انسان جي ڳولا
انساني تاريخ هڪ لڳاتار ڳولا ۽ جستجو جو نالو آهي. انساني تاريخ جيتري اوائلي ۽ قديم آهي، سندس تلاش به ايتري ئي قديم آهي پر انيڪ علمي ۽ تمدني ترقين جي باوجود اڃان تائين انسان پنهنجي ڳولا جو جواب نه ماڻي سگهيو آهي. انسانيت جو قافلو اڃان تائين ڳولا جي رڻ پٽ ۾ حيران ۽ پريشان ڏسڻ ۾ اچي پيو. حقيقت جي اها ڳولا، سڀ کان پهريان فلسفين باقاعده شروع ڪئي. هزارين وڏن وڏن دماغن پنهنجي سڄي ڄمار انهيءَ ڳولا ۾ کپائي ڇڏي. پر اهي ڪنهن اعتماد جوڳي جواب تائين نه پهچي سگهيا. انگريز فلسفي برٽرينڊرسل (وفات 1970ع) ويهين صديءَ جو وڏو ترقي ڀريو زمانو ڏٺو. هو لڳ ڀڳ سؤ ورهيه جيئرو رهيو. هن پنهنجي سڄي حياتي مختلف علمن جي مطالعي ۽ اڀياس ۾ گذاري ڇڏي، ان جي باوجود هو انهيءَ حال ۾ جهان ڇڏي ويو، جو هو دنيا کي ڪو حياتيءَ جو فلسفو نه ڏئي سگهيو. اهو ئي سبب آهي جو برٽرينڊرسل کي بنا فلسفي وارو فلسفي (Philosopher of no Philosophy) چيو وڃي ٿو.
پر اها رڳو برٽرينڊرسل جي ڳالهه ناهي، بلڪ سڄيءَ دنيا ۾ جنم وٺندڙ سمورن فلسفين جو معاملو به ساڳيو ئي آهي. انهن مان ڪوبه فلاسافر انسان کي ان جي ڳولا جو ڪو واضح ۽ چٽو جواب ناهي ڏئي سگهيو، ان جو مطلب اهو ناهي ته جيڪڏهن پنج هزار سالن ۾ فلسفو پنهنجي ڳولا جو جواب ڳولڻ ۾ ناڪام رهيو آهي، ته ايندڙ پنج هزار سالن ۾ هو ان جو جواب ڳولڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندو. حقيقت اها آهي ته اهو معاملو ڳولا جي مدت جو ناهي، بلڪ ڳولا جي معاملي ۾ فلسفي جي نااهليءَ جو آهي.
حقيقتن جي دنيا تمام گهڻي وسيع ۽ ڪشادي آهي، ايڏي وسيع جو انسان پنهنجي محدود عقل ۽ شعور جي تحت ان جو ڪاٿو ئي نٿو ڪري سگهي. هڪ مغربي مفڪر ٺيڪ چيو آهي، ته علم ۾ هر واڌارو پنهنجي بي علميءَ ۾ واڌاري جي برابر آهي. اسان جو حال اهو آهي جو گهٽ کان گهٽ جي باري ۾ وڌ کان وڌ ڄاڻون پيا.
We are knowing more and more about less and less.
فلسفي کان پوءِ هن معاملي ۾ ٻيو نالو سائنس جو اچي ٿو، پر سائنس شروعات ۾ ئي هن معاملي ۾ پنهنجي شڪست جو اعتراف ڪري ورتو آهي، حقيقت اها آهي ته سائنس جو مشهور ۽ معروف ترقيون ۽ اڳڀرايون انهن مڙني اعترافن جو نتيجو آهن. فلسفو اها ڪوشش ڪري رهيو هو ته، هو شين جي علم (Knowledge of things) ۽ سچائين جي علم (Knowledge of truths) ٻنهي کي هڪ ئي وقت ڳولي لهي، يعني دريافت ڪري، پر سائنس اڳواٽ ئي اهو مڃي ورتو ته، سچائيءَ جي علم تائين پهچڻ، انسان جي لاءِ، سندس اڻپوري لياقت ۽ قابليت جي ڪري ممڪن ئي ناهي. انهيءَ ڳالهه کي قرآن شريف ۾ هن طرح بيان ڪيو ويو آهي:
وَ مَاۤ اُوۡتِیۡتُمۡ مِّنَ الۡعِلۡمِ اِلَّا قَلِیۡلًا (بني اسرائيل: 85)
”۽ اوهان کي بلڪل ٿورو علم ڏنو ويو آهي.“
جيتوڻيڪ عملي نقطه نظر کي اختيار ڪندي، سائنس پنهنجي ڪوششن کي رڳو شين جي علم تائين محدود ڪري ڇڏيو. انهيءَ ورهاست جي آڌار تي سائنس ٿورڙي سوڀاري ٿي، پر ان سان گڏوگڏ اهو به ثابت ٿي ويو ته حقيقت جي ڳولا جي معاملي ۾ سائنس ڪو ڪارائتو علمي ذريعو ناهي ۽ نڪي ڪڏهن اها ان جو وسيلو بڻجي سگهي ٿي. فلسفي ۽ سائنس کان پوءِ باقي جيڪو ٻيو وسيلو رهي ٿو، سو مذهب آهي. فلسفي ۽ سائنس جي ابتڙ، مذهب جي دعويٰ اها آهي ته، وٽس حقيقت جو علم آهي ۽ ماڻهن کي ان ڏانهن اچڻ گهرجي. دنيا ۾ لڳ ڀڳ ٻارهن وڏا مذهب آهن ۽ هر هڪ جي اها ئي دعويٰ آهي، پر اٽل ۽ پڪي پختي اصول جي مطابق، ڪنهن به مذهب يا فڪري نظام کي رڳو دعويٰ جي بنياد تي نٿو مڃي سگهجي. ضروري آهي ته انهن طئي ٿيل علمي اصولن تي سندس دعويٰ کي جانچيو ۽ پرکيو وڃي ۽ ان کان پوءِ ئي ڪو فيصلو ڪيو وڃي.
هاڻي غور ۽ ويچار ڪريو ته، انهيءَ جانچ جا علمي اصول ڪهڙا ٿي سگهن ٿا، مان سمجهان ٿو ته مذهب جي حقيقت (سچائيءَ) کي جانچڻ ۽ پرکڻ جي لاءِ هي ٽي بنيادي اصول ٿي سگهن ٿا:
(1) جنهن مذهب بابت بحث ڪيو پيو وڃي، ان مذهب جي حق ۾ تاريخي شاهديون ڪهڙيون آهن؟ ڇا تاريخ جي طئي ٿيل معيار تي ان جي وجود جي ثابتي ثابت ٿئي ٿي؟ ٻين لفظن ۾ هي ته اهو فقط اڻ ثابت ٿيل ڳالهين تي ٻڌل آهي يا پاڻ سان ڪا حقيقي تاريخ رکي ٿو.
(2) مذهب جي دائري کان ٻاهر علمن جي جيڪا ارتقا (واڌ ويجهه) ٿي آهي، سا ان جي تعليمات جي تصديق ڪن ٿا يا ان جي ترديد ڪري ٿو. ثابت ٿيل علم ان جي موافق آهن يا ان جي خلاف.
(3) ان جي تعليمات ۾ انساني زندگيءَ جي لاءِ ڇا ڪا اهڙي رٿا آهي جيڪا سدائين لاءِ عمل جي قابل هجي ۽ جنهن جي ڪارائتي هجڻ جو ڪو عملي ثبوت به موجود هجي.
[b]هڪ جائزو
[/b]هاڻي ڄاڻايل اصولن جي روشنيءَ ۾ مختلف مذهبن جو هڪ مختصر جائزو وٺو. انهيءَ سلسلي ۾ پهريون معيار، تاريخي اندازو ۽ ڪسوٽي آهي، انهيءَ معيار جي روشنيءَ ۾ ڏٺو وڃي ته، اڪيلي اسلام کي ڇڏي باقي ٻيا سمورا معروف مذهب تاريخي ڪسوٽيءَ تي غيرمستند قرار ڏئي سگهجن ٿا. مثال طور هندو ازم ۾ رام کي هڪ راجا جو پٽ ڄاڻايو ويو آهي. پر تاريخي رڪارڊ ۾ اهڙي ڪنهن به راجا يا راجا جي ڪٽنب (Family) جو ڪو ثبوت نٿو ملي.
اهڙيءَ طرح ڪرشن کي هڪ مها يڌ (وڏي جنگ) جي ڪردارن مان هڪ ڪردار مڃيو ويو آهي، پر خالص تاريخي اعتبار کان اهڙي ڪنهن جنگ جو ڪو ثبوت ڪونه ٿو ملي.
اهڙيءَ طرح گوتم ٻڌ ڏانهن ڪجهه تعليمات منسوب ڪيون وڃن ٿيون. حالانڪ اڄ تائين اهو ثابت ناهي ٿي سگهيو ته، گوتم ٻڌ ڪهڙي ٻولي ڳالهائيندو هو.
اهڙيءَ طرح ويدن کي هندو ازم جو مقدس ڪتاب سمجهيو ويندو آهي، پر ويدن جي تاريخ بابت ڪابه ڄاڻ ڪو نه ٿي ملي. نج تاريخي ماخذ جي بنياد تي ڪو به نٿو ٻڌائي سگهي ته ويد ڪڏهن لکيا ويا ۽ انهن جا لکندڙ ڪير هئا.
حضرت مسيح' جي پيغمبر هئڻ جي اصولي تصديق قرآن مان معلوم ٿئي ٿي، پر فلسطين ۽ شام جي باقاعده تاريخ ۾ ان جو ڪوبه حوالو موجود ناهي. حضرت مسيح' جو ڪجهه ترجمو ٿيل ڪلام نئين عهدنامي (انجيل) جي صورت ۾ اڄ به موجود آهي پر انهيءَ نئين عهدي نامي جي ترجمي کي معتبر نٿو چئي سگهجي، ايستائين جو ان جو به ڪو ثبوت نٿو ملي ته حضرت مسيح' ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ڪلام ڪيو هو، حالانڪ ان وقت فلسطين جي علائقي ۾ مختلف ٻوليون رائج هيون. مثلاً: رومي ۽ عبراني وغيره.
اهوئي معاملو اسلام کان سواءِ باقي سڀني مذهبن جو آهي، اهي مذهب خالص تاريخي طور تي غيرمعتبر آهن ۽ جيڪو مذهب تاريخي حيثيت (Historical Credibility) نه رکندو هجي، اهو علمي اعتبار کان بحث هيٺ اچڻ جي لائق ئي ناهي.
هاڻي ٻئي معيار يعني ڪسوٽي جي لحاظ کان ڏسو. هتي به پهريان جهڙو معاملو آهي، اسلام کان سواءِ ٻين وڏن مذهبن منجهان ڪوبه مذهب انهيءَ ڪسوٽي ۽ انداز تي پورو ڪونه ٿو لهي. مثال طور هندو ازم جي مقدس ڪتابن ۾ ٻڌايو ويو آهي ته ستارا انسان جي قسمت تي اثرانداز ٿيندا آهن، پر سائنسي طور تي ان جو ڪوبه ثبوت ڪو نه ٿو ملي.
اهڙيءَ طرح هندو مذهب جي مقدس بزرگ يڌهشٽر لاءِ ٻڌايو ويو آهي ته، سندس سچائيءَ ڪري سندس رٿ (گهوڙي گاڏي) زمين کان مٿي هلندي هئي ۽ هڪ ڀيرو جڏهن هن ڪوڙ ڳالهايو ته، سندس رٿ (گهوڙي گاڏي) مٿان کان هيٺ اچي زمين تي ڪري پئي، پر زمين جو سائنسي مطالعو ۽ اڀياس اهو ثابت نه ٿو ڪري ته سچ يا ڪوڙ زمين جي ڪشش، ڇڪ واري قوت تي اثرانداز ٿيندا آهن.
