تبديليءَ جو مسئلو
تبديليءَ جي باري ۾ جيڪو مذهبي نقطه نظر آهي، ان جو واسطو فقط مذهبي روايت سان آهي. ان ڪري اهو نسبتاً هڪ محدود نقطه نظر آهي. سائنسي نقطه نظر ان جي مقابلي ۾ گهڻو وسيع آهي. اهو خود فطرت جي ابدي اصولن تي ٻڌل آهي. ان خيال کان هي چوڻ صحيح ٿيندو ته مذهبي معنيٰ ۾ تبديلي ڪنهن انسان جي لاءِ پنهنجي چونڊ جو معاملو آهي. پر سائنٽيفڪ معنيٰ ۾ تبديلي انساني چونڊ جو معاملو نه آهي. اهو زندگيءَ جو اٽل قانون آهي. ٺيڪ اهڙي طرح، جهڙي طرح فطرت جا ٻيا قانون، اٽل قانون جي حيثيت رکن ٿا. سائنٽيفڪ تبديليءَ جي اصولن کي اسان اهڙي طرح ئي مڃڻ تي مجبور آهيون، جهڙيءَ طرح اسان شام کان پوءِ رات ۽ صبح کي مڃيندا آهيون يا هڪ مندکان پوءِ ٻي مند جي اچڻ جو يقين رکندا آهيون. مون خدا جي فضل سان اسلام جو تفصيلي مطالعو ڪيو آهي. انهيءَ سان گڏ مون سائنس کي به پڙهيو آهي. ان ٻه طرفي مطالعي جي بنياد تي مان اهو چئي سگهان ٿو ته تبديلي جي معاملي ۾ سائنس يا فطرت جو جيڪو اصول آهي، بلڪل اهو ئي خود اسلام جو به اصول آهي. ان معاملي به ٻنهنجي وچ ۾ ڪو حقيقي فرق يا اختلاف نه آهي.
[b]اسلام ۽ تبديلي
[/b]اسلام تبديلي جي پٺڀرائي (حمايت) ڪري ٿو. پر اسلام ۾ تبديلي رسمي مفهوم ۾ فقط مذهب جي تبديلي (Proselytism) جي هم معنيٰ نه آهي. بلڪه اهو هڪ اهڙو واقعو آهي جيڪو ذهني انقلاب (Intellectual Revolution) يا روحاني تغير (تبديلي) (Spiritual Transformation) جي نتيجي ۾ هڪ شخص جي زندگيءَ ۾ پيش ايندو آهي. هيءُ سادي نموني تي هڪ مذهبي ڍانچي مان نڪري، ٻئي مذهبي ڍانچي ۾ وڃڻ نه آهي. بلڪه ان جو مطلب هيءُ آهي ته هڪ ماڻهو پنهنجي ڳولا ۽ تحقيق جي ذريعي سچائي کي ڳولي لهي ۽ پوءِ پنهنجي ذاتي فيصلي جي تحت هڪ کي ڇڏي، ٻئي کي اختيار ڪري.
نبي ڪريم ﷺ ڇهين هجري جي آخر ۾، ان زماني جي پاڙيسري حڪمرانن ڏانهن دعوتي خط اماڻيا هئا. انهن خطن ۾ کين اسلام قبول ڪرڻ جي سڌيءَ ريت دعوت ڏني وئي هئي. مثال طور: پاڻ سڳورن ﷺ بازنطيني بادشاهه هر قل (Hara Claus –I) جي نالي دعوتي خط اماڻيو ته ان ۾ هي لفظ لکيائون. ”اسلم تسلم“ (اسلام قبول ڪر تون سلامتي ماڻيندين) اهڙيءَ ريت مڪي ۾ جتي به ماڻهن جو ميڙ ٿيندو هو، اتي وڃي پاڻ سڳورا ﷺ فرمائيندا هئا:
”يٰايهاالناس قولوا لااله الا الله تفلحوا.“
”اي انسانو! چئو ته هڪ الله کان سواءِ ڪوئي معبود ناهي. توهان فلاح ماڻيندو.“
اها ظاهر ۾ ته ماڻهن کي مذهب بدلائڻ جي دعوت هئي. پر قرآن جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته اها حقيقت ۾ فڪر جي تبديليءَ جي دعوت هئي، نڪي مذهب مٽائڻ جي، اسلام جي پهرين دور ۾ عرب جا ڪجهه ڳوٺاڻا ڪلمو پڙهي مسلمان ٿيا. جڏهن ته انهن منجهه گهري قسم جي ڪردار جي تبديلي نه آئي هئي. انهن جي باري ۾ قرآن ۾ هيءَ سخت آيت نازل ٿي:
قَالَتِ الۡاَعۡرَابُ اٰمَنَّا ؕ قُلۡ لَّمۡ تُؤۡمِنُوۡا وَلٰکِنۡ قُوۡلُوۡۤا اَسۡلَمۡنَا
وَ لَمَّا یَدۡخُلِ الۡاِیۡمَانُ فِیۡ قُلُوۡبِکُمۡ ؕ (الحجرات: 14)
”ٻهراڙيءَ وارن چيو ته اسان ايمان آندو آهي. تون چوين ٿو ته اوهان ايمان نه آندو آهي، پر اوهين چؤ ته اسان تابعداري قبول ڪئي آهي ۽ ايمان اڃا تائين اوهان جي دلين ۾ نه گهڙيو آهي.“
ان مان معلوم ٿيو ته اسلام ۾ تبديلي جو مطلب هڪ انسان جي سموري زندگيءَ جي تبديلي آهي. نڪي مشهور ۽ معروف معنيٰ ۾ مذهب جي تبديلي.
اهڙيءَ طرح قرآن ۾ يهودين ۽ نصارن جي طريقي تي تنقيد ڪندي چيو ويو آهي ته:
صِبۡغَۃَ اللّٰہِ ۚ وَ مَنۡ اَحۡسَنُ مِنَ اللّٰہِ صِبۡغَۃً ۫ وَّ نَحۡنُ لَہٗ عٰبِدُوۡنَ (البقره: 138)
”الله جو رنگ اختيار ڪريو ۽ رڱڻ ۾ الله کان وڌيڪ سٺو ڪير آهي؟ ۽ اسين سندس عبادت ڪندڙ آهيون.“
يهودين ۽ نصارن وٽ مذهب تبديل ڪرڻ جو هڪ رسمي طريقو رائج هو. جنهن کي اصطباغ يا بپتسما (Baptism) چيو وڃي ٿو. ان رسم ۾ ماڻهوءَ کي پاڻيءَ ۾ غوطو ڏنو ويندو هو. اهي پاڻيءَ جي رنگ کي پاڪائيءَ جي علامت سمجهندا هئا. انهن جو خيال هو ته مذهبي پيشوا جي ذريعي صاف پاڻيءَ ۾ غوطو ڏيڻ سان هڪ ناپاڪ ماڻهو پاڪ ٿي وڃي ٿو ۽ اهڙيءَ ريت هو نئين مذهب ۾ داخل ٿي وڃي ٿو. قرآن جي مٿين ذڪر ڪيل آيت ۾ چيو ويو آهي ته جسم جي مٿان ظاهري طور تي پاڻي وجهڻ سان ڪو شخص پاڪ نه ٿي ويندو آهي. پاڪائي اها آهي ته ماڻهوءَ جي سموري شخصيت بدلجي وڃي. ان جي اندر الله جو رنگ داخل ٿي وڃي ۽ هو پنهنجي قول ۽ عمل ۾ مڪمل طور تي خدائي طريقو اختيار ڪري.
ان معاملي ۾ قرآن پاڪ ان رسمي مذهب جي تبديلي جي تصديق ئي نٿو ڪري. شروعاتي طور تي مديني ۾ تقريباً 300 ماڻهو اهڙا هئا، جيڪي اسلام جو ڪلمو پڙهي مسلمان ٿيا هئا. اهي ظاهر ظهور ته نماز پڙهندا ۽ روزو به رکندا هئا، پر اهو سڀ ڪجهه هنن ظاهري طور مصنوعي يا منافقاڻي طور تي ڪيو هو. سندن اندروني (باطني) حالت ظاهري اقرار جهڙي نه هئي. اهي زبان سان اسلام جي دعويٰ ڪندا هئا پر اندروني ڪيفيت جي حوالي سان منجهن اسلام جو روح موجود نه هو. اهڙن ماڻهن جي اسلام کي قرآن ۾ ڪوڙو چيو ويو:
اِذَا جَآءَکَ الۡمُنٰفِقُوۡنَ قَالُوۡا نَشۡہَدُ اِنَّکَ لَرَسُوۡلُ اللّٰہِ ۘ وَ اللّٰہُ یَعۡلَمُ اِنَّکَ لَرَسُوۡلُہٗ ؕ
وَ اللّٰہُ یَشۡہَدُ اِنَّ الۡمُنٰفِقِیۡنَ لَکٰذِبُوۡنَ (المنفقون: 1)
”جڏهن تو وٽ منافق اچن ٿا. چون ٿا ته اسين شاهدي ڏيون ٿا ته بيشڪ تون الله جو رسول آهين ۽ الله ڄاڻي ٿو ته بيشڪ تون ته ان جو رسول آهين ۽ الله شاهدي ڏئي ٿو ته بيشڪ منافق ڪوڙا آهن.“
قرآن ۾ مذهب جي تبديليءَ مان ڇا مراد آهي؟ ان جو اندازو ڪجهه آيتن جي پڙهڻ سان ٿئي ٿو. مثال طور: قرآن ۾ هڪ واقعي جو ذڪر آيو آهي ته جڏهن تقريباً 70 عيسائين جي هڪ ميڙ ۾ قرآن جون آيتون پڙهيون ويون. انهن کي ٻڌي اهي ماڻهو تڙپيا ۽ پنهنجو اباڻو مذهب ڇڏي، اسلام قبول ڪيائون، ان واقعي جو ذڪر قرآن مقدس ۾ هن ريت ڪيو ويو آهي:
وَ اِذَا سَمِعُوۡا مَاۤ اُنۡزِلَ اِلَی الرَّسُوۡلِ تَرٰۤی اَعۡیُنَہُمۡ تَفِیۡضُ مِنَ الدَّمۡعِ مِمَّا عَرَفُوۡا مِنَ الۡحَقِّ ۚ یَقُوۡلُوۡنَ رَبَّنَاۤ اٰمَنَّا فَاکۡتُبۡنَا مَعَ الشّٰہِدِیۡنَ ﴿۸۳﴾ وَ مَا لَنَا لَا نُؤۡمِنُ بِاللّٰہِ وَ مَا جَآءَنَا مِنَ الۡحَقِّ ۙ وَ نَطۡمَعُ اَنۡ یُّدۡخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الۡقَوۡمِ الصّٰلِحِیۡنَ
(المائده: 83 تا 84)
”۽ جيڪي رسول ڏانهن نازل ڪيو ويو، ان کي جڏهن ٻڌندا آهن، تڏهن جيڪي حق سڃاتو اٿن. ان ڪري تون سندن اکين کي ڳوڙها ڳاڙيندو ڏسندين. چوندا ته اي اسان جا رب! اسان ايمان آندو. پوءِ تون اسان کي شاهدي ڏيڻ وارن سان گڏ لک، ۽ اسان کي ڇا ٿيو آهي جو اسان الله ۽ جيڪو اسان وٽ حق پهتو آهي، ان تي ايمان نه آڻيون ۽ اسان اميد رکون ٿا ته اسان جو رب، اسان کي نيڪ ماڻهن سان گڏ داخل ڪندو.“
اهڙيءَ ريت قرآن شريف ۾ ايمان قبول ڪرڻ وارن جو ذڪر ڪندي چيو ويو آهي ته:
اِنَّمَا الۡمُؤۡمِنُوۡنَ الَّذِیۡنَ اِذَا ذُکِرَ اللّٰہُ وَجِلَتۡ قُلُوۡبُہُمۡ وَ اِذَا تُلِیَتۡ عَلَیۡہِمۡ اٰیٰتُہٗ زَادَتۡہُمۡ اِیۡمَانًا وَّ عَلٰی رَبِّہِمۡ یَتَوَکَّلُوۡنَ ۚ﴿ۖ۲﴾ الَّذِیۡنَ یُقِیۡمُوۡنَ الصَّلٰوۃَ وَ مِمَّا رَزَقۡنٰہُمۡ یُنۡفِقُوۡنَ ؕ﴿۳﴾
اُولٰٓئِکَ ہُمُ الۡمُؤۡمِنُوۡنَ حَقًّا ؕ لَہُمۡ دَرَجٰتٌ عِنۡدَ رَبِّہِمۡ وَ مَغۡفِرَۃٌ وَّ رِزۡقٌ کَرِیۡمٌ
(الانفال: 2 تا 4)
”مؤمن فقط اهي آهن، جڏهن الله کي ياد ڪيو وڃي ٿو ته انهن جون دليون ڊڄن ٿيون ۽ جڏهن ان جون آيتون کين پڙهي ٻڌايون وڃن ٿيون، ته اهي سندن ايمان کي زياده ڪن ٿيون ۽ پنهنجي رب تي ڀروسو ڪن ٿا. جيڪي نماز کي قائم ڪن ٿا ۽ جيڪي انهن کي رزق اسان ڏنو آهي، ان مان خرچ ڪن ٿا. اهي ئي سچا ايمان وارا آهن. انهن لاءِ سندن رب وٽ درجا ۽ بخشش ۽ چڱي روزي آهي.“
ان مان معلوم ٿيو ته قرآن وٽ مذهب جي تبديلي حقيقت ۾ اها آهي، جيڪا معرفت (Realization) جي نتيجي ۾ پيش آئي هجي، ته جڏهن هڪ انسان جي حق جي ڳولا، پنهنجي ڳولا جو پڪو پختو يقين حاصل ڪري وٺي. اهو جواب حاصل ڪرڻ ان جي لاءِ ايڏو گهرو تجربو هجي، جو سندس من بي چين ۽ اتاولو ٿي جاڳي پوي. سندس اکيون ڳوڙها وهائڻ لڳن. سندس سمورو وجود، ان سچائيءَ جي رنگ ۾ رڱجي وڃي ۽ ان کان پوءِ هو هڪ نئون ۽ بلڪل مختلف انسان بڻجي وڃي.
اهوئي سبب آهي جو قرآن مجيد تبديلي جي هم معنيٰ ٻيو ڪو لفظ استعمال نه ڪيو آهي، بلڪه تبديلي جي معاملي کي ٻڌائڻ جي لاءِ ٻيا وڌيڪ معنيٰ رکندڙ لفظ ڪتب آندا ويا آهن. مثال طور: قرآن مقدس جنهن دعوتي مشن تحت نازل ڪيو ويو آهي، ان جو ذڪر قرآن پاڪ ۾ هن ريت ڪيو ويو آهي.
یٰۤاَہۡلَ الۡکِتٰبِ قَدۡ جَآءَکُمۡ رَسُوۡلُنَا یُبَیِّنُ لَکُمۡ کَثِیۡرًا مِّمَّا کُنۡتُمۡ تُخۡفُوۡنَ مِنَ الۡکِتٰبِ وَ یَعۡفُوۡا عَنۡ کَثِیۡرٍ ۬ؕ قَدۡ جَآءَکُمۡ مِّنَ اللّٰہِ نُوۡرٌ وَّ کِتٰبٌ مُّبِیۡنٌ ﴿ۙ۱۵﴾ یَّہۡدِیۡ بِہِ اللّٰہُ مَنِ اتَّبَعَ رِضۡوَانَہٗ سُبُلَ السَّلٰمِ وَ یُخۡرِجُہُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ بِاِذۡنِہٖ وَ یَہۡدِیۡہِمۡ
اِلٰی صِرَاطٍ مُّسۡتَقِیۡمٍ (المائده: 15 تا 16)
”اي اهل ڪتاب! بيشڪ اسان جو رسول توهان وٽ آيو. توهان تي گهڻيون ڳالهيون چٽائيءَ سان بيان ڪري ٿو. اهي ڳالهيون جيڪي الله جي ڪتاب مان لڪائيندا آهيو ۽ گهڻيون معاف ڪري ٿو. بيشڪ توهان وٽ الله وٽان نور ۽ پڌرو ڪرڻ وارو ڪتاب آيو آهي.انهيءَ سان الله انهن کي سڌو رستو ڏيکاري ٿو. جيڪي سلامتيءَ جي واٽن ڏانهن سندس راضپو ڳولين ٿا ۽ کين اونداهين مان سوجهري ڏانهن پنهنجي حڪم سان ڪڍي ٿو ۽ کين سڌي واٽ ڏانهن هدايت ڪري ٿو. “
اهڙيءَ طرح جيڪي ماڻهو قرآن جي مطالعي کان متاثر ٿي، اسلام قبوليندا آهن، انهن جو ذڪر قرآن مجيد ۾ هن ريت آيو آهي:
اَفَمَنۡ یَّعۡلَمُ اَنَّمَاۤ اُنۡزِلَ اِلَیۡکَ مِنۡ رَّبِّکَ الۡحَقُّ کَمَنۡ ہُوَ اَعۡمٰی ؕ
اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُولُوا الۡاَلۡبَابِ (الرعد: 19)
”ڇا پوءِ جيڪو ڄاڻي ٿو ته جيڪي ڪجهه توتي تنهنجي پالڻهار طرفان نازل ڪيو ويو آهي، سو سچ آهي. اهو ان جهڙو آهي جيڪو انڌو آهي؟ عقل وارا ئي نصيحت وٺن ٿا.“
هن آيت جي مطابق، حقيقي تبديلي اها آهي، جيڪا علم جي سطح تي ظاهر ٿئي، جنهن ۾ ماڻهو اهو محسوس ڪندو هجي ته اهو نه ڄاڻڻ جي مرحلي مان نڪري، ڄاڻڻ جي مرحلي ۾ داخل ٿيو آهي. انهيءَ ڪري حديث ۾ اسلام قبول ڪرڻ کان اڳ واري دور کي ”جاهليت“ چيو ويو آهي. يعني اڻ ڄاڻائي ۽ بي خبريءَ وارو دور. اهڙيءَ طرح قرآن شريف ۾ مؤمن ۽ غير مؤمن جي فرق کي موت کان پوءِ واري زندگي ملڻ سان ڀيٽيو ويو آهي
ارشاد آهي ته:
اَوَ مَنۡ کَانَ مَیۡتًا فَاَحۡیَیۡنٰہُ وَ جَعَلۡنَا لَہٗ نُوۡرًا یَّمۡشِیۡ بِہٖ فِی النَّاسِ کَمَنۡ مَّثَلُہٗ
فِی الظُّلُمٰتِ لَیۡسَ بِخَارِجٍ مِّنۡہَا (الانعام: 122)
”ڀلا جيڪو مئل هو پوءِ اسان ان کي جيئرو ڪيو ۽ ان لاءِ روشني پيدا ڪئي سون، جنهن سان هو ماڻهن ۾ هلي ٿو سو ان جهڙو آهي ڇا جنهن جو حال هي آهي جو هو اونداهين ۾ (پيو) آهي انهن مان نڪرڻ وارو نه آهي..“
ان حقيقت کي قرآن شريف ۾ مختلف انداز ۾ بيان ڪيو ويو آهي. مثال طور: هڪ هنڌ زمين جي تمثيل جي ذريعي ان کي هن ريت واضح ڪيو ويو آهي ته، ”جڏهن مينهن پوندو آهي ته زرخيز زمين سائي ستابي فصل سان جهومڻ لڳندي آهي.“ اهڙيءَ طرح جن ماڻهن جي دلين ۾ طاقت ۽ صلاحيت آهي ۽ اهي سچائي کي حاصل ڪري جاڳي پوندا آهن. ارشاد ٿيو آهي:
وَ الۡبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخۡرُجُ نَبَاتُہٗ بِاِذۡنِ رَبِّہٖ ۚ وَ الَّذِیۡ خَبُثَ لَا یَخۡرُجُ اِلَّا نَکِدًا ؕ
کَذٰلِکَ نُصَرِّفُ الۡاٰیٰتِ لِقَوۡمٍ یَّشۡکُرُوۡنَ (الاعراف: 58)
”۽ سٺي زمين جا اوڀڙ سندس رب جي حڪم سان (چڱا) نڪرن ٿا ۽ خراب زمين جا اوڀڙ خراب نڪرن ٿا. اهڙيءَ طرح اسين شڪر ڪرڻ وارين قوم لاءِ نشانيون وري وري بيان ڪريون ٿا.“
ان ڳالهه کي قرآن ۾ ٻئي هنڌ هن ريت بيان ڪيو ويو آهي:
اَلَمۡ تَرَ کَیۡفَ ضَرَبَ اللّٰہُ مَثَلًا کَلِمَۃً طَیِّبَۃً کَشَجَرَۃٍ طَیِّبَۃٍ اَصۡلُہَا ثَابِتٌ وَّ فَرۡعُہَا فِی السَّمَآءِ ﴿ۙ۲۴﴾ تُؤۡتِیۡۤ اُکُلَہَا کُلَّ حِیۡنٍۭ بِاِذۡنِ رَبِّہَا ؕ وَ یَضۡرِبُ اللّٰہُ الۡاَمۡثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّہُمۡ یَتَذَکَّرُوۡنَ ﴿۲۵﴾ وَ مَثَلُ کَلِمَۃٍ خَبِیۡثَۃٍ کَشَجَرَۃٍ خَبِیۡثَۃِۣ اجۡتُثَّتۡ مِنۡ فَوۡقِ الۡاَرۡضِ مَا لَہَا مِنۡ قَرَارٍ ﴿۲۶﴾ یُثَبِّتُ اللّٰہُ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا بِالۡقَوۡلِ الثَّابِتِ فِی الۡحَیٰوۃِ الدُّنۡیَا وَ فِی الۡاٰخِرَۃِ ۚ وَ یُضِلُّ اللّٰہُ الظّٰلِمِیۡنَ ۟ۙ وَ یَفۡعَلُ اللّٰہُ مَا یَشَآءُ
(ابراهيم 24 تان 27)
”ڇا تو نه ڏٺو ته ڪيئن الله مثال بيان ڪيو آهي. سٺيءَ ڳالهه کي سٺي وڻ جهڙو، جنهن جي پاڙ مضبوط هجي. ۽ ان جون ٽاريون آسمان ۾ هجن. ۽ هر وقت پنهنجي پالڻهار جي حڪم سان ميوو ڏئي ٿو ۽ الله تعاليٰ ماڻهن لاءِ مثال بيان ڪري ٿو ته مَنَ اهي نصيحت وٺن. ۽ خراب ڳالهه جو مثال خراب وڻ جهڙو آهي، جنهن کي زمين تان پٽيو ويو. ان کي ڪو ٽڪاءُ نه آهي. الله ايمان وارن کي دنيا جي حياتيءَ ۾ ۽ آخرت ۾ مضبوط ڳالهه سان ثابت قدم رکي ٿو ۽ الله ظالمن کي گمراهه ڪري ٿو ۽ الله جيڪي گهري ٿو، سو ڪري ٿو.“
قرآن جي انهن آيتن ۾ ان فرق کي بيان ڪيو ويو آهي جيڪو سچائيءَ کي ماڻيندڙ انسان ۽ سچائيءَ کي نه ماڻيندڙ انسان جي وچ ۾ هجي ٿو. جيڪو شخص سچائيءَ کي حاصل نه ڪري سگهي. اهو ڄڻ هڪ اهڙي سلي وانگر آهي. جيڪو زمين جي مٿان نڪري ايندو آهي. اهڙو ٻوڙو ڪجهه ڏينهن تائين بنا فائدو ڏيڻ جي، زمين جي مٿان رهندو آهي ۽ ان کان پوءِ اهو يا ته پاڻ هُرتو ختم ٿي ويندو آهي. يا ان کي پٽي اڇلايو ويندو آهي. ان جي ابتڙ هڪ فائدي وارو ۽ ميويدار وڻ زمين جي مٿان اهڙيءَ ريت پيدا ٿئي ٿو. ڄڻڪ اهو زمين جي لاءِ هجي ۽ زمين ان جي لاءِ. اهو زمين ۽ فضا مان پنهنجي خوراڪ حاصل ڪري، خوب وڌي ويجهي ٿو. ان مان ماڻهن کي هر قسم جا فائدا ملن ٿا، اهو زمين تي هڪ گهربل ۽ معنيٰ رکندڙ وجود جي حيثيت سان بيٺل نظر ايندو آهي.
[b]تبديلي هڪ آفاقي اصول
[/b]ان معاملي جو هڪ ٻيو رخ به آهي. جنهن ڏانهن قرآن مقدس ۾ ڪيترائي ڀيرا اشارو ڪيو ويو آهي. اهو هيءُ آهي ته تبديليءَ جو معاملو محدود طور تي فقط مذهب جي تبديليءَ جو معاملو نه آهي. بلڪه هيءُ هڪ آفاقي اصول آهي موجوده ڪائنات ۾ سڀ ترقيون انهيءَ تبديليءَ جي طريقي سان ظاهر ٿيون آهن. ڪائنات پنهنجي ابتدا ۾ هڪ بند مادي جي صورت ۾ هئي. پوءِ ان ۾ اندروني ڦيرڦار ٿي. اهو بند مادو کلي ڪري پکڙجڻ شروع ٿيو، ايتري قدر جو موجوده وسيع ۽ ڪشادي ڪائنات بڻجي وئي.
وَ تَرَی الۡاَرۡضَ ہَامِدَۃً فَاِذَاۤ اَنۡزَلۡنَا عَلَیۡہَا الۡمَآءَ اہۡتَزَّتۡ وَ رَبَتۡ وَ اَنۡۢبَتَتۡ
مِنۡ کُلِّ زَوۡجٍۭ بَہِیۡجٍ (الحج: 5)
”۽ تون زمين کي غير آباد ڏسين ٿو، پوءِ جڏهن ان تي پاڻي وسايون ٿا ته تازي ٿئي ٿي ۽ اڀامي ٿي ۽ سڀ ڪنهن رونق واريءَ جنس مان پيدا ڪري ٿي.“
اهڙيءَ نموني ظاهري طرح بي جان نظر ايندڙ ڪجهه جزا هڪ مادي (مؤنث) جي پيٽ ۾ رهندي تبديلين جي مخصوص مرحلن مان گذرن ٿا. ايستائين جو اهي جزا مڪمل قسم جي جاندار جي شڪل اختيار ڪري وٺن ٿا. جنهن جو نتيجو گهمندي ڦرندي انسان ۽ حيوان جي شڪل ۾ ظاهر ٿئي ٿو.
وَ اِنَّ لَکُمۡ فِی الۡاَنۡعَامِ لَعِبۡرَۃً ؕ نُسۡقِیۡکُمۡ مِّمَّا فِیۡ بُطُوۡنِہٖ مِنۡۢ بَیۡنِ فَرۡثٍ
وَّ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِّلشّٰرِبِیۡنَ (النحل: 66)
”۽ بيشڪ چوپائي مال ۾ اوهان لاءِ هڪ نصيحت آهي، جيڪي انهن جي پيٽن ۾ آهي. تنهن مان ڇيڻي ۽ رت جي وچان اوهان کي خالص کير پياريون ٿا، جو پيئندڙن کي وڻندڙ آهي.“
ان قسم جي قدرتي منظرن جا مثال ڏيئي قرآن ۾ اها حقيقت ٻڌائي وئي آهي ته هيءَ دنيا تبديلي جي عالمي اصول تي قائم آهي. هتي هر قسم جي واڌ ويجهه ٿيندي آهي. سدائين تبديلي جي عمل (Process) مان گذري ظاهر ٿيندي آهي. هڪ شيءِ شروعاتي حالت ۾ ٻئي نموني جي هوندي آهي ۽ پوءِ ان تي ڦيرڦار جو عمل ٿئي ٿو، جنهن جي نتيجي ۾ اها شيءِ هڪ نئين ۽ بهتر شيءِ بڻجي ويندي آهي. ٻن قسمن جي ڪڪرن جي ٽڪرائجڻ سان نائٽروجن جو پيدا ٿيڻ، ٻن قسمن جي گئسن جي ملڻ سان پاڻيءَ جو وجود ۾ اچڻ، ڪچي لوهه جو تبديل ٿي اسٽيل بڻجڻ ۽ مختلف قسم جي ڪيميائي مادن جي ملاوٽ سان نوان ڌاتو ٺهڻ وغيره وغيره.
اهي سڀ تبديليءَ جا وسيع معنيٰ رکندڙ مثال آهن. اها ئي تبديلي انساني فڪر جي دنيا ۾ به ڪار فرما آهي. هن دنيا ۾ لڳاتار فڪرن جي وچ ۾ ٽڪراءُ جاري آهي. ان ٽڪراءَ جي عمل سان هڪ فڪر تبديل ٿي ٻئي وڌيڪ بهتر فڪر جي شڪل اختيار ڪري ٿو. مثال طور: دنيا ۾ سوين سالن تائين شمسي نظام جي باري ۾ زمين جي نظريي کي مرڪزي (geo- centric theory) حيثيت حاصل هئي، پوءِ فڪري ٽڪراءَ جي نتيجي ۾ ان ۾ تبديلي آئي. ايتري تائين جو زمين جي مرڪزي نظريي کي علمي دنيا ۾ رد ڪيو ويو ۽ ان جي بدران چنڊ جي مرڪزي نظريي (Helios- centric theory) کي وڌيڪ صحيح سمجهي، ان کي قبول ڪيو ويو.
سوچ ۽ فڪر جي دنيا ۾ ان ئي تبديليءَ جو هڪ مثال هيءُ آهي، جنهن کي مذهبي تبديلي چيو وڃي ٿو. ان لحاظ مذهبي تبديلي، فطرت جي وسيع رٿا جو فقط هڪ جز آهي. اهو حصو به ايڏو ئي گهربل ۽ ضروري آهي، جيترو مڙيو ئي جزا يعني سڀ جو سڀ.
حقيقت هيءَ آهي ته تبديلي فطرت جو جوڙيل هڪ عالمگير قانون آهي. مادي دنيا جون سڀ ترقيون انهيءَ تبديلي جي اصول تي ٿي رهيون آهن. زندهه شيون (انسان ۽ حيوان) جي جسماني ارتقا سڄي ساري انهيءَ تبديلي جي اصول تي ٿيندي آهي. اهڙيءَ ريت فڪرن جي دنيا ۾ هزارين ورهين کان جيڪي ترقيون ٿينديون آيون آهن. اهي سڀ جو سڀ تبديلي جي اصول کي اختيار ڪرڻ جي بنياد تي ٿينديون رهيون آهن. يعني هڪ شيءِ کي حق سمجهي، مڪمل طرح سان اختيار ڪرڻ. هن دنيا جو ڪو به واڌ ويجهه جو واقعو ان تبديلي کان سواءِ ممڪن نه آهي. اهو ئي معاملو مذهب جو به آهي. جيڪو روحاني سچائيءَ جو ٻيو نالو آهي. اهو ئي مذهب، ڪنهن انسان جو مذهب بڻجي سگهي ٿو. جنهن کي ماڻهوءَ ذاتي ڳولا جي نتيجي ۾ ڳولي لڌو هجي. مذهب جو نهايت گهرو تعلق ۽ ويساهه يقين سان آهي ۽ يقين جو تعلق کوجنا (Discovery) سان، ڳولي لهڻ سان. تحقيق ۽ کوجنا کان سواءِ يقين ناهي ۽ يقين کان سواءِ مذهب ناهي.
اهوئي ڪارڻ آهي جو جيڪڏهن ڪنهن شخص پيدائشي طور تي سچي مذهب جي ماحول ۾ جنم ورتو هجي، تڏهن به اهو فقط آبائي (ابي ڏاڏي) واري واسطي جي بنياد تي مذهب کي نٿو حاصل ڪري سگهي. مذهب کي هڪ يقيني حيثيت ۾ حاصل ڪرڻ، ان جي لاءِ فقط ان وقت ممڪن آهي، جڏهن هو پاڻ پنهنجي مطالعي ۾ غور فڪر جي ذريعي ان کي حاصل ڪري، هو هڪ ڄاتل شيءِ کي هڪ ڀيرو ٻيهر ڳولي (Re-discover) لهي.
[b]تبديليءَ جي حقيقت
[/b]ڪنورزن (تبديلي) جو مطلب هيءُ آهي ته ماڻهو ڪجهه رسمي لفظ ادا ڪري ۽ پنهنجو نالو بدلائي هڪ ثقافتي ٽولي کي ڇڏي، ٻئي ثقافتي گروهه ۾ شامل ٿي وڃي. تبديليءَ جو مطلب مذهب جي تبديلي نه آهي. بلڪه شخصيت جي تبديلي آهي. تبديلي هيءَ آهي ته هڪ ماڻهو حقيقت جي ڳولا ۾ جاکوڙيندو رهي. تحقيق ۽ جستجوءَ جي سڀني مرحلن مان گذري ۽ پوءِ ان جي نتيجي ۾، منجهس هڪ نئين شخصيت جي ارتقا ٿئي. تبديلي پنهنجي حقيقت جي لحاظ کان هڪ نئين شخصيت جي ظاهر ٿيڻ جو نالو آهي. اهڙي شخصيت جو بڻجڻ انساني تاريخ جو سڀ کان وڏو واقعو هوندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو اهڙا ماڻهو جڏهن ڪنهن سماج ۾ گهڻي انگ ۾ پيدا ٿين، ته اهي تاريخ جا تمام وڏا ڪارناما سرانجام ڏيندا آهن.
تبديلي درحقيقت کوجنا ۽ ڳولا جي نتيجي ۾ پيش ايندڙ واقعو آهي. هڪ عظيم ڳولا کان پوءِ ماڻهو، اهو نه رهندو آهي، جهڙو هو اڳ ۾ هو، هاڻ هو مڪمل طور تي هڪ نئون انسان هوندو آهي. انهيءَ قسم جي انقلابيءَ تبديليءَ جو نالو ”ڪنورزن“ آهي، يعني مڪمل طرح تبديل ٿيل. اهو سڀ ڪجهه ذاتي فيصلي هيٺ ٿيندو آهي. ڪنهن به خارجي (ٻاهرين) لالچ يا دٻاءَ سان، ان جو ڪو به واسطو نه آهي.
تبديلي جو مطلب هيءُ آهي ته هڪ ناڪام انسان هڪ ڪامياب انسان بڻجي پئي، هڪ بي خبر ۽ اڻڄاڻ انسان، باخبريءَ واري دور ۾ پهچي وڃي. هڪ ستل انسان پنهنجي حواسن سان جاڳي پئي. هڪ شخص جيڪو انڌو ٿي گذاريندو هجي، اهو ديد وارو (حقيقي) بڻجي پئي، اهو جيئڻ جي قابل ٿي وڃي. هڪ شخص، جنهن کي پنهنجي ڪوششن جو مرڪز نه مليو هو. کيس پنهنجي ڪوششن جو هڪ ڄاتل مرڪز ملي وڃي. هڪ شخص جيڪو محدود دنيا ۾ گذاري رهيو هو، اهو لا محدود دنيا ۾ داخل ٿي ساهه کڻڻ لڳي. هڪ شخص جيڪو فقط پنهنجي جسم جي دائري ۾ زندگي گذاري رهيو هو، اهو ان کان مٿانهون ٿي فڪر جي اعليٰ درجي تي زندگيءَ گذارڻ لڳي. هڪ شخص جيڪو بنا مقصد واري حالت ۾ ڀٽڪي رهيو هو. ان کي مقصد واري زندگيءَ جو راز معلوم ٿي وڃي.
[b]صحت مند چٽاڀيٽي
[/b] 99- 1998ع جي وچ ڌاري هندستان جي ڪجهه رياستن (گجرات ۽ اڙيسا) ۾ ڪجهه گهٽ ذات جا هندو پنهنجو مذهب ڇڏي عيسائي ٿيا. جنهن ڪري ڪجهه انتها پسند هندو ڏاڍا ڪاوڙيا ۽ ڏمريا. انهن عيسائين جي خلاف نفرت جو پرچار ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. ايتري قدر جو انهن عيسائين جي سوين گهرن ۽ گرجائن کي ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيو. ڪيترن ئي عيسائين کي جيئرو ساڙي ڇڏيائون.
ڄاڻايل واقعي تي رد عمل جو هڪ مثال اهو هو، ٻئي رد عمل جو مثال هي آهي جيڪو پروفيسر امرتيه سين جي زندگيءَ ۾ ملي ٿو. اتفاق سان انهيءَ زماني ۾ کيس ايڪنامڪس جو نوبل انعام ڏنو ويو هو. ان کان پوءِ هو جڏهن هندستان آيو، ته هتي انهن هندن سندس باري ۾ هيءُ چوڻ شروع ڪيو، ته امرتيه سين کي جيڪو نوبل انعام ڏنو ويو آهي، اهو مغربي قومن جي سازش آهي. اهي چاهين ٿا ته امرتيه سين کي پنهنجو ايجنٽ بڻائين ۽ ان جي وسيلي هندستان ۾ عيسائي تبديليءَ جي تحريڪ کي وڌائين. جڏهن هو هندستان آيو، ته هتان جي هڪ صحافيءَ کانئس پڇيو ته، اوهان تي جيڪو الزام مڙهيو ويو آهي، تنهن جو اوهان وٽ ڪهڙو جواب آهي؟ ٽائمز آف انڊيا (29 ڊسمبر 1998ع) جي رپورٽ مطابق پروفيسر امرتيه سين ان جو هي جواب ڏنو:
I am not expected to respond to something like this.
يعني مون کان ڪنهن به اهڙي شيءِ (يا سوال) جي جواب ڏيڻ جي توقع نه ڪئي وڃي.
تبديلي جي واقعي تي ڪٽر هندن جي ذڪر ڪيل ناڪاري روش هر طرح کان مذمت جي لائق آهي. اها اصولي اعتبار کان مڪمل طور تي غلط آهي ۽ عملي طور تي گهڻي تباهي ڏيندڙ حد تائين بي فائدي ۽ بي نتيجي. صحيح رد عمل هي آهي ته ان واقعي کي چئلينج جي روپ ۾ ڏٺو وڃي. ان معاملي کي جيڪڏهن چئلينج جي روپ ۾ ڏسبو، ته ان جو فائدو هيءُ ٿيندو جو، ان کان پوءِ هتي ٻنهي ٽولن جي وچ ۾ صحت مند چٽاڀيٽي(Healthy Competition) شروع ٿي ويندي، جيڪا ملڪ ۽ قوم جي لاءِ ڪارائتي هوندي.
ان کان اڳ 19هين صديءَ جي پوئين اڌ ۾ انهيءَ قسم جي صورتحال آڏو آئي. ان وقت ملڪ ۾ نفرت جو ماحول موجود نه هو ۽ نه ئي انهيءَ وقت هاڻوڪن جهڙا غيرسنجيده قسم جا اڳواڻ، هتي موجود هئا. انهيءَ ڪري ٻنهي گروپن جي وچ ۾ خاموشيءَ سان هڪ صحت مند چٽاڀيٽي شروع ٿي وئي، ٻنهي گروهن ۾ اهڙا ماڻهو پيدا ٿيا، جن پنهنجي پنهنجي مذهب کي وڌيڪ پرڪشش انداز ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هڪ طرف هندن ۾ آروبندو، سوامي وويڪانند، راج گوپال آچاريه، ڊاڪٽر راڌا ڪرشن جهڙا ماڻهو اٿي کڙا ٿيا ۽ انهن هندو مذهب کي جديد اسلوب ۽ جديد اصطلاحن ۾ پيش ڪيو. ٻئي طرف مسلمانن ۾ شبلي نعماني، سيد سليمان ندوي، ابوالڪلام آزاد، ڊاڪٽر محمد اقبال ۽ مولانا سيد ابوالاعليٰ مودودي جهڙا مفڪر پيدا ٿيا. جن اسلام کي جديد انداز ۽ جديد دليلن سان ماڻهن جي آڏو رکيو.
اهڙيءَ طرح ٻنهي ٽولن جي وچ ۾ بنا ڪنهن اعلان جي صحتمند چٽاڀيٽي شروع ٿي ويو. ٻنهي پاسن کان تحرير ۽ تقرير جي ذريعي مذهب جي اهڙي نمائندگي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، جيڪا جديد ذهن جي لاءِ قبوليت جوڳي ٿي سگهي. جنهن جو نتيجو اهو ٿيو جو تبديلي جو مسئلو زحمت ۾ رحمت (Blessing in Disguise) بڻجي ويو. ٻنهي پاسن جي مذهبي فڪر ۾ ترقي ٿي. ٻنهي کي هڪٻئي کان فائدو رسيو.
هاڻي موجوده صورتحال ۾ به ضرورت آهي ته ٻيهر اها ئي صحتمند چٽاڀيٽي ٿئي. نفرت ۽ تشدد جي بدران محبت ۽ انسانيت جي گڻن کي هٿي ڏياري وڃي. ملڪ جي مختلف مذهبي ٽولن جي وچ ۾ پر امن ڳالهه ٻولهه ٿيڻ کپي. مذهبي تعارف جي لاءِ مڙني مذهبن بابت ڪانفرنسون منعقد ڪيون وڃن. هر مذهب جا ماڻهو، پنهنجي مذهب جون تعليمات ۽ تاريخ تي علمي ڪتاب مرتب ڪري ڇپرائين. مذهب جي دائري ۾ به اها ئي آزاداڻي ڳالهه ٻولهه ٿيڻ گهرجي. جيڪا اڄ به سيڪيولر حلقن ۾ هر هنڌ ملي ٿي. تبديلي جي سوال تي اهڙي قسم جو رد عمل جيڪڏهن آڏو اچي ته اهو هر مذهبي ٽولي جي لاءِ غيرمعمولي فائدي جو سبب بڻبو. مذهبي مسئلو وڌيڪ واضح ۽ چٽائي سان سامهون ايندو. سچائيءَ کي ڳولڻ جو هڪ نئون عمل شروع ٿي ويندو، لڪل حقيقتون ظاهر ٿيڻ لڳنديون. مذهب جي دنيا جي هڪ هٽي ٽٽندي ۽ هر پاسي لازوال ۽ لافافي مذهب جو ماحول قائم ٿي ويندو.
وڌيڪ هيءُ ته فطرت جي عام اصول جي مطابق، اها ذهني سجاڳي فقط مذهب جي دائري تائين محدود ناهي رهندي، پر اها وڌندي وڌندي عمومي دائري تائين پکڙجي ويندي. شيون هڪ حالت کان ٻيءَ حالت ۾ تبديل ٿينديون رهن ٿيون. اصل ۾ جمود ۽ تعطل (ڪنهن شيءِ جو هڪ حالت ۾ رهڻ) واري ڪيفيت جو تبديل ٿيڻ هر شيءِ جي (فڪري توڙي ظاهري يا عملي) جمود ۽ تعطل جي ختم يا تبديل ٿيڻ جي معنيٰ ۾ ورتو ويندو آهي. مذهب جي سجاڳي زندگيءَ جي ٻين سڀني شعبن ۾ سجاڳي آڻڻ جو ڪارڻ بڻبي. ايتري تائين جو سڄو ملڪ ان کان متاثر ٿيندو. هڪ قوم جيڪا اڄ ظاهر ۾ ته ستل ڏسڻ ۾ اچي ٿي، اها مڪمل طور تي جاڳي پوندي ۽ اهو سڀ ڪجهه فقط انهيءَ ڪري ٿيو جو، اسان هڪ مسئلي کي چئلينج جي شڪل ۾ ورتوسين. صحتمند چٽاڀيٽي جي صورت ۾ ان سان مهاڏو اٽڪايو.
گهڻو ڪري 1990ع ۾ مون هڪ هندستاني ليکڪ جو هڪ ڪتاب پڙهيو هو. جنهن جو نالو ”تبديليءَ جي سياست“ (Politics of conversion) هو. ان کي پڙهڻ کان پوءِ مون چيو ته ان ڪتاب سان مون کي فقط هڪ اختلاف آهي. اهو هيءُ ته ڪتاب جو نالو صحيح نه آهي. ان جو صحيح نالو هجڻ گهرجي: ”ڳالهه ٻولهه کي سياسي بنائڻ“ (Politicisation of conversion) يعني هڪ سادي فطري حقيقت کي سياسي رنگ ڏئي، ان ۾ غير ضروري طور تي اضطرابي ڪيفيت پيدا ڪرڻ.
ڪنورزن (تبديلي) ڇا آهي؟ عام طرح تي ”ڪنورزن“ (Conversion) کي فقط مذهب بدلائڻ (مرتد ٿيڻ) (Proselytism) جي معنيٰ ۾ ورتو ويندو آهي. جڏهن ته فقط اها معنيٰ وٺڻ صحيح نه آهي. لفظ ”ڪنورزن“ پنهنجي مطلب ۽ مفهوم ۾ تمام گهڻو وسيع معنيٰ رکي ٿو. حقيقت هيءَ آهي ته ڪنورزن (حالت ۾ تبديلي) فطرت جو هڪ آفاقي قانون آهي. اهو هڪ صحتمند تاريخي عمل آهي، جيڪو اڻٽر ۽ سدائين جاري رهندو آهي، تبديليءَ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ ڄڻ تاريخ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ آهي. ۽ ڪو به ايترو طاقتور نه آهي جو اهو تاريخ جي عمل کي روڪي سگهي. تبديلي پنهنجي حقيقت جي لحاظ کان ٻن شين جي ٽڪراءَ سان هڪ ٻي شيءِ جي پيدا ٿيڻ جو نالو آهي. هيءُ فطرت جو قائم ڪيل هڪ آفاقي قانون آهي. جيڪو پاڻ مرادو پنهنجي زور تي سدائين جاري رهندو آهي.
انساني تاريخ جي مطالعي مان خبر پوي ٿي ته هڪ عمل ان جي اندر سدائين جاري رهندو آهي. ڪارل مارڪس ان کي غلط انداز ۾ جدلياتي ماديت (Dialectical Materialism) سان ڀيٽيو هو. گهڻو ڪري درست انداز ۾ ته اها ڳالهه ٻولهه تبديليءَ جو مرحلو آهي. يعني ٻن فڪري نظامن جي وچ ۾ بحث مباحثو ۽ ڏي وٺ ٿيندي آهي ته، ان کان پوءِ هڪ فڪري انقلاب جنم وٺندو آهي.
ڳالهه ٻولهه جو اهو عمل ئي سڀني انساني ترقين جو واحد ذريعو آهي. جڏهن به دنيا ۾ ڪو تهذيبي انقلاب آيو آهي يا انساني جٿو اٿي ڪري ڪو تخليقي ڪارنامو انجام ڏنو آهي ته اهو انقلاب سدائين انهيءَ ڳالهه ٻولهه ۽ تبديلي جي ذريعي ئي آيو آهي.
ان عمل جي ڪا هڪ شڪل نه آهي. يعني هي مذهبي به ٿي سگهي ٿو ۽ غير مذهبي به. گذريل ڏيڍ هزار سالن جي تاريخ ۾ ان جا ٻه وڏا مثال ملن ٿا. هڪ مذهبي تبديلي جي صورت ۾ ۽ ٻيو سيڪيولر تبديلي جي صورت ۾.
عربن جي تاريخ مذهبي تبديلي جو مثال آهي. ڇهين صدي عيسوي تائين عرب هڪ مشرڪاڻي نظام هيٺ محدود قبائلي زندگي گذاري رهيا هئا. ان کان پوءِ ستين صدي جي شروعات ۾ اسلام يعني توحيد جي دين جو ظهور ٿيو، ان کان پوءِ مشرڪاڻي دين ۽ توحيد جي دين ۾ زبردست ڳالهه ٻولهه (بحث مباحثو) شروع ٿيو. اها ڳالهه ٻولهه وڌيڪ شدت اختيار ڪري جارحاڻي ٽڪراءَ تائين پهتي. ان ڳالهه ٻولهه ۽ ٽڪراءُ جي نتيجي ۾ اهو ٿيو جو عربن منجهه هڪ نئين سوچ جنم ورتو. جنهن اڳتي هلي هڪ عظيم فڪري انقلاب جو روپ اختيار ڪيو.
ان ذهني انقلاب يا ان نئين فڪر جي ظاهر ٿيڻ جو نتيجو اهو نڪتو جو عربن ۾ هڪ نئين شخصيت پيدا ٿي. هڪ يورپي مورخ جي لفظن ۾: ”انهن جو هڪ هڪ شخص اهڙي قسم جي شخصيت بڻجي ويو جو، سموري قوم سورهين سپوتن جي قوم (A Nation of Heroes) بڻجي وئي.“ انهن سورهيه سپوتن فقط پنجاهه سالن جي اندر اهي تاريخي واقعا سر انجا م ڏنا، جنهن کي هڪ مؤرخ معجزن جو معجزو (Miracle of all Miracles) قرار ڏنو آهي. بريفالٽ ان جو اعتراف هنن لفظن ۾ ڪيو آهي ته، عربن کان سواءِ جديد مغربي تهذيب وجود ۾ نه اچي سگهي ها.
But for the Arabs, the western civilization would never have arisen at all.
ٻيو مثال يورپ جي مسيحي قومن جو آهي، صليبي جنگيون (Crusades) کان پوءِ ڪيترن ئي سالن جي تاريخي عمل جي دوران هتي به هڪ تبديلي آئي، اها تبديلي مذهبي نه هئي، بلڪ هڪ قسم جي سيڪولر تبديلي هئي. چرچ ۽ سائنس جي وچ ۾ زبردست مقابلو ٿيو. ان مقابلي جي هڪ ڪٿا هيٺين ڪتاب ۾ ڏسي سگهجي ٿي:
Conflict between Science and Religion.
اها چٽاڀيٽي بحث مباحثي ۽ ٽڪراءَ جي صورت ۾ ڪيترن ئي سالن تائين هلندي رهي. ايتريقدر جو يورپي قومن جي اندر هڪ نئون فڪري انقلاب آيو. جنهن ۾ انهن قديم کي ڇڏي، جديد کي اختيار ڪيو. ان انقلاب کي عام طور تي نشاة ثانيه () (Renaissance) جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو.
ان انقلاب يورپي قومن کي ان قابل بڻايو ته، اهيءُ تاريخ جو عظيم ڪارنامو سرانجام ڏئي سگهن. اهي انساني تاريخ کي روايتي دور کان ڪڍي، سائنسي دور ۾ پهچائين. حقيقت اها آهي ته انسان جو دماغ لامحدود طاقتن جو هڪ قدرتي خزانو آهي. عام حالتن ۾ اهو دماغ ستل رهندو آهي. هي فقط ٻاهريان جهٽڪا آهن، جيڪي ان کي سجاڳ ڪندا آهن. اهو شاڪ ٽريٽمينٽ جو هڪ عمل آهي. جيترو وڏو شاڪ (ڪرنٽ) هوندو. اوترو ئي وڏو ذهني انقلاب انسان جو اندر پيدا ٿيندو. شاڪ ٽريٽمينٽ انسان جي اندر اها شيءِ پيدا ڪندي آهي، جنهن کي نفسيات جا عالم دماغي طوفان (Brain Storming) چوندا آهن. هي دماغي طوفان ماڻهوءَ جي اندر هڪ نئين تبديلي وجود ۾ آڻيندو آهي. هيءَ تبديلي ڪنهن قوم جي فرد کي هڪ عام انسان کان مٿانهون ڪري هڪ غير معمولي انسان بڻائي ڇڏيندي آهي ۽ پوءِ هو انهيءَ قابل ٿي ويندو جو هو وڏا وڏا ڪارناما سرانجام ڏئي سگهي.
مذهبي تبديلي ان پوري عمل جو هڪ ننڍڙو جز آهي، پر جڏهن ڳالهه ٻولهه تبديلي جي هلندي آهي، ته ان کي ڪنهن حد جو پابند ڪرڻ ممڪن ناهي هوندو. اوهان ائين نه ٿا ڪري سگهو ته ماڻهو فلاڻي فلاڻي قسم جي تبديلي آڻين پر مذهبي تبديلي نه آڻين. اهو هڪ لامحدود سيلابي عمل آهي ۽ سيلاب جڏهن ايندو آهي ته اهو ڪنهن جي حد بندي قبول ناهي ڪندو.
جيتري قدر مذهبي تبديلي جو واسطو آهي. اهو فقط غير مذهب کي قبول ڪرڻ جي هم معنيٰ ناهي هوندو. حقيقت هيءَ آهي ته مذهبي تبديليءَ جا ٻه وڏا قسم آهن، هڪ داخلي تبديلي ۽ ٻي خارجي تبديلي. مثال طور: سوامي وويڪا نند پهريائين هڪ ماڊرن قسم جو نريندر ناٿ هو. پوءِ رام ڪرشنا پرم هنس سان سندس ذهني ٽڪراءُ ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ هو سوامي وويڪا نند بڻجي ويو. اهو داخلي تبديليءَ جو هڪ مثال آهي.
اهڙيءَ ريت انهيءَ زماني جي هڪ ٻئي بنگالي ڊاڪٽر نشي ڪانت چٽو پاڌيا (حيدرآباد) جو فڪري ٽڪراءُ مختلف مذهبن سان ٿيو، هو ڪيئي ٻوليون ڄاڻندو هو. هن پهريائين فلسفي جو مطالعو ڪيو. ان کان پوءِ هن وڏن وڏن مذهبن جو مطالعو ڪيو. آخر ۾ هو هڪ فڪري کوجنا تائين وڃي پهتو. هن پنهنجي ابائي مذهب هندو ازم کي ڇڏي اسلام قبول ڪيو ۽ پنهنجو نالو عزيزالدين رکيو. هن پنهنجي ان فڪري ارتقا جو داستان هڪ ڪتاب جي صورت ۾ لکيو آهي. جنهن جو نالو Why I have Embraced Islam آهي. اهو خارجي تبديليءَ جو هڪ مثال آهي.
اها تبديلي ڪو هڪ طرفو عمل ناهي. اهو ٻه طرفو، بلڪه گهڻ طرفو هلندو آهي. مثال طور: هندستان ۾ ڪجهه هندن پنهنجو مذهب تبديل ڪري، مسيحي مذهب کي اختيار ڪيو آهي. جڏهن ته يورپ ۽ آمريڪا ۾ هزارين مسيحي پنهنجو مذهب ڇڏي، هندو بڻجي ويا. اڄ انگريزيءَ ۾ نڪرندڙ سڀ کان وڏي هندو اخبار انڊيا ابراڊ (India Abroad) آهي، جيڪا آمريڪا مان شايع ٿيندي آهي. ان جو مالڪ ۽ ايڊيٽر مذهبي طور تي هڪ تبديل ٿيل هندو آهي. هن مسيحيت کي ڇڏي، هندو مذهب اختيار ڪيو ۽ پوءِ هن اها گهڻي تعداد ۾ ڇپجندڙ هندي اخبار جاري ڪئي.
ڪنهن قوم کي ٻيهر کڙو ڪرڻ لاءِ عام طور تي احياء جي تحريڪ ( ) (Revivalism) تي ڀروسو ڪيو ويندو آهي. يعني قوم کي ماضي ياد ڏياري، ان کي ٻيهر زندهه ڪرڻ. پر تاريخ ٻڌائي ٿي ته ان قسم جي احيائي تحريڪ ڪڏهن به ڪامياب ناهي ٿي. تاريخ ۾ اهڙو ڪو هڪڙو به ذڪر جوڳو مثال موجود ناهي. جو ماضيءَ ۾ فقط احياء جي تحريڪ جي ذريعي ڪائي قوم ٻيهر ۽ نئين طاقت سان زندهه ٿي ڪري اٿي هجي. ان جو هڪ مثال هندستان آهي. هندستان ۾ هندو قوم کي سجاڳ ڪرڻ جي لاءِ گذريل ڪيترين صدين کان لڳاتار وري جاڳائڻ جون ڪوششون ٿي رهيون آهن، انهيءَ دور ۾ تمام وڏين وڏين شخصيتن جا نالا آهن. راجا رام موهن راءِ، سوامي وويڪا نند، آرو وند، مهاتما گانڌي وغيره. پر ڊگهي عرصي جي جدوجهد جي باوجود ان رخ تي هڪ سيڪڙو به ڪاميابي نه ملي سگهي، بلڪه اهو چوڻ صحيح ٿيندو ته ان جو ابتو نتيجو ظاهر ٿيو.
آزاديءَ جي دور ۾ پهچي هندو سماج ۾ اخلاقي قدرن جو اهو نظام به باقي نه رهيو، جيڪو منجهس موجود هوندو هو. پهرين هڪ ڪوڙ ڳالهائڻ تي يدشٽر جي اڏامڻ واري گاڏي زمين تي ڪري پوندي هئي پر اڄ جا يڌ شٽر صبح شام ڪوڙ ڳالهائين ٿا. ان جي باوجود انهن جي گهوڙو گاڏي نهايت تيزيءَ سان بلند فضائن ۾ اڏامي پيو. ماضيءَ جي ابتڙ اڄ جو هندستاني سماج فقط رشوت جو سماج بڻجي ويو آهي. حقيقت هيءَ آهي ته ڪنهن قوم جي اندر انقلابي روح ڪڏهن به ”ماضي ڏانهن واپسي“ سان جنم ناهي وٺندو. اهو فقط جديد کوجنا ۽ جستجو سان پيدا ٿئي ٿو. ڪنهن به انقلابي شخصت جو اڀرڻ ڪنهن قديم نظرئي يا نظام ڏانهن واپسيءَ لاءِ نه هوندو آهي، بلڪه جديد يعني ڪنهن نئين نظام يا نظرئي لاءِ جدوجهد ۽ جاکوڙ ڪرڻ هوندو آهي ۽ احيائي تحريڪ (يعني ڪنهن گذريل يا قديم نظريي يا نظام کي وري جيارڻ يا بحال ڪرڻ لاءِ تحريڪ) پنهنجي آخري وصف مطابق فقط قديم ڏانهن واپسي جي معنيٰ ڏيکاري ٿي. ڪنهن جديد شيءِ جي يا ان لاءِ جاکوڙ ڪرڻ جي معنيٰ ۾ ڪڏهن به نه ٿي اچي سگهي.
سوامي وويڪا نندچيو ته هندو قوم دنيا جي اڳواڻ بڻجڻ جي صلاحيت رکي ٿي. اهو بلڪل صحيح آهي. پر هي انقلابي واقعو ”احياء ماضي“ جهڙي ڪنهن تحريڪ جي ذريعي ظهور ۾ نه ٿو اچي سگهي، جيئن اڄ تائين نه ٿيو آهي، اهڙو واقعو جڏهن به پيش ايندو، اهو نئين فڪري انقلاب جي ذريعي ايندو. پوءِ اهو فڪري انقلاب مذهبي تبديلي جي صورت ۾ هجي يا سيڪيولر ڪنورزن (تبديلي) جي صورت ۾.
هي به ضروري آهي ته تبديلي جو اهو واقعو فقط انفرادي سطح ته نه هجي، بلڪه عوامي سطح تي هجي. ان وقت ئي اهو ممڪن ٿيندو آهي جو ڪا قوم ڪو وڏو ڪارنامو سرانجام ڏئي ۽ دنيا جي تاريخ ۾ پنهنجو نالو روشن ڪري.
تت هيءُ آهي ته تبديلي محدود طور تي مذهبي تبديليءَ جو نالو نه آهي بلڪ هي ٻيهر ڳولي لهڻ جو معاملو آهي. نفسيات ۽ تاريخ جو مطالعو ٻڌائي ٿو ته ڪنهن فرد يا ڪنهن قوم کي متحرڪ ڪرڻ جي لاءِ ۽ منجهس اخلاقي انقلاب آڻڻ جي لاءِ سڀ کان وڌيڪ شيِءِ جيڪا اثر انداز ٿيندي آهي. اها اِها ئي کوجنا (Discovery) آهي، اها کوجنا اهو احساس ته مون هڪ اهڙي سچائي ڳولي لڌي آهي. جيڪا هن وقت تائين مون کي معلوم نه هئي. انسان جي سڀني ستل طاقتن کي جاڳائي ڇڏي ٿي. هو هڪ عام انسان کان مٿڀرو ٿي هڪ سورمو بڻجي ويندو آهي. انهيءَ قسم جا سورما آهن، جيڪي سمنڊ ۾ ٽپو ڏيندا آهن، جيڪي جبلن تي چڙهي ويندا آهن. جيڪي پنهنجي هيرو واري ڪردار جي ذريعي تاريخ کي نئين دور ۾ آڻي ڇڏين ٿا.
اڄ انساني تاريخ ٻيهر تعطل (Dead lock) جو شڪار آهي. تاريخ کي ٻيهر انتظار آهي ته ڪا قوم نئين ڳولا جي تجربي مان گذري. اها نئين انساني طاقتن سان سينگارجي سنوارجي انساني تاريخ کي اهڙو ڌڪو ڏئي. جيڪو ان کي هڪ نئين ۽ بهتر دور ۾ پهچائي.
__________
نشاة ثانيه: ڪنهن قوم يا ملڪ جي نئين سر ترقي ڪرڻ واري حالت- نئين شروعات (ترقيءَ جي).
( ) احياء جي تحريڪ: يعني ڪنهن شيءِ کي ٻيهر رائج ڪرڻ، وري زندهه ڪرڻ.