انسانيت جو ايڪو ۽ اتحاد
هڪ مغربي فلسفيءَ چيو آهي ته انسانيت جي تاريخ ويڙهه ۽ جهيڙي جهڳڙي جي رجسٽر کان ٿورڙي گهٽ آهي. وڌيڪ هيءُ ته دنيا جون اڪثر جنگيون مذهب جي نالي تي وڙهيون ويون آهن. اهو ڏسندي ڪيترن ئي مفڪرن اها راءِ قائم ڪئي آهي، ته انسانن جي وچ ۾ جهيڙي جهٽي جو وڏو ڪارڻ مذهب آهي. ڪارل مارڪس جهڙن ڪيترن ئي ماڻهن هيءُ چيو آهي ته انسانيت جي وچ ۾ امن قائم ڪرڻ جي لاءِ ضروري آهي ته مذهب کي ختم وڃي. پر حقيقت ۾ ان قسم جي راءِ رڳو هڪ چريائپ آهي، نڪي واقعي ئي ڪا حقيقي راءِ.
ٻئي قسم جا مفڪر اهي آهن، جن ان مسئلي جو حل هيءُ ٻڌايو آهي ته مذهب جي نالي تي جهيڙا جهٽا غير ضروري ۽ اجايا آهن. ڇو جو سڀئي مذهب هڪ آهن. هر مذهب هڪ جيترو سچو آهي. مختلف مذهب ڄڻ مختلف واٽون آهن، جيڪي هڪ ئي گڏيل ساڳي منزل ڏانهن وڃن ٿيون. ان نظريي کي ڪنهن اڪثريت جي وچ ۾ وحدت ۽ هيڪڙائي (Unity in diversity) جو نالو ڏنو آهي ۽ ڪنهن وري ان کي سچائي يا حقيقت جي وحدت (Oneness of reality) جو نالو ڏنو. انهن ماڻهن جو خيال آهي ته جيڪڏهن مذهبن جي باري ۾ اشتراڪي نقطه نظر کي مڃيو وڃي، ته ان کان پوءِ سڀ جهيڙا ختم ٿي ويندا ۽ انساني سماج ۾ مڪمل امن قائم ٿي ويندو.
پر اهو حل به صحيح نه آهي ۽ نڪي ڪارائتو آهي ۽ ساڻ ساڻ عمل جوڳو به نه آهي. بنيادي ڳالهه هيءَ آهي ته اصل مسئلو مذهبن جي وچ ۾ هڪجهڙائيءَ ڳولڻ جو نه آهي، بلڪه مذهبن جي پيروي ڪندڙن يا انسانن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ڳولڻ جو آهي.
[b]ڪجهه نڪتا
[/b]1. مختلف مذهبن جو تقابلي مطالعو ۽ اڀياس ٻڌائي ٿوته هڪ مذهب جي عقيدن ۽ ٻئي مذهب جي عقيدن ۾ اهڙا بنيادي فرق موجود آهن، جيڪي انهيءَ دعويٰ جو واضح انڪار ڪن ٿا ته، سڀ مذهب هڪ آهن. خدا، پيغمبر، الهام، زندگي ۽ موت، هر هڪ جي باري ۾ مختلف مذهبن ۾ جدا جدا تصور ۽ خيال ملن ٿا. اهڙيءَ حالت ۾ اهو چوڻ ته سڀ مذهب هڪ آهن. هڪ اهڙي ڳالهه آهي، جنهن کي خود مذهب به ڪڏهن مڃي نه ٿا سگهن.
2. مذهبن جي وچ ۾ اختلاف هجڻ ڪا برائي نه آهي. بلڪه اها هڪ خوبيءَ جي ڳالهه آهي. هن دنيا ۾ ذهني ۽ فطري ترقيون اختلافن جي ڪري وجود ۾ اينديون آهن. جڏهن معاملي ۾ ٻه رايا آڏو ايندا آهن ته فطري طور تي ٻنهي پاسن کان بحث مباحثو شروع ٿي ويندو آهي. ٻنهي جي وچ ۾ خيالن جو ٽڪراءُ آڏو ايندو آهي. ان بحث ۽ تڪرار جي ذريعي نوان نظريا سامهون ايندا آهن. ايتريقدر جو اصل حقيقت مڪمل طور تي واضح ٿي ويندي آهي. علم جي سموري تاريخ انهيءَ ڳالهه جي تصديق ڪري ٿي ته اختلاف جي ذريعي ئي سڀ فڪري ترقيون ظهور ۾ آيون.
مثال طور: شمسي نظام جي باري ۾ قديم دور ۾ ٻه مختلف نظريا پيش ڪيا ويا. ارسٽارڪس چيو ته زمين سج جي چوڌاري گهمندي آهي. ٻيو نظريو ٽالميءَ جو هو. جنهن چيو ته سج، زمين جي چوڦير گهمي ٿو. جيڪڏهن اهو مڃيو وڃي ها ته اهي ٻئي نظريا صحيح آهن ۽ ٻئي هڪ ئي گڏيل حقيقت جو اظهار آهن. ته فلڪي نظام جي باري ۾ ڪڏهن به اصل حقيقت واضح ٿي ڪري آڏو نه اچي ها. پر علم وارن جي وچ ۾ ٻنهي نظرين تي بحث ٿيندا رهيا. ايتري تائين جو نيٺ هڪ نظريي جو صحيح هجڻ، واضح نموني آڏو آيو. اختلاف سچائيءَ تي پهچڻ جو هڪ ڏاڪو بڻجي ويو.
علم جي سموري تاريخ ٻڌائي ٿي ته راين جو اختلاف هميشه ذهني ترقيءَ جو سبب بڻبو آهي. مذهب جو معاملو به بلڪل ائين ئي آهي، جيڪڏهن اهو مڃجي ته سڀ مذهب هڪ آهن، ته ان کان پوءِ مذهب جي باري ۾ بحث ۽ ڳالهه ٻولهه جو در بند ٿي ويندو ۽ انهيءَ سان گڏوگڏ مذهبي فڪر ۾ ترقيءَ جو در به هميشه جي لاءِ بند ئي رهندو. انسان ان حقيقت جي ڳولا کان محروم ٿي ويندو، جنهن جي ڳولا کان سواءِ انسانيت ۽ ماڻهو مڪمل ٿي نٿو سگهي.
3. ”سڀ مذهب سچا آهن.“ جو نظريو خود مذهب جو ضد آهي. مذهب يقين جو سرچشمو آهي. ڪنهن انسان جو سڀ کان وڏو سرمايو هيءُ آهي ته کيس هڪ اهڙي سچائي مليل هجي، جنهن جي سچي هجڻ تي هو مڪمل يقين ڪري سگهي. جيڪا ان جي لاءِ توڪل ۽ اعتقاد جو آخري سهارو هجي. جيڪا کيس ان احساس سان سرشار رکي ته، هن ان حقيقت کي حاصل ڪري ورتو آهي، جنهن جي طلب هو پنهنجي فطرت جي گهرائين ۾ محسوس ڪري رهيو هو.
پرجڏهن اهو مڃي وٺجي ته سڀ مذهب هڪجهڙا ۽ سچا آهن ته ان جو نتيجو هيءُ نڪرندو جو انسان مذهب تي يقين ڪرڻ کان محروم ٿي ويندو. يقين فطري طور تي هيڪڙائي گهرندو آهي، نڪي ڪثرت. اهڙيءَ ريت هر مذهب کي سچو ۽ صحيح مڃڻ جو نتيجو اهو نڪرندو جو ڪو به مذهب ماڻهو لاءِ يقين ۽ اعتقاد جو سرچشمو بڻجي نه سگهندو.
قرآن مجيد ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
مَا جَعَلَ اللّٰہُ لِرَجُلٍ مِّنۡ قَلۡبَیۡنِ فِیۡ جَوۡفِہٖ (الاحزاب: 4)
”الله ڪنهن به ماڻهوءَ ۾ ٻه دليون نه رکيون آهن.“
ان جو مطلب هي آهي ته پيدائشي بناوت ۽ جوڙ جڪ جي مطابق ڪا هڪ ئي شيءِ ڪنهن جي لاءِ مڪمل معنيٰ ۽ توجهه يا محبت جو مرڪز بڻجي سگهي ٿي، نڪي ڪيئي شيون. ڪو شخص جيڪڏهن اوهان کان اهو مطالبو ڪري ته توهان دنيا جي هر عورت سان پنهنجي ماءُ جهڙي محبت ڪريو ته، اها هڪ غير فطري ۽ ناممڪن ڳالهه هوندي. فطرت جي مطابق صحيح ڳالهه هيءَ آهي ته هر ماڻهو، پنهنجي ماءُ سان محبت رکي ۽ ان کان سواءِ جيڪي عورتون آهن. انهن جو هو مڪمل عزت ۽ احترام ڪري.
اهڙي طرح صحيح ۽ فطري ڳالهه فقط هيءَ آهي ته ماڻهو جنهن مذهب ۾ سچائي ڏسي، ان کي پنهنجي يقين ۽ اعتقاد جو مرڪز بڻائي ۽ باقي ٻين مذهبن سان هڪجهڙو عزت ۽ احترام وارو رويو رکي. مهاتما گانڌي ان نظريي جو تمام گهڻو حامي هو ته سڀئي مذهب سچا آهن. تنهنڪري اهو چوندو هو ته رام ۽ رحيم هڪ آهي. پر واقعا ثابت ڪن ٿا ته مهاتما گانڌيءَ کي فقط هڪ جي مٿان گهرو يقين هو. اهو ئي سبب آهي جو جڏهن 1948ع ۾ کيس گولي هنئي وئي ته مرڻ کان اڳ جيڪو لفظ هن جي زبان مان نڪتو. اهو ”هي رام، هي رحيم“ نه هو، بلڪه فقط ”هي رام“ هو.
حقيقت اها آهي ته ”سڀئي مذهب سچا آهن“ جو نظريو، ماڻهوءَ کي سچائي ته نه ڏيئي سگهندو، پر اهو کيس ٻن مان هڪ برائيءَ ۾ ڦاسائي ڇڏيندو، يا ته ڪنهن به مذهب تي گهرو يقين نه رهندو يا هو ايئن ڪندو جو حقيقي طور تي اهو فقط هڪ مذهب کي مڃيندو هوندو. البت مصلحت خاطر هو پنهنجي واتان اهو چوندو ته سڀ مذهب هڪجهڙا ۽ سچا آهن.
4. ان معاملي ۾ صحيح نظريو هيءُ آهي ته مذهبن ۾ اختلافن کي مڃي، بحث ۽ ڊائيلاگ (ڳالهه ٻولهه) جو سلسلو جاري رکيو وڃي. البت انسانيت جي سطح تي هر هڪ کي احترام جي قابل سمجهيو وڃي. نبي ڪريم ﷺ جو هڪ واقعو ان اصول جي تائيد ڪري ٿو.
نبي ڪريم ﷺ جڏهن مديني ۾ هئا ته هڪ ڏينهن پاڻ سائين ﷺ جن ڏٺو ته ويجهڙائي واري رستي کان هڪ جنازو پئي گذريو. ماڻهو هڪ ميت کي قبرستان ڏانهن کڻي وڃي رهيا هئا، ان وقت رسول الله ﷺ جن ويٺل هئا. جنازو ڏسي، پاڻ ڪريم ﷺ جن ان جي احترام ۾ اٿي بيٺا. نبي ڪريم ﷺ جي هڪ ساٿيءَ چيو ته اي الله جا رسول ﷺ! هيءُ ته هڪ يهوديءَ جو جنازو هو. (نڪي ڪنهن مسلمان جو)، پاڻ سڳورن ﷺ فرمايو ”ڇا اهو انسان نه هو.“ (فتح الباري بشرح صحيح الخاري 3/214)
نبي ڪريم ﷺ جن بابت اهو معلوم آهي ته پاڻ ڪريم ﷺ يهودي مذهب سان اختلاف رکندا هئا. ان جي باوجود پاڻ سڳورن ﷺجن يهودي کي هڪ انسان جي حيثيت سان ڏٺو ۽ انسان جي حيثيت ۾ سندس احترام ڪيو. اهوئي انهيءَ معاملي ۾ صحيح فارمولو آهي. ان کي اختيار ڪرڻ جي صورت ۾ مذهب جي وچ ۾ بحث مباحثي ۽ ڳالهه ٻولهه جو سلسلو جاري رهندو آهي. جيڪو فطري واڌ ويجهه جي لاءِ لازمي هوندو آهي ۽ ٻئي پاسي انساني سطح تي سڀني فردن کي انسان جي روپ ۾ ڏسڻ جو اهو فائدو ملندو آهي ته اهو سماجي اتحاد ۽ معاشرتي راءِ مڪمل طور تي هڪجهڙي باقي رهندي آهي. جيڪا سٺي سماجي زندگيءَ جي لاءِ ضروري آهي.
5. هيءُ عقيدو ته سڀ مذهب هڪجهڙا ۽ ساڳيا آهن. پاڻ ۾ ٽڪراءُ جي خلاف ڪو لازمي جز نه آهي. دنيا جون بيشمار جنگيون هڪ ئي عقيدي ۽ مذهب جي وچ ۾ ٿيون. مثلاً: قديم هندستان ۾ مهاڀارت جي ويڙهاند، جيڪا ساڳئي مذهبي ٽولن جي وچ ۾ ٿي. يورپ جي پهرين ۽ ٻي عالمي جنگ، جنهن جون ٻئي ڌريون هڪ مذهب جون مڃيندڙ هيون. افغانستان جي موجوده جنگ، جنهن ۾ هڪ مذهب جي مڃيندڙ ٻن گروهن ۾ ورهائجي، هڪ ٻئي جي خلاف خوني جنگ وڙهي رهيا آهن وغيره. جنگ جو واسطو ڪن ٻين سببن سان آهي. نڪي مذهب ۽ عقيدي جي اختلاف سان.
6. اها ڳالهه ڏاڍي سادگيءَ واري چئبي ته مختلف مذهبن کي هڪ ٻڌائي، اهو سمجهيو وڃي ته انسان جي وچ ۾ اختلاف ختم ٿي ويندو. حقيقت هيءَ آهي ته فرق ۽ اختلاف خود فطرت جو هڪ لازمي حصو آهي. مثال وٺو، جيڪڏهن مذهب جو اختلاف ختم ڪيو وڃي، تڏهن به هزارين ٻيا اختلاف انسانن جي وچ ۾ موجود رهندا، جيڪي انهن کي ويڙهائڻ جي لاءِ ڪافي هوندا. فرق ۽ اختلاف جڏهن خود فطرت جو ئي هڪ حصو هجي. ته ڪو به انسان ان کي ختم ڪرڻ تي قادر نٿو ٿي سگهي.
مذهب کان سواءِ زندگيءَ جا جيڪي ٻيا شعبا آهن. انهن ۾ هر جاءِ تي ماڻهن جا پاڻ ۾ اختلاف هوندا آهن. ايتري تائين جو پيءُ پٽ ۽ زال مڙس جي وچ ۾ به. زندگيءَ جو سمورو نظام اختلاف کي برداشت ڪرڻ جي اصول تي هلي چلي پيو، نه ڪي اختلاف کي ختم ڪرڻ جي اصول تي. اهڙيءَ حالت ۾ سولي ڳالهه اها آهي ته مذهب جي معاملي ۾ به انهيءَ عام اصول کي مڃيو وڃي، جيڪو ٻين انساني شعبن ۾ هميشه کان جاري آهي. يعني اختلاف جي باوجود اتحاد. اختلاف جي باوجود عزت ۽ احترام.
هي نظريو ته سڀ مذهب هڪجهڙا ۽ سچا آهن. غير حقيقي به آهي ۽ اجايو ۽ بيڪار به. وڌيڪ صحيح ۽ عمل جي قابل ڳالهه اها آهي ته سڀئي انسان احترام جي قابل آهن. مختلف مذهبن ۾ بنا شڪ شبهي جي اختلاف آهن ۽ ان اختلاف جي باري ۾ پرامن ڳالهه ٻولهه به جاري رهڻ گهرجي. پر جيتري قدر مذهب وارن يا ٻين لفظن ۾ انسان جو معاملو آهي. اهو هر حال ۾ عزت ۽ احترام جو حقدار آهي. هر انسان برابر ۽ هڪجهڙو ئي خدا جي مخلوق ۾ شمار ٿئي ٿو. هر انسان بحيثيت انسان جي، برابريءَ وارو درجو رکي ٿو، اهو ئي واحد فارمولو آهي، جيڪو ٻن مختلف عنصرن (مذهب ۽ مذهب پهچائڻ واري) جي وچ ۾ توازن قائم ڪري سگهي ٿو ۽ انسانيت کي اهو امن ڏئي سگهي ٿو، جيڪو بهتر دنيا جي تعمير جي لاءِ لازمي طور نهايت ضروري آهي.
حقيقت هيءَ آهي ته انساني اتحاد ۽ ٻڌيءَ جو صحيح فارمولو هيءُ ناهي ته سڀئي مذهب سچا آهن. ان جي بدران انسانن جي وچ ۾ اتحاد ۽ ٻڌي جي ماحول جوڙڻ جو صحيح فارمولو هي آهي ته، هڪ جي پيروي ڪريو ۽ سڀني جو احترام ڪريو.
Follow one and respect all.
[b]وحدت (هيڪڙائي) جو راز
[/b]5 اپريل 1998ع تي مان رشي ڪيش ۾ هوس. ان وقت اُتي هڪ پروگرام تحت مختلف ملڪن کان اعليٰ تعليم يافته هندو آيا هئا. ان موقعي تي هڪ مجلس ۾ ڪجهه تعليم يافته هندن سان هڪ ڪارائتي ڳالهه ٻولهه ٿي. جنهن جو تت هتي لکجي ٿو:
ڳالهه ٻولهه جو موضوع هيءُ هو ته انساني سماج ۾ هڪ ٻئي سان رواداري (Tolerance) ۽ احترام (Respect) جو ماحول ڪهڙيءَ ريت پيدا ڪيو وڃي. انهن انهيءَ جو حل اهو ٻڌايو ته ماڻهن جي اندر هيڪڙائي جي حقيقت (Oneness of reality) جو عقيدو ذهن نشين ڪجي. انهن ماڻهن جو چوڻ هو ته سچائي هڪ آهي. پر ان جا رستا مختلف آهن. ماڻهو جنهن به مذهبي طريقي تي هلي، نيٺ اهو خدا تائين پهچي ويندو.
هيءُ هڪ پراڻو طريقو آهي. ان جي ثبوت لاءِ جيڪي دليل ڏنا ويندا آهن. اهي سڀ جا سڀ تمثيل تي ٻڌل آهن. مثلاً: ذڪر ڪيل مجلس ۾ هڪ هندو اسڪالر چيو ته جيڪڏهن اوهان هڪ ٽڪريءَ جي هيٺان بيٺا هجو، ته اتان اوهان کي هڪ ئي رستو ڏسڻ ۾ ايندو، جيڪو ٽڪري تي مٿي وڃي رهيو هوندو. پر جيڪڏهن اوهان ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي چڙهي وڃو ۽ ان جي چئني پاسن ڏانهن نهاريندؤ ته اوهان کي اهو نظر ايندو ته ٽڪريءَ جي هر پاسي کان رستا ئي آهن ۽ اهي سڀئي جدا جدا هئڻ جي باوجود هڪ ئي اوچائي تي پهچن ٿا.
اهو دليل فقط تمثيل تي ٻڌل آهي ۽ تمثيلي دليل نج علمي اعتبار کان ڪائي حيثيت نٿو رکي، انهيءَ کي نهايت سولائيءَ سان ٻي تمثيل سان رد ڪري سگهجي ٿو. مثلاً: بمبئي يا دهليءَ جهڙي ريلوي اسٽيشن تي ڪو شخص بيٺو هجي ته ان کي سوين گاڏيون هلندي نظر اينديون. پر اهو سمجهڻ يقيني طور تي درست نه هوندو ته، انهن مان هر هڪ گاڏي، هڪ ئي آخري اسٽيشن ڏانهن وڃي رهي آهي. ڄاڻايل تمثيل ۾ سڀئي رستا جيڪڏهن هڪ ئي منزل ڏانهن وڃي رهيا هئا ته ان قسم جي ٻي تمثيل ۾ هر رستو جدا جدا منزل ڏانهن وڃي رهيو آهي.
حقيقت هيءَ آهي ته انساني سماج ۾ احترام ۽ رواداريءَ جو ماحول پيدا ڪرڻ جي مسئلي سان، مٿئين نظريي جو ڪو واسطو نه آهي، جيڪڏهن سڀ ماڻهو ان عقيدي کي مڃين، ته به اهو گهربل سماجي مقصد لاءِ ڪارائتو نه ٿي سگهندو. ان جو عملي ثبوت هيءُ آهي جو هڪ ئي مذهب کي مڃڻ وارن جي وچ ۾ هر دور ۾ پاڻ ۾ جنگيون لڳيون آهن ۽ اڄ به جاري آهن. پوءِ جيڪو اتحاد جو نظريو هڪ مذهب جي وچ ۾ ڪارائتو نه ٿي سگهيو، اهو مختلف مذهبن جي و چ ۾ ڪهڙيءَ طرح ڪارائتو ٿيندو.
”دين جي هيڪڙائي سماجي اتحاد جنم ڏئي ٿو.“ هيءُ نظريو ظاهر ۾ ته هيءُ ٻڌائي ٿو ته دين جي هيڪڙائيءَ واري اصول کي اڃا تائين عمل ۾ ناهي آندو ويو. هاڻي ان جو عملي تجربو ڪرڻو آهي. جيتوڻيڪ اهاڳالهه حقيقت جي ابتڙ آهي. اها هڪ تاريخي حقيقت آهي ته نهايت مٿاهين سطح تي ان نظريي جو تجربو ڪيو ويو. پر اهو سراسر ناڪام ثابت ٿيو. شهنشاهه اڪبر جي حڪومتي طاقت، ڊاڪٽر ڀڳوان داس جو انسائيڪلو پيڊيائي علم ۽ مهاتما گانڌي جي مقبول ليڊرشپ، ان قسم جا سڀ کان وڏا وڏا تجربا ناڪاميءَ جي ان فهرست ۾ شامل آهن.
ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته اڄ اسان جي آڏو جيڪو اصل مسئلو آهي. اهو دين جي هيڪڙائيءَ جي نظريي جي تجربي جو نه آهي. بلڪه ان جي ڊگهي تجربي جي باوجود گهربل نتيجو نه نڪرڻ جو آهي. ٻين لفظن ۾ هي ته جيڪا شيءِ غائب ۽ ناپيد آهي. اها نظريي جي موجودگي نه آهي. بلڪه نظريي جي موجود هوندي، نتيجي جو حاصل نه ٿيڻ آهي. اهڙيءَ حالت ۾ اسان کي ان نظريي کان سواءِ هڪ ٻيو حل ڳولڻو آهي، نڪي انهيءَ ناڪام تجربي کي وڌيڪ ورجائڻو آهي.
انهيءَ سلسلي ۾ قرآن جيڪو مقرر رستو ڏنو آهي، اهو هيءُ آهي ته:
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اتَّقُوۡا رَبَّکُمُ الَّذِیۡ خَلَقَکُمۡ مِّنۡ نَّفۡسٍ وَّاحِدَۃٍ (النساء:1)
”اي انسانو! ڊڄو پنهنجي رب کان جنهن توهان کي هڪ جان مان پيدا ڪيو.“
يعني سڀني انسانن جو اصل (بنياد) هڪ آهي. سڀ انسان هڪ ئي جوڙي جو اولاد آهن. ان لحاظ کان سڀ انسان پاڻ ۾ ڀيڻ ڀاءُ جي حيثيت رکن ٿا.
ان تصور جي مطابق، سماج ۾ اتحاد ۽ احترام جو ماحول پيدا ڪرڻ جو بنياد انسانيت جي هيڪڙائي آهي. يعني هيءُ ته سڀ ماڻهو ان حقيقت کي مڃين ته، ظاهري اختلاف جي باوجود سڀئي اصل ۾ هڪ انساني برادريءَ سان واسطو رکن ٿا. ظاهر ۾ مختلف هجڻ جي باوجود انساني لحاظ کان اهي هڪ آهن.
انساني سماج ۾ ٻڌيءَ جو راز. مذهبن ۾ هيڪڙائي واري عقيدي ۾ نه آهي. بلڪه انسان جي هيڪڙائي جي عقيدي ۾ آهي. يعني مذهب ته جدا جدا آهن، پر سڀئي انسان هڪجهڙو سماجي درجو رکن ٿا. سماج ۾ ٻڌي ۽ احترام پيدا ڪرڻ جي لاءِ اهو ئي واحد فارمولو آهي. جيڪو عمل جي قابل آهي. ۽ انهيءَ سان گڏوگڏ فطرت جي مطابق به.
[b]سڀ کان وڏو نقصان
[/b]”سڀ مذهب سچا آهن.“ جو نظريو ڪو بنا خطري وارو نظريو ناهي. ان ۾ هڪ وڏو نقصان لڪل آهي. اهو هيءُ ته مذهب جي نالي تي ماڻهن وٽ آخرڪار فقط عصيبت ۽ طرفداري وڃي باقي رهندي. ڪيترائي ماڻهو هميشه جي لاءِ سچي مذهب جي نعمت کان محروم رهجي ويندا.
مذهب کان سواءِ ٻين معاملن ۾ ڳالهه ٻولهه ۽ بحث مباحثي کي پسند ڪيو ويندو آهي. ڇو جو ان سان اهو فائدو ٿئي ٿو ته اصل حقيقت نکري ۽ پڌري ٿي آڏو ايندي آهي. مثلاً: ڪجهه ماڻهو پنهنجي پيءُ ڏاڏي کان ٻڌي، اهو مڃي وٺن ته زمين چوڪنڊي آهي ۽ ان عقيدي کي جذباتي انداز ۾ مڃين جو ان موضوع تي بحث ڪرڻ کي پسند ئي نه ڪن ته ان جو نتيجو فقط اهو ٿيندو ته اهي زمين جي اصل حقيقت جي باري ۾ سدائين غلط فهميءَ جو شڪار رهندا.
اهو ئي معاملو مذهب جو به آهي. اها حقيقت آهي ته مختلف مذهبن جي وچ ۾ بنيادي اختلاف آهن. هاڻي جيڪڏهن اهو مڃجي به کڻي ته سڀ مذهب سچا آهن، ته ان جو نتيجو هيءُ نڪرندو جو ماڻهو فقط عصبيت ۽ طرفداري جي ڪري پنهنجي پنهنجي اباڻي مذهب سان ڳنڍيل رهندا ۽ حقيقي مذهب تائين ڪڏهن به نه پهچي سگهندا.
مذهب انسان جي تمام اهم ضرورت آهي. ان سان انسان جو مستقبل جڙيل آهي. ”سڀئي مذهب سچا آهن.“ جو نظريو، ماڻهن کي جنهن نتيجي تي پهچائيندو، اهو هيءُ ته ماڻهو مذهب جي نالي فقط پنهنجي عصبيت ۽ طرفدارين سان ڳنڍيل رهندا ۽ حقيقي مذهب جي نعمت کان ڪڏهن به سونهان نه ٿيندا.