اهڙيءَ طرح اڪثر غيراسلامي مذهبن ۾ اهو به مڃيو ويو آهي ته دنيا جون سڀ شيون خدا جي وجود جو حصو آهن. اهو پاڻ خدا آهي، جيڪو مختلف شين جي صورت ۾ پنهنجو ظهور پَسائي رهيو آهي. سڀ شيون خدا جي وجود جو حصو آهن. پر علمي ڇنڊڇاڻ سان اهو نظريو ثابت ڪو نه ٿو ٿئي. مثال طور، ڪائنات ۾ خدا جي پيدا ڪيل سڀني شين جو حال هيءُ آهي جو انهن کي ڪپي ۽ وڍي سگهجي ٿو، انهن کي ساڙي سگهجي ٿو، انهن کي مختلف صورتن ۾ بدلائي سگهجي ٿو، هاڻ اها ڳالهه تصور جي قابل ئي ناهي ته جيڪي شيون خدا جي وجود جو حصو هجن، انهن جي مٿان ان قسم جو انساني عمل جاري ٿي سگهي.
ٽئين معيار تي به اسلام کان سواءِ ٻيو ڪو به مذهب پورو نٿو لهي، اسلام کان سواءِ ٻيا سڀ مذهب عمل جي قابل نه آهن ۽ اڻ لاڀائتي تعليمات سان ڀريل آهن. مثال طور تي جين مذهب ۽ ٻڌ مذهب ۾ سڀ کان وڏو گناهه ڪنهن ساهه واري کي مارڻ آهي ۽ سڀ کان وڏي نيڪي جان بچائڻ آهي. ايتري قدر جو جين مذهب جي ڪتابن ۾ اهو لکيل آهي ته، رام ۽ ڪرشن نرڳ ۾ ويا، ڇو جو انهن تلوار ۽ تير ڪمان جي ذريعي ساهوارن کي ماريو هو.
ٻڌ مذهب ۽ جين مذهب جو اهو عقيدو ان معنيٰ ۾ نه آهي ته ظلم ۽ زيادتيءَ جي طور تي ڪنهن کي نه ماريو وڃي. بلڪ سندن عقيدي جي مطابق ڪنهن ساهه واري کي مارڻ، اهو گناهه آهي، جيڪو معافيءَ جي قابل نه آهي، پوءِ اهو ساهوارو ننڍو هجي يا وڏو، پر جديد کوجنائن کانپوءِ هيءُ نظريو مڪمل طور تي ناقابل عمل ثابت ٿي چڪو آهي. مثال طور: اسان جي هن زمين جا ڪيترائي اهڙا حصا يا علائقا آهن جتي گوشت کان سواءِ ٻئي ڪا خوراڪ (سبزيون، ميوا، اناج وغيره) ملڻ بلڪل ناممڪن آهي پر جيڪڏهن ڪٿي ڪا هجي به، ته ان کي حاصل ڪرڻ تمام ڏکيو آهي.
وڌيڪ اهو ته جديد سائنسي انڪشافن ان قسم جي عقيدي کي مڪمل طور تي بي بنياد ثابت ڪري ڇڏيو آهي. مثلاََ جديد مطالعي مان اهو پڌرو ٿيو آهي ته زندگيءَ جو تعلق فقط انسانن ۽ حيوانن سان ئي ناهي، پر پاڻي، کير، ڀاڄين ۽ ميون جهڙين شين ۾ به وڏي پيماني تي زندگي موجود ملي ٿي. ايتري قدر جو هوا ۾ به ججهي تعداد ۾ زنده جسم موجود آهن. ان جو مطلب اهو آهي ته ذبح ڪرڻ وارا يا گوشت کائڻ وارا ماڻهو ئي زندگيءَ کي ختم ڪرڻ جا ڏوهاري نه آهن، پر اهي ماڻهو به هر گهڙي بيشمار زندگين کي موت جي حوالي ڪري رهيا آهن، جيڪي پنهنجي خيال جي مطابق ڀاڄيون کائيندڙ آهن. انهيءَ قسم جا ڪيترائي مثال آهن، جن سان اهو ثابت ٿئي ٿو ته اهي مذهب جي علمي ترقين جي معيار ۽ ڪسوٽي تي پنهنجي سچائيءَ کي برقرار رکڻ ۾ ناڪام ويا آهن. حقيقت هيءَ آهي ته زندگيءَ جو ڪوبه عمل جي قابل نقشو، اسلام کان سواءِ ڪنهن ٻئي مذهب ۾ موجود ئي نه آهي.
[b]اسلام هڪ نعمت
[/b]حقيقت هيءَ آهي ته اسلام ئي واحد مذهب آهي، جيڪو مٿي ڄاڻايل ٽنهي معيارن تي پنهنجي سچائي ۽ حقيقت کي ثابت ڪري ٿو. اسلام کان سواءِ ٻيو ڪو اهڙو مذهب ناهي. جيڪو انهن ٽنهي قسمن جي اڀياس ۾ پورو لهي. پهرين معيار جي روشنيءَ ۾ ڏسنداسين ته خبر پوندي ته اسلام مڪمل معنيٰ ۾ هڪ تاريخي مذهب آهي. ان جا سڀ جزا تاريخ جي علمي معيار تي پورا ٺهڪي اچن ٿا.
اهڙيءَ طرح اسلام کان پوءِ ئي سائنس جنم ورتو ۽ هزارين حقيقتون آڏو آيون، جيڪي ان کان اڳ انسان کي معلوم نه هيون. ڪا به نئين سائنسي تحقيق ۽ کوجنا اسلام جي ڏنل تعليم جي علمي سُڌ ٻُڌ ۽ سمجهه کي شڪ وارو نه ڪري سگهي. پوءِ جون سائنسي کوجنائون اسلام جي ٻڌايل اصولن ۽ بيانن جي فقط علمي تصديق بڻجنديون ويون، انهن اصولن جو انڪار ڪونه ڪيو ويو.
اهڙي طرح سڀني مذهبن ۾ اسلام ئي واحد مذهب آهي، جنهن جو ٻڌايل نظام هر دور ۾ عمل جي قابل آهي. اسلامي نظام جو ڪو به جز، پوءِ جي ظاهر ٿيڻ وارين حقيقتن سان نٿو ٽڪرائجي. وڌيڪ هيءُ ته فقط اسلام ئي هڪ اهڙو مذهب آهي، جنهن جي سهاري تي انساني زندگيءَ جو هڪ مڪمل ۽ ثابت ٿيل نمونو موجود آهي، ڪنهن به ٻئي مذهب جي تاريخ ۾ ان قسم جو عملي نمونو نٿو ملي.
اسلام جي اها خصوصيت فقط اسلام جي پوئلڳن ۽ پيروڪارن جو پنهنجو عقيدو نه آهي، اها هڪ اهڙي مڃيل ۽ اٽل حقيقت آهي، جنهن جو اعتراف غير مسلم مورخ ۽ علم وارا به ڪرڻ تي مجبور ٿيا آهن. مثال طور: ڊاڪٽر نشي ڪانت چٽو پاڌيا لکيو آهي ته، سڀني وڏن وڏن مذهبن ۾ اسلام واحد مذهب آهي. جيڪو تاريخ جي معيار ۽ ڪسوٽيءَ تي اعتماد جي قابل ثابت ٿئي ٿو.
ڊاڪٽر موريسي بڪائي تحقيق کان پوءِ ٻڌايوآهي ته، جديد سائنسي کوجنائن کان پوءِ سڀ وڏا وڏا مذهب غير معتبر، ثابت ٿي چڪا آهن، فقط اسلام ئي هڪ اهڙو مذهب آهي، جنهن جي تعليمات ۽ جديد سائنسي کوجنائن ۾ ڪو به ٽڪراءُ ناهي.
اهڙيءَ ريت سوامي وويڪا نند لکيو آهي ته، تاريخ ۾ فقط هڪ ئي مذهب اهڙو آهي، جنهن انساني ٻڌيءَ ۽ هڪ جهڙائيءَ جي اصول تي هڪ عملي سماج جي جوڙجڪ ڪئي آهي، اهو اسلام آهي.
ان سلسلي ۾ غير مسلم مؤرخن ۽ محققن ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. جنهن جي نتيجي ۾ اها ڳالهه ثابت ٿي چڪي آهي. هاڻي اها ڳالهه ڪنهن مسلمان جو عقيدو نه آهي، پر اها هڪ مڃيل علمي حقيقت آهي. هتي فقط ڪجهه ڪتابن جا نالا ڏجن ٿا. تفصيل معلوم ڪرڻ لاءِ انهن ڪتابن کي ڏسي سگهجي ٿو.
• Nishi Kant Chattopaddhyaye, Why I have accepted Islam?
• Swami Vivekananda, Letters of Swami Vivekanand.
• M.N.Roy, The Historical Role of Islam.
• Maurice Bucaille, The Bible, The Quran and Science.
[b]اسلام نئون مذهب ناهي
[/b] قرآن ۾ مذهب جو جيڪو تصور ڏنو ويو آهي ته سڀ مذهب هڪ آهن. اهو هڪ هجڻ انهيءَ مقصد ۽ مفهوم ۾ نه آهي ته سڀئي مذهب پنهنجي موجوده شڪل ۽ صورت ۾ هڪ جهڙا ۽ سچا آهن. پر ان جو مطلب اهو آهي ته پنهنجي اصل جي اعتبار کان سڀ مذهب هڪ هئا. پر پوءِ جي تبديلي، ڦيرڦار ۽ واڌاري جي نتيجي ۾ اهي هڪ ٻئي کان مختلف ٿي ويا.
قرآن شريف ۾ ارشاد ٿيو آهي ته:
کَانَ النَّاسُ اُمَّۃً وَّاحِدَۃً ۟ فَبَعَثَ اللہُ النَّبِیّٖنَ مُبَشِّرِیۡنَ وَمُنۡذِرِیۡنَ ۪ وَ اَنۡزَلَ مَعَہُمُ الْکِتٰبَ بِالْحَقِّ لِیَحْكُمَ بَیۡنَ النَّاسِ فِیۡمَا اخْتَلَفُوۡا فِیۡہِ ؕ وَمَا اخْتَلَفَ فِیۡہِ اِلَّا الَّذِیۡنَ اُوۡتُوۡہُ مِنۡۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْہُمُ الْبَیِّنٰتُ بَغْیًۢا بَیۡنَہُمْ ۚ فَہَدَی اللہُ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا لِمَا اخْتَلَفُوۡا فِیۡہِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِہٖ ؕ وَاللہُ یَہۡدِیۡ مَنۡ یَّشَآءُ اِلٰی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیۡمٍ
(البقرہ:213)
”۽ (سڀ) ماڻهو هڪ امت هئا، پوءِ (ڦري اختلاف ۾ پيا، تنهنڪري) الله نبين کي خوشخبري ڏيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ ڪري موڪليو ۽ انهن سان گڏ سچ سان ڪتاب لاٿائين ته جيئن ماڻهن جي وچ ۾ جنهن جي باري ۾ جهڳڙو ڪن ٿا، فيصلو ڪري ۽ ان ۾ اختلاف نه ڪيو. مگر جن کي اهو (ڪتاب) ڏنو ويو. پڌرن حڪمن اچڻ بعد پاڻ ۾ ساڙ سبب (اختلاف ڪيائون) پوءِ جنهن بابت جهڳڙو ڪيائون، ان ۾ حق سان الله پنهنجي حڪم مطابق مومنن کي سڌي رستي جي هدايت ڏني ۽ الله جنهن کي گهري ان کي سڌي رستي جي طرف رهنمائي ڪري ٿو.“
قرآن ڪريم جي ان آيت ۾ مذهبن جي جيڪا نوعيت ٻڌائي وئي آهي، سا هيءَ آهي ته خدا انسانيت جي شروعات هڪ پيغمبر سان ڪئي. ان کي پنهنجي تعليمات سان نوازيو، ته جيئن اهو ماڻهن کي تعليمات کان واقف ڪرائي. پر پوءِ جي نسلن ۾ بگاڙ آيو ۽ خدا جي تعليم پنهنجي اصل صورت ۾ باقي نه رهي. پوءِ ٻيو پيغمبر آيو، جنهن خدا جي تعليمات کي هڪ دفعو ٻيهر ان جي صحيح شڪل ۽ صورت ۾ پيش ڪيو. پر بعد جي نسلن ۾ ٻيهر بگاڙ آيو ۽ ٻيهرايئن ٿيو جو خدا جي تعليم پنهنجي اصل صورت ۾ موجود نه رهي. ان کان پوءِ وري ٻيو نئون پيغمبر آيو، ته جيئن اهو هڪ ڀيرو ٻيهر خدا جي دين جي تجديد ڪري.
اهو معاملو هزارن سالن تائين جاري ساري رهيو. ايتري تائين جو آخري زماني ۾ جڏهن بگاڙ تمام گهڻو وڌي ويو ته، آخري پيغمبر حضرت محمد صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن کي خدا جي طرفان کان موڪليو ويو.
قرآن ۾ آهي ته:
وَ مَاۤ اَنۡزَلۡنَا عَلَیۡکَ الۡکِتٰبَ اِلَّا لِتُبَیِّنَ لَہُمُ الَّذِی اخۡتَلَفُوۡا فِیۡہِ ۙ
وَ ہُدًی وَّ رَحۡمَۃً لِّقَوۡمٍ یُّؤۡمِنُوۡنَ (النحل: 64)
”۽ اسان توتي ڪتاب رڳو هن لاءِ نازل ڪيو آهي ته جنهن ڳالهه ۾ انهن (پاڻ) ۾ اختلاف ڪيو، سو تون مٿن ظاهر ڪرين، ۽ ايمان واريءَ قوم کي رستي ڏيکارڻ (مٿن) مهرباني ڪرڻ واسطي به (نازل ڪيو آهي)“
حضرت محمدﷺجي ذريعي مذهبي اختلافن کي ختم ڪري، مذهب جو جيڪومستند متن عطا ڪيو ويو، اهو الاهي ڪتاب جو آخري متن آهي. واضح هجي ته نئون نبي سڳورو فقط عملي بگاڙ تي نه ايندو آهي. بلڪه اهو ان وقت ايندو آهي. جڏهن خدا جي ڪتاب ۾ ڦيرڦار ۽ تبديلي اچي وڃي ۽ مذهبي رهنمائي پنهنجي اصل حالت ۾ باقي نه رهي.
حضرت محمد ﷺ کان پوءِ اهڙيون حالتون پيدا ڪيون ويون، جو پاڻ سڳورنﷺ تي نازل ٿيل ڪتاب (قرآن) مڪمل طور تي محفوظ ٿي ويو. ان حفاظت کان پوءِ هاڻ نئين پيغمبر جي اچڻ جو سوال ئي ناهي.
قومن ۾ هميشه عملي ۽ اخلاقي بگاڙ ايندو رهندو آهي ۽ آخري پيغمبر سڳوري ﷺ کان پوءِ به اهڙو بگاڙ ايندو، پر عملي بگاڙ جي حالت ۾ مصلح جي ضرورت هوندي آهي، نه ڪي پيغمبر جي. حضور پاڪ ﷺجن جي هڪ حديث ۾ اها ئي ڳالهه هن ريت بيان ڪئي وئي آهي ته:
”مون کان پوءِ سو سالن تي هڪ مجدد ايندو رهندو.“
مجددن ۽ مصلحن جي ظهور (اچڻ) جو اهو عمل گذريل چوڏهن سئو سالن کان جاري آهي ۽ آئنده به جاري رهندو. پر هاڻ قيامت تائين ڪوئي نئون پيغمبر نه ايندو.
حقيقت اها آهي ته اسلام سڀني قومن جو مذهب آهي. اهو ٻين مذهبن جو ئي صحيح ۽ مستند ايڊيشن آهي. اسلام کي حاصل ڪرڻ، خود پنهنجي مذهب کي حاصل ڪرڻ آهي. اڄ جيڪو شخص اسلام کي اختيار ڪندو. ان ڄڻ پاڻ پنهنجي گم ٿيل مذهبي سرمائي کي ٻيهر محفوظ صورت ۾ حاصل ڪري ورتو.