لاقانونيت جو مسئلو
اهو ننڍڙو واقعو انهيءَ هندستان جي تصوير ڏيکاري ٿو، جنهن کي آزاد هندستان چيو وڃي ٿو. آزاد هندستان حقيقت ۾ لاقانوني هندستان جو ٻيو نالو آهي. اڄ ملڪ جي جنهن شعبي کي به ڏسو، هر هنڌ لاقانونيت آهي. سرڪاري آفيس کان وٺي سڙڪ جي ٽريفڪ ۽ آمد رفت تائين، تعليمي ادارن کان وٺي سياسي پارٽين تائين، ملڪ جي ڪا به ڪنڊ اهڙي نه آهي، جتي قانون جو احترام هجي. پنهنجي ذاتي انا کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ نه آهي، جنهن جي لحاظ ڪرڻ جي کين ضرورت محسوس ٿيندي هجي. قانون جي پابندي ڪندڙ شهري، (Law abiding citizen) نالي ڪا شيءِ جديد هندستان ۾ نه ٿي ملي.
انهيءَ تاثر ۽ خيال کان اڄ جڏهن مون دهليءَ ۾ اخبارون پڙهيون ته مون کي محسوس ٿيو ته لاقانونيت ۽ افراتفري جو اصل تعلق (1930ع ۾ گانڌيءَ طرفان هلايل) ”ڊانڊي مارچ“ يا ”لوڻ مارچ“ سان وڃي مِلي ٿو. اڄ (12 مارچ 1988ع) جي اخبارن ۾ ڊانڊي مارچ جي واقعي جا تفصيل نمايان طور تي شايع ڪيا ويا آهن. ڊانڊي مارچ ڇا هو، اهو ڄڻ ته قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ ڏانهن قوم جي اڪابرن جو مارچ هو. اها ڳالهه قانون ٽوڙڻ کي گلوريفاءِ (Glorify) يعني هڪ عظيم الشان عمل طور پيش ڪرڻ جي برابر هئي ۽ جڏهن ڪنهن قوم ۾ هڪ ڀيرو قانون ٽوڙڻ جي روايت قائم ٿي وڃي ٿي، ته ان کي فل اسٽاپ ناهي ايندو آهي.
ڊانڊي مارچ هندستان جي آزاديءَ جي تاريخ جو مشهور واقعو آهي. اتان ئي مهاتما گانڌيءَ جي سول نافرمانيءَ (Civil disobience) جي شروعات ٿئي ٿي. ان واقعي کان پوءِ سڄي ملڪ ۾ برطانوي راڄ جي خلاف عوامي تحريڪ ڀڙڪي اٿي. ماڻهو بنا ڪنهن ڊپ ڊاءَ جي انگريز حڪمرانن کي چئلينج ڪرڻ لڳا. انگريز قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ واري کي قومي هيرو ٿي سمجهيو ويو. هڪ سال اندر 60 هزار ماڻهو پنهنجي دل جي خوشيءَ سان جيل ويا.
مهاتما گانڌي 12 مارچ 1930ع ۾ سابرمتي آشرم کان پيادل روانو ٿيو. ساڻس 79 ماڻهو گڏ هئا. انهن 241 ميلن جو سفر 25 ڏينهن ۾ مڪمل ڪيو. ۽ 5 اپريل 1930ع ۾ سمنڊ ڪناري تي پهتا. اتي انهن ٽيڪس ڀرڻ کان سواءِ لوڻ حاصل ڪري قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ واري عمل جي ابتدا ڪئي. ان سڄي رستي ۾ گانڌي کي ڀرپاسي وارين آبادين کان ايڏي ته زبردست آجيان ٿي، جو ڪنهن بادشاهه جي به نه ٿي هوندي. مهاتما گانڌي هڪ هيرو جيان سابرمتي کان ڊانڊي پهتو، اتي هن 5 اپريل 1930ع ۾ پنهنجي قلم سان لکيو ته، ”مان طاقت جي خلاف حق جي هن جنگ جي لاءِ عالمي همدردي چاهيان ٿو.“
I want world sympathy in this Battle of right against might.
12 مارچ 1988ع جي دهليءَ جي اخبارن ۾ ڊانڊي مارچ جي باري ۾ ان قسم جا مختلف تفصيل ڇپيا. انهن کي پڙهي مون کي خيال آيو ته سٺ ورهيه اڳ مهاتماگانڌي ۽ سندس ساٿين جو اهو خيال هو ته ملڪ جو اصل مسئلو ملڪ مان انگريز راڄ کي ختم ڪرڻ آهي. پر ان واقعي کي 60 سالن کان پوءِ ڏسون ته، خبر پوندي ته اصل مسئلو ”انگريز راڄ“ کي ختم ڪرڻو نه هو، بلڪه ”نفسياتي راڄ“ کي ختم ڪرڻو هو. انگريز راڄ ختم ٿي ويو. پر نفسياتي راڄ اڃان تائين وڌيڪ شدت سان موجود آهي. نتيجو هيءُ آهي ته سمورو ملڪ پهريان کان به وڌيڪ بدامني ۽ بد عنواني(رشوت) جو نمونو بڻجي ويو آهي. موجوده هندستان ۾ ڪنهن شريف ۽ با اصول ماڻهوءَ جي لاءِ ڪا جاءِ نه آهي. ان لاءِ موجوده هندستان ۾ زندهه رهڻ ائين ئي آهي. جيئن ڪنڊن جي فرش تي جيئرو رهڻ.
مهاتما گانڌيءَ سان گڏ ڊانڊي مارچ (1930) جي قافلي ۾ جيڪي ماڻهو شريڪ هئا. انهن مان ڪجهه ماڻهو هن تحرير لکڻ وقت به حال حيات آهن. انهن مان هڪ مسٽر ڪپل پرساد ديو آهي. جنهن جي عمر هن وقت 88 ورهيه ٿي چڪي آهي. گانڌي نگر ۾ هن هندستان ٽائيمس (12 مارچ 1988) جي نمائندي مسٽر اشوڪ وياس سان ماضيءَ جون يادگيريون اوريندي چيو ته اسان جو قافلو جڏهن سورت پهتو، ته اتان جي ماڻهن ڊانڊي مارچ وارن لاءِ مڪمل هڪ مانجهاندي جو بندوبست ڪيو. ماڻهو شوق سان ان دعوت ۾ شريڪ ٿيا ۽ خوب ڍؤ ڪري کاڌائون. جڏهن گانڌيءَ کي خبر پئي ته ڏاڍو پريشان ٿيو. ان سفر دوران گانڌي روز شام جو گڏجاڻي ڪندو هو. هڪ ڏينهن شام جو گڏجاڻيءَ ۾ هن چيو:
I think I have commited Himalayan blunder in selecting the satyagrahis for this kooch. When majority of the country men could not get a bajro roti and chatni or onion how could you think of such lavish lunch.
”منهنجو خيال آهي ته مون ستيه گرهين کي ان سفر جي لاءِ چونڊي هماليه جبل جيڏي غلطي ڪئي آهي. ملڪ جي رهاڪن جي اڪثريت کي کائڻ لاءِ ٻاجهر جي ماني، چٽڻي ۽ بصر به نه ٿو ملي. اهڙيءَ حالت ۾ اوهان ماڻهن اهو ڪيئن سوچيو ته اوهان اهو سٺو ۽ بهترين کاڌو کائو.“
مهاتما گانڌي جيڪڏهن اڄ جيئرو هجي ها، ته يقيناً اهو محسوس ڪري ها ته سورت جي پر تڪلف دعوت کي قبول ڪرڻ کان وڌيڪ وڏي غلطي خود ڊانڊي مارچ وارو فيصلو هو، جيڪو قانون جي ڀڃڪڙي يا سول نافرمانيءَ طور عمل ۾ آندو ويو هو. جديد هندستان ۾ سڀ کان پهريان تمام وڏي غلطي اها هئي ته انگريزن جي خلاف ”نافرمانيءَ“ جي طريقي تي عمل ڪري قانون جي ڀڃڪڙيءَ جي روايت قائم ڪئي وئي. ڪنهن ملڪ جا اڪابر جڏهن هڪ ڀيرو قانون جي احترام جي روايت کي ٽوڙي ڇڏين ۽ قانون جي ڀڃڪڙيءَ کي مقدس قومي عمل جي حيثيت سان رائج ڪن، ته ان کان پوءِ جو هندستان، جتي لاقانونيت (Law lessness) جو نالو ئي قانون آهي. بنا ڪنهن شڪ شبهي جي ان ئي غلطيءَ جو نتيجو آهي، جنهن جي شروعات 60 سال اڳ قوم جي سڀني اڪابر جي گڏيل منظوريءَ سان ڪئي وئي.
مهاتما گانڌي 1947ع کان اڳ انگريز راڄ کي ختم ڪرڻ جي لاءِ تحريڪ هلائي ته سڄو هندستان سندس ساٿاري بڻجي ويو. هو ملڪ جو هيرو بڻجي ويو. پر انهيءَ مهاتما گانڌيءَ 1947ع کان پوءِ نفسياتي راڄ کي ختم ڪرڻ جي مهم شروع ڪئي، ته کيس دل ۾ گولي هڻي ختم ڪيو ويو.
[b]قوم جي تعمير ۽ ترقيءَ جي ضرورت
[/b]30 جنوري 1948ع تي مهاتما گانڌيءَ جو قتل ٿيو ته ان وقت مان اعظم ڳڙهه ۾ هيس. ٻئي ڏينهن شهرين پاران جلسو ٿيو. جنهن ۾ مختلف ماڻهن تقريرون ڪيون. مقامي ايس ڪي پي ڪاليج جي هندو پرنسپال ان موقعي تي جيڪا تقرير ڪئي هئي، اها مون کي، اڃا تائين ياد آهي. هُن چيو ته مهاتما گانڌيءَ جي قتل جي واقعي تي مختلف اخبارن پنهنجي پنهنجي انداز ۾ عنوان لڳايا آهن. پر مون کي امرت بازار پتريڪا جو عنوان سڀ کان وڌيڪ پسند آيو. جيڪو هن ريت هو.
Gandhi Sacrificed by fanaticism.
”گانڌي جنونين جي هٿان هلاڪ“
ان ۾ شڪ ناهي ته مهاتما گانڌيءَ جي قتل بابت اهو بلڪل صحيح عنوان هو. آزاديءَ کان پوءِ هندستان ۾ ٻن لاڙن جي چٽاڀيٽي هئي. هڪ گانڌي ازم ۽ ٻيو فينٽسزم (جنوني قوم پرستي)، انهيءَ چٽاڀيٽي ۾ فينٽسزم سوڀاري ٿي ۽ گانڌي ازم کي مات ملي.
ملڪ جو ورهاڱو بلڪل غلط هو. پر ان کان به وڌيڪ غلط ڳالهه هيءَ هئي ته ورهاڱي کان پوءِ ماڻهو انهيءَ رد عمل کان پنهنجو پاڻ کي بچائي نه سگهيا. جنهن جو هڪ نتيجو اهو نڪتو جو آزاديءَ کان پوءِ هندن جي هڪ جماعت مهاتما گانڌيءَ جي سخت مخالف ٿي ويئي. جنهن مهاتما گانڌيءَ جي قتل جي رٿ رٿي. پهريائين مدن لال، مهاتما گانڌيءَ تي دستي بم اُڇلايو، پر اهو نشاني تي نه لڳي سگهيو، ان کان پوءِ سندس ساٿي ناٿو رام گوڊي پستول جي گوليءَ سان مهاتما گانڌيءَ جو انت آندو.
ان کان پوءِ 9 ماڻهن تي ڪيس هلايو ويو. جيڪو ڇهن مهينن تائين هليو. ان موقعي تي بيان ڏيندي مدن لال جيڪو ڪجهه چيو هو. ان مان هڪ ڳالهه اها به هئي ته کين ان ڳالهه تي ڪاوڙ آئي ته مهاتما گانڌيءَ جي زور ڀرڻ تي هندستاني حڪومت پاڪستان کي سندس حصي جا 55 ڪروڙ روپيا ڏنا. ان واقعي گوڊي کي ڪاوڙ ائي وڌو.
Madan lal said he was angered by the Indian union`s payment of 550,000,000 rupees of Pakistan. This exasperated Godes.
Loues Fischer, The life of Mahatma Gandhi.
Harper and Row publishers, 1983, Newyork. P. 504.
آزاديءَ کان پوءِ فقط ساڍن چئن مهينن جي اندر پيش ايندڙ اهو واقعو ملڪ جي لاءِ هڪ چئلينج هو ته ملڪ مهاتما گانڌيءَ جي ٻڌايل اصولن تي هلي يا قوم پرست جنونين جي آڏو گوڏا کوڙي. ملڪ جي قيادت شروع ۾ ئي اهو فيصلو ڪيو ته ان کي مهاتما گانڌيءَ جي ٻڌايل اصولي راهه تي هلڻو آهي. تنهنڪري انهيءَ مطابق ملڪ جو آئين جوڙيو ويو ۽ 26 جنوري 1956ع تي ان جي باقاعده نفاذ جو اعلان ڪيو ويو.
هاڻي ظاهري طور ملڪ جي تعميري ترقي هندستان جي آئين جي رهنمائيءَ ۾ ٿيڻ گهربي هئي. پر هتي هڪ رنڊڪ آڏو اچي وئي.آئين ساز اسيمبليءَ جي ميمبرن پارليامينٽ هائوس جي ڇت هيٺان ويهي، جيڪو ڪجهه ڪاغذ تي لکيو هو. اهو ماڻهن جي دلين ۽ دماغن تي لکجي نه سگهيو، ڪاغذي شقن جي مطابق، ملڪ جو مذهب فينٽسزم (جنوني قوم پرستي) بڻيل رهيو. ان تضاد جو اظهار گذريل اڌ صديءَ دوران مختلف شڪلين ۾ ٿيندو رهيو آهي.
اها صورتحال ملڪ جي اڳواڻن جي لاءِ سخت آزمائش هئي. ڪاغذ جي مٿان خوبصورت شقن لکڻ لاءِ بازار جي مَسُ ڪافي آهي. پر زندگيءَ ۾ انهن شقن جي عملي نفاذ لاءِ انهيءَ قربانيءَ جي ضرورت هئي، جنهن کي ڊيگال جي نالي تي ”گال ازم“ چيو وڃي ٿو. اسان جي اڳواڻن پهريون ڪم ته ڪيو، پر اهي ٻيو ڪم نه ڪري سگهيا. اهو ئي سبب آهي جو هندستان جي آئين جا لفظ ملڪ جي حقيقي زندگيءَ ۾ ڪارنامو نه بڻجي سگهيا.
ملڪ ۾ جيڪو آئين جوڙيو ويو هو، اهو حقيقت ۾ اسيمبلي ميمبرن جي سطح تي ٺاهيو ويو هو. اهو آئين ڪنهن وڏي سطح تي عوامي لاڙن جي نمائندگي ڪندڙ نه هو. انهيءَ ڪري سگهوئي انهن ٻنهي ۾ ٽڪراءُ ٿيو. آئين جا لفظ شهرن جي وچ ۾ مساوات جو اعلان ڪري رهي هئا، پر ملڪ جو عوام تعصب جي راهه تي هلندو رهيو. آئين جا لفظ هر هڪ جي لاءِ هڪجهڙي انصاف جي ضمانت ڏئي رهيا هئا. پر عوامي لاڙي جي گهرج هئي، ته پنهنجن سان هڪڙو سلوڪ هجي ۽ پراون سان ٻيو.
هتي ملڪ جي حڪمرانن کي آئين جو ساٿ ڏيڻو هو، نڪي عوامي خواهشن جو، پر انهن ڏٺو ته جيڪڏهن اهي هندستاني آئين جي ٻڌايل راهه تي هلن ٿا، ته اهي پنهنجي حق ۾ عوام جي سياسي حمايت ۽ همدردي وڃائي ويهندا ۽ ايندڙ چونڊن ۾ کين عوام جو ووٽ نه ملي سگهندو. اهي عوامي خواهشن جي آڏو جهڪي پيا ۽ آئين کي پٺي ڏيئي ڇڏيائون جيتوڻيڪ آئين، اهو ئي هو، جنهن سان وفاداريءَ جو قسم ۽ ساک کڻي اهي حڪومت جي ايوان ۾ پهتا هئا.