٻار ۽ مڙس آهي، جن کي منهنجي گهرج آهي، ملڪ کي منهنجي مڙس جي گهرج آهي، اسين ٻئي اهو ڪم سُٺي نموني ڪري رهيا آهيون.“ پر انهيءَ المناڪ ڀنڻ بندرا نائيڪيءَ جي سوچ ۾ تبديلي آڻي ڇڏي. مڙس جي قتل کان ڪجهه مهينا پوءِ سري مائو پنهنجي مڙس جي جوڙيل پارٽي، ”سري لنڪا فريڊم پارٽي“ جي سرپرست بنجي سياست جي دنيا ۾ وک رکي. 1960ع ۾ پارٽيءَ جي صدر ’سي پي ڊي سلوا،‘ صحت جي خرابيءَ جي ڪري، صدارت جي عهدي تان استعيفيٰ ڏني ته مسز بندرا نائيڪي پارٽيءَ جي صدر بنجي وئي ۽ تمام جلد سياست جا داءُ پيچ سکي ۽ سمجهي وئي.
جولاءِ 1960ع جي عام چونڊن ۾ سندس پارٽي ڀرپور حصو ورتو. مسز بندرا نائيڪي چونڊ مهم ڏاڍي زور ۽ شور سان هلائي ۽ سڄي ملڪ جو طوفاني دؤرو ڪيو ۽ ڏاڍيون جذباتي تقريرون ڪيائين. مڙس جي قتل کي اڃا هڪ سال مس ٿيو هو، غم اڃا تازو هو ۽ ماڻهن جون جذباتي همدرديون به بندرا نائيڪي سان گڏ هيون. مڙس جي ياد ۾ بيوهه جي لڙڪن پنهنجو اثر ڏيکاريو ۽ انهيءَ چونڊ مهم جي دؤران کيس ڏُکاري بيوهه (The weeping widow) جو خطاب مليو. عام چونڊن ۾ هن جي پارٽي ڪاميابي ماڻي ۽ 21 جولاءِ 1960ع تي هن وزيراعظم جي حيثيت سان حلف کنيو ۽ دنيا جي پهرين عورت سربراهه حڪومت بڻي. هوءَ ٽي ڀيرا وزيراعظم چونڊي ۽ لڳ ڀڳ سترهن سالن تائين ملڪ جي سياسي زندگيءَ تي گهرا نقش ڇڏيائين.
1960ع ۾ وزيراعظم بنجڻ کانپوءِ سري مائو پنهنجي مڙس جي سوشلسٽ پاليسين تي هلندي رهي. حلف کڻڻ جي ڪجهه مهينن کانپوءِ هن مختلف ادارن کي قومي ملڪيت ۾ وٺڻ جي شروعات ڪئي، جنهن جي سڄي ملڪ ۾ سخت مخالفت ٿي، پر هوءَ ثابت قدميءَ سان اڳيان وڌندي رهي. جيتوڻيڪ وزيراعظم جو عهدو سنڀالڻ کانپوءِ کيس مختلف نوعيت جي مسئلن کي منهن ڏيڻو پيو ۽ کيس ڏاڍي پريشاني ٿي، پر هوريان هوريان منجهس پاڻ ڀروسو وڌندو ويو ۽ هن ڏاڍا انقلابي قدم کنيا. دنيا جي سياسي اسٽيج تي به هن اهم ڪردار ادا ڪيو. هندستان ۽ چين ۾ ڇڪتاڻ گهٽائڻ جي لاءِ هن ڏاڍا اثرائتا قدم کنيا، جيڪا 1962ع ۾ سرحدي جنگ جي ڪري پيدا ٿي وئي هئي. مسز نائيڪي ٽي ڀيرا وزيراعظم بني ۽ هر دؤر ۾ پنهنجي مڙس جي پاليسين تي هلندي رهي. 1961ع ۾ هن انگريزي جي جاءِ تي سنهالي زبان کي سرڪاري زبان بنائڻ جو اعلان ڪيو، جنهن سان ڏهه لک تامل رهاڪو ڀڙڪي اُٿيا. هن ستن اخبارن جو ڪنٽرول سنڀالي هڪ ڪارپوريشن بنائي، جنهن ۾ خانگي شيئر به هئا. هن اسڪول کي، جيڪي ڪرسچئن گروپ جي تسلط ۾ هئا، آزاد ڪرايو. هن پرڏيهي پاليسي به اڻ ڌري رکي.
1965ع ۾ هوءَ ’مسٽر سنها نائيڪي‘ جي مقابلي ۾ چونڊون هارائي وئي، پر 1970ع ۾ ٻيهر اقتدار ۾ اچي وئي ۽ وزيراعظم جو حلف کڻڻ کان هڪدم پوءِ هن هڪ جمهوري آئين لاڳو ڪيو. سيلون جو نالو بدلائي سري لنڪا رکيو ۽ کيس رعيتي راڄ قرار ڏنو. سندس ٻيو دؤر ستن سالن تائين رهيو. انهيءَ دؤران هن پنهنجي طاقت جو ڀرپور مظاهرو ڪيو. گهڻيون تڻيون بغاوتون چٿي ڇڏيائين. وسيع اختيار پنهنجي هٿ ۾ کڻي ۽ مختلف محاذن تي (جن ۾ هڙتالون ۽ تاملن جون جدائيءَ جون تحريڪون شامل هيون) حالتن کي قابو ۾ ڪرڻ جي لاءِ سخت قدم کنيائين. پوءِ هن سماجي انصاف جي اصولن تحت پنهنجي سڄي زمين غريبن ۾ ورهائي ڇڏي.
1977ع ۾ مسز بندرا نائيڪي کي چونڊن ۾ شڪست ملي ۽ هوءَ هڪ بي اختيار مخالف ڌر جي اڳواڻ بنجي ويئي. 1980ع ۾ ان وقت جي صدر ”جي ورڌني“ سندس خلاف پنهنجي حڪومتي دؤر ۾ اختيارن جي ناجائز استعمال جي الزام ۾ جاچ ڪرائي، ڏوهه ثابت ٿيڻ تي کيس ستن سالن تائين شهري حقن کان محروم ڪيو ويو. جيتوڻيڪ انهيءَ قدم جي ڪري سندس سياسي ساک کي سخت ڌڪ لڳو، پر سندس سياسي ڪردار ختم نه ٿيو. ٻيٽ جي هڪ اخبار ويجهڙ ۾ هن جي باري ۾ لکيو هو ته: ”هن جي چاليهن سالن جي سياسي ڪيريئر جي دؤران هن جي ديانتداري تي ڪنهن به شڪ ۽ شبهي جي گنجائش ڪونهي. اهو ٽين دنيا جي ڪنهن اڳواڻ؛ سو به عورت جو، ذڪر جوڳو ريڪارڊ آهي.“
1986ع ۾ مسز بندرا نائيڪي جا شهري حق بحال ڪيا ويا. انهي دؤران سريلنڪا ٽن سالن تائين تامل ۽ سنها لين جي وچ ۾ گهرو ويڙهه جو شڪار رهيو. 1988ع ۾ صدارتي چونڊون ٿيون. مسز بندرا نائيڪي، صدر ”جي ورڌني“ کي دهشگردن جي خلاف قدم کڻڻ جي لاءِ چيو، پر ڪجهه به ٿي نه سگهيو ۽ انهن (دهشتگردن) جي حملن جي ڪري هو ڊسمبر 1988ع جون چونڊون هارائي ويئي. اها ئي صورتحال 1989 جي چونڊن ۾ به رهي. مسز بندرا نائيڪي کي ڪولمبو مان پارٽي جي ريلي مان ڀڄڻون پيو، سندس پارٽيءَ کي شڪست ملي، پر هوءَ پارليامينٽ ۾ چونڊجي وئي. انهيءَ وقت سندس عمر 76 سال هئي.
1994ع ۾ مسز بندرا نائيڪي ٽيون ڀيرو وزيراعظم ٿي ته سريلنڪا جو آئين تبديل ٿي چڪو هو. صدارتي نظام لاڳو ٿي چڪو هو. ٽيو ڀيرو سندس مقرري پنهنجي ڌيءَ چندريڪا ڪمارا ٽنگا جي هٿان ٿي، جيڪا سريلنڪا جي صدر چونڊجي وئي هئي. اهڙي طرح تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ماءُ ۽ڌيءَ هڪئي وقت حڪومت ڪرڻ لڳيون. جيتوڻيڪ چونڊون کٽڻ جي لاءِ ٻنهي ماءُ ۽ ڌيءَ جا مقصد هڪ جهڙا هئا، پر نظرياتي لحاظ کان ماءُ ۽ ڌيءَ هڪٻئي کان ڪوهين ڏور هيون. مسز بندرا نائيڪي پنهنجي اقتدار جي دؤر ۾ سوشلسٽ پروگرام لاڳو ڪيو، جنهن ۾ نيشنلائيزيشن، زرعي سڌارا ۽ ويلفيئر اسٽيٽ جو قيام شامل هو، پر ستم ظريفي ڏسو ته سندس ڌيءَ صدر چندريڪا، جيڪا پاڻ به سوشلسٽ خيالن واري آهي، اقتدار ۾ اچي پنهنجي ماءُ جي پاليسين سان اختلاف ڪيو. مسز بندرا نائيڪي پنهنجي ملڪ مان گهڻ قومي ڪمپنين ڪاليڪس ۽ ٽيل آئل ڪمپنين کي تڙي ڪڍيو هو. اڄ چاليهن سالن کانپوءِ سندس ڌيءَ انهن کي واپس گهرائي کين ڀليڪار ڪري رهي آهي. ڪنهن زماني ۾ جڏهن ٽين دنيا اسرائيل جي جبري رويي تي، جنهن عربن جي زمين زوري ڦٻائي ورتي هئي، احتجاج جي صدا بلند ڪري رهي هئي ته مسز بندرا نائيڪي اسرائيلين کي سريلنڪا مان نڪري وڃڻ جو حڪم ڏنو، پر هتي به ڌيءَ، ماءُ جي پاليسين سان اختلاف ڪندي اسرائيلي رياست سان سفارتي لاڳاپا قائم ڪيا، جنهن جو مقصد تل ابيت کان ملٽري هارڊويئر حاصل ڪرڻ هو، ته جيئن تامل باغين جي حملن کي روڪي سگهجي ۽ انهن کي ماري مڃائي سگهجي.
مسز بندرا نائيڪي جي اقتدار جي ٽين دؤر جي ختم ٿيڻ ۾ اڃا ٻه مهينا باقي هئا، جو سندس ڌيءَ صدر چندريڪا کيس عهدو ڇڏڻ جي لاءِ چيو. هن بي دليءَ سان استعيفيٰ ته ڏيئي ڇڏي، پر پيپلز الائينس جي اڳواڻي پاڻ وٽ رکي ۽ پارليامينٽ جي ميمبري تان به دستبردار نه ٿي. وزيراعظم جو عهدو ڇڏڻ کانپوءِ ”بندرا نائيڪي“ سلطنت ورهائجي وئي. خاص ڪري ماءُ ۽ ڌيءَ جي وچ ۾ لاڳاپن ۾ ڇڪتاڻ اڃا به وڌي وئي.
مسز بندرا نائيڪي گهراڻي کي پاڪستان جي ڀٽو خاندان ۽ هندستان جي گانڌي خاندان سان، جيڪي ننڍي کنڊ جا شاهي گهراڻا سمجهيا ويندا آهن، سان ڀيٽو ويندو آهي. ڀٽو خاندان جيان بندرا نائيڪي خاندان به تڪرارن جو شڪار رهيو آهي. مسز ڪمارا ٽنگا جو ڀاءُ انورا نائيڪي 1993ع ۾ مخالف يونائيٽيڊ پارٽي ۾ هليو ويو. انهيءَ کان اڳ انورا 1977ع ۾ پارليامينٽ جو ميمبر ۽ 1984ع ۾ پارٽيءَ جي ساڄي ڌر جو اڳواڻ بنجي ويو هو. کيس اميد هئي ته هو پارٽي جو به اڳواڻ بنجي ويندو، پر سندس اها خواهش پوري ٿي نه سگهي، ڇو ته سندس ڀيڻ، جنهن جو رجحان کاٻي ڌر طرف هو، پنهنجي ماءُ جي ليڊرشپ جي لاءِ لاڏلي اميدوار هئي. ماءُ پاران جانبداريءَ کان دل برداشته ٿي انورا 1993ع ۾ مخالف يونائيٽيڊ پارٽيءَ ۾ شامل ٿي ويو.
انهن مڙني رقابتن ۽ مخالفتن جي باوجود به بندرا نائيڪي گهراڻي، قرابت داري جو مفهوم برقرار رکيو، جنهن اڄ جي سريلنڪا جي تخليق ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. مسز بندرا نائيڪي کي شگر جي بيماري هئي، جنهن جي ڪري سندس سماجي ۽ سياسي سرگرميون گهٽجي ويون هيون. انهيءَ جي هوندي به هن چونڊ مهم ۾ حصو ورتو. انهيءَ دؤران هوءَ پنهنجي ڌيءَ چندريڪا کان ڪاوڙيل به هئي ته هن کيس هيلري ڪلنٽن جي آجياڻي ۾ مدعو ڇو نه ڪيو. هوءَ ويل چيئر تي ويهي پنهنجو ووٽ وجهڻ ويئي هئي.
مسز بندرا نائيڪي جي وفات کان هڪ هفتو اڳ، جڏهن سندس پٽ انورا کان، جيڪو پڻ چونڊن ۾ اميدوار هو، هڪ صحافي پڇيو، ”ڇا تنهنجي ماءُ توکي ووٽ ڏيندي.“ ته انورا ڪوبه تبصرو ڪرڻ کان انڪار ڪيو. شايد هن پنهنجي ماءُ کي ڦڪو ڪرڻ نٿي چاهيو.
[b]مسز بندرا نائيڪي جي سوانح
[/b]سري مائو تواتي بندرا نائيڪي، 17 اپريل 1916ع ۾ ڪينيڊي جي هڪ علائقي ’بالف گوڊا‘ جي هڪ سکئي ستابي زميندار گهراڻي ۾ جنم ورتو. سندس ابا ڏاڏا سنهالي راجائن جي درٻار ۾ اهم عهدن تي مقرر هوندا هئا. سندس پيءُ ’بار سندر تواتي سيلون‘ جي سينٽ جو ميمبر هو.
پنهنجي ڇهن ڀيڻن ۽ ڀائرن مان فقط سري مائو اروهن ”ڪئٿولڪ ڪانوينٽ“ ۾ تعليم حاصل ڪئي. هوءَ سڄي عمر ٻُڌ ڌرم تي قائم رهي. 1940ع ۾ هن چوويهن سالن جي عمر ۾ ’سولومن بندرا نائيڪي‘ سان شادي ڪئي، جيڪو ان وقت صحت وارو وزير هو ۽ اڳتي هلي سيلون جو وزيراعطم ٿيو. انهيءَ شادي تي سندس مٽ مائٽ ڏاڍا حيران ٿيا، ڇو ته بندرا نائيڪي مالدار گهراڻي سان واسطو رکندو هو، پر سري مائو جي گهراڻي جي لاءِ قابل قبول نه هو. شادي کانپوءِ جيئن جيئن وقت گذرندو ويو، تيئن سماجي رڪاوٽون هٽنديون ويون ۽ خاندان وارن سري مائو جي مڙس کي قبول ڪري ورتو. سري مائو کي سياست سان صفا دلچسپي نه هئي، البته هوءَ سماجي ڪمن ۾ دلچسپيءَ سان حصو وٺندي هئي. هوءَ غريب ۽ پٺتي پيل ڳوٺن جو دؤرو ڪري، اُتي جي عورتن جي زندگيءَ جو معيار بلند ڪرڻ جي لاءِ ڪوششون ڪندي هئي. تعليم حاصل ڪرڻ جي دؤران هوءَ عورتن جي هڪ اداري ”مهيلا سميتي“ سان لاڳاپيل رهي، جنهن جو الحاق ’آل سيلون ويمن ايسوسيئيشن‘ سان هو. ڪجهه مهينن کانپوءِ هوءَ انهيءَ جي صدر بنجي وئي. هن عورتن جي سياسي حقن، سندن تعليم ۽ خانداني منصوبابنديءَ جي پروگرامن ۾ گهڻو ڪم ڪيو.