اسلام، تبديل ٿيندڙ دنيا ۾
اهو سوال سڀني مفروضن تي قائم آهي ان جي پٺيان سواءِ غلط فهميءَ جي ٻيو ڪجهه به ناهي. اسلام نه مڪمل معنيٰ ۾ اڻ تبديل ٿيندڙ حقيقت آهي ۽ نه ئي زمانو سڀني معنائن ۾ تبديل ٿيندڙ. اصل حقيقت هيءَ آهي ته اسلام فطرت جو هڪ قانون آهي. اسلام جو هڪ حصو اهو آهي، جيڪو ان وانگر ابدي آهي. جهڙيءَ ريت فطري حقيقتون ابدي هونديون آهن. اسلام جو ٻيو حصو اهو آهي جنهن ۾ بدلجندڙ حالتن جي رعايت اڳ ۾ ئي موجود آهي.
خود زماني جو به معاملو آهي. زماني جي حالتن جي نوعيت به اها ئي آهي ته ان ۾ ڪجهه شيون ابدي طور تي ساڳيون رهنديون آهن. مثلاً سج مان روشني وٺڻ ۽ هوا مان آڪسيجن حاصل ڪرڻ. ان کان سواءِ ڪجهه شيون اهڙيون آهن، جيڪي ظاهري طور تي، نڪي حقيقي طور تي تبديل ٿينديون رهنديون آهن. مثلاً سواري يا اڏاوت جا نمونا وغيره. ان ٻئي قسم جي معاملن ۾ اسلام اڳواٽ ئي، اهڙيون رعايتون رکي ڇڏيون آهن، جو اهي هر بدليل حالتن سان هم آهنگ هجن ۽ اهڙيءَ ريت اسلام هميشه پنهنجي عمل جي قابل هجڻ جي حيثيت کي برقرار رکيو. هتي انهيءَ مسئلي جي مختصر وضاحت ڪجي ٿي.
حديث ۾ آيو آهي ته:
ان هٰذا الدين يسر (البخاري ڪتاب الايمان) يعني دين سولو آهي.
ان جو مطلب اهو نه آهي ته دين ۾ سڀ آسانيءَ ۽ سهولت وارا حڪم آهن. بلڪه ان جو مطلب هيءُ آهي ته دين جو نظام اهڙي فطري انداز ۾ بڻايو ويو آهي جو اهو هر صورتحال ۾ عمل جي قابل رهي. اسلام وارن (مسلمان) جي زندگيءَ جو سفر ڪڏهن به ڪنهن اهڙي مرحلي مان نه گذريو جو اهو پنهنجو پاڻ کي بند گهٽيءَ ۾ محسوس ڪرڻ لڳن.
هتي ان سلسلي ۾ اسلام جا ڪجهه اصول ڏجن ٿا، جن سان اها ڳالهه چڱيءَ ريت واضح ٿي وڃي ته حالتن جي ڪا به تبديلي اسلام لاءِ مسئلو نه آهي. هر حالت ۾ اسلام پنهنجي فعاليت (عمل ۾ هجڻ) کي ساڳئي نموني باقي رکندو آهي.
(1) اسلام جا ڪجهه حڪم اهي آهن، جيڪي بنيادي حڪمن جي حيثيت رکن ٿا. اهي اهڙائي ابدي آهن، جهڙيءَ ريت فطرت جا قانون ابدي آهن. اسلام جي انهيءَ حصي جي باري ۾ قرآن شريف ۾ آيو آهي ته:
لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمٰتِ اللّٰہِ (الانعام: 34)
”۽ الله جي ڪلمن کي ڪو تبديل ڪندڙ نه آهي.“
هي اسلام جو اهو حصو آهي، جنهن ۾ عقيدو، اخلاقي قدر ۽ زندگيءَ جا بنيادي اصول شامل آهن. اها تعليم سڄي جو سڄي ابدي آهي. حالتن جي ڪا به تبديلي ان جي قدر ۽ قيمت کي تبديل ڪري نه ٿي سگهي. مثلاً خدا کي هڪ ڄاڻڻ، سچ ڳالهائڻ يا سڀني انسانن کي رت شريڪ ڀاءُ (Blood brothers) سمجهڻ وغيره.
پر هتي به حالتن آڌار هڪ رعايت اڳواٽ ئي رکي وئي آهي ۽ اهو بي اختياريءَ جو قانون آهي. انهيءَ قانون جي مطابق؛
لَا یُکَلِّفُ اللّٰہُ نَفۡسًا اِلَّا وُسۡعَہَا (البقره: 286)
”الله ڪنهن به جان کي سندس وس کان وڌيڪ تڪليف نٿو ڏئي.“
مثلاً جيڪڏهن حالتن جي شديد تقاضا هجي ته انسان کي اجازت آهي ته اهو توحيد کي فقط دل سان مڃي. اهو زبان سان ان جو اعلان ۽ اظهار نه ڪري. طاقت يا حيثيت آهر تڪليف ڏيڻ (ڪم يا قرباني وٺڻ) هڪ عام اصول آهي ۽ اهو اصول عقيدي کان عمل تائين هر شيءِ سان لا ڳو آهي.
(2) ان سلسلي ۾ ٻيو اصول اهو آهي. جيڪو هن حديث مان معلوم ٿئي ٿو. جنهن ۾ پاڻ سائين ﷺ جن فرمايو ته:
انتم اعلم بامر دنيا کم (صحيح مسلم بشرح النووي 15/118) يعني توهان پنهنجي دنيا جي معاملن کي مون کان وڌيڪ ڄاڻو ٿا.
اها حديث ابتدائي طور تي باغبانيءَ (Borticulture) جي باري ۾ آئي آهي. پر وسيع مفهوم جي لحاظ کان ان ۾ اهي سڀ معاملا اچي وڃن ٿا، جن جو تعلق دنيا جي ترقيءَ سان آهي، نڪي آخرت جي ڇوٽڪاري سان. انهيءَ سلسلي ۾ اهو نهايت اهم رهنما اصول آهي. انهيءَ اصول آخرت جي ڇوٽڪاري وارن معاملن ۽ دنيا جي ترقيءَ وارن معاملن کي هڪ ٻئي کان الڳ ڪري ڇڏيو آهي. ان ڪري اسلام جي پوئلڳن کي آخرت جي ڇوٽڪاري جي معاملن ۾ قرآن ۽ سنت کان هدايت وٺڻي آهي ۽ جيڪي معاملا دنيا جي تنظيم سان واسطو رکن ٿا، انهن جي باري ۾ پنهنجي تحقيق ۽ کوجنا جي روشنيءَ ۾ فيصلو ڪرڻو آهي. ان ۾ زراعت ۽ صنعت جا سڀ شعبا ۽ سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جون مڙئي شاخون شامل آهن. اهڙيءَ ريت مسلمانن کي اها آزادي ملي وڃي ٿي، ته اهي ڪنهن اعتقادي بندش کان سواءِ نج علمي تحقيق جي روشنيءَ ۾ پنهنجي معاملن جو بندوبست ڪندا رهن.
انهن معاملن ۾ اسلام فقط اتي دخل ڏيندو، جتي ڪا ڳالهه ظاهر ظهور اسلامي تعيلم جي خلاف هجي. مثلاً: هوائي جهاز جي صنعت ڪيئن قائم ڪئي وڃي، ان ۾ اسلام پاران مڪمل آزادي حاصل هوندي. البت جيڪڏهن سوال جنم وٺي ته هوائي جهاز جي مسافر کي شربت ۽ سوڍا وغيره ڏني وڃي يا شراب، ته هتي اسلام هي چوندو ته کين شراب جي بدران شربت ۽ سوڍا وغيره ڏيڻ گهرجي.
(3) انهيءَ سلسلي جي ٽئين اهم تعليم اها آهي، جيڪا پيغمبر اسلام ﷺ جي هڪ اسوه حسنه مان ملي ٿي. مدني دور ۾ هڪ شخص (مسيلمه) هي اعلان ڪيو ته مان به خدا جو پيغمبرآهيان ۽ مون کي به محمّد (ﷺ) سان گڏ پيغمبريءَ ۾ شريڪ ڪيو ويو آهي. (سيرت ابن هشام 4/244). ان نبوت جي دعويدار جا ٻه قاصد نبي ڪريم ﷺ جن وٽ آيا. پاڻ سڳورن ﷺ کانئن پڇيو ته ان معاملي ۾ توهان جي ڪهڙيءَ راءِ آهي. هنن چيو ته جيڪا اسان جي صاحب ۽ ڀوتار جي راءِ اها ئي اسان جي راءِ آهي. پاڻ ڪريم ﷺ جن فرمايو ته جيڪڏهن اهو دستور نه هجي ها ته قاصدن کي قتل نه ڪيو وڃي ته مان توهان ٻنهي کي قتل ڪريان ها. (سيرت ابن ڪثير 4/98) اهو چئي پاڻ سڳورن ﷺ کين واپس ڪري ڇڏيو.
انهيءَ مان هڪ اهم اصول اهو معلوم ٿئي ٿو ته اهي معاملا جيڪي پنهنجو نوعيت ۾ بين الاقوامي هجن ۽ جن جي باري ۾ بين الاقوامي روايتون قائم ٿي چڪيون هجن، ان ۾ به اسلام جو اهو ئي اصول هوندو، جيڪو مختلف قومن جي وچ ۾ مڃيو ويو آهي.
ان جو هڪ مثال هيءُ آهي ته قديم زماني ۾ عام طور جنگي قيدين کي غلام بڻائڻ جو رواج هو. تنهنڪري اسلام ۾ به هڪ عرصي تائين، اهو اهڙيءَ ريت رائج رهيو. پر هاڻي جيئن ته ان معاملي ۾ عالمي دستور بدلجي ٿي چڪو آهي. انهيءَ ڪري هاڻي انهيءَ تي عمل به نه ڪيو ويندو. تنهنڪري عراق ـ ايران جي جنگ (88 ـ 1980ع) ۾ ٻنهي ملڪن جي پاران هزارن جي تعداد ۾ جنگي قيدي پڪڙيا ويا. پر انهن مان ڪنهن کي به غلام نه بڻايو ويو. بلڪه هڪ عرصي تائين قيد ۾ رکڻ جي باوجود مٽاسٽا جي بنياد تي کين آزاد ڪيو ويو.
(4) ڪجهه معاملا اهڙا آهن، جن ۾ ڪجهه ڳالهين ۾ هڪجهڙائي ۽ انهن تي اتفاق هجي ۽ ڪجهه وري اختلافي. اهڙن معاملن ۾ اسلام جو موقف بلڪل چٽو ۽ واضح آهي. حالتن جي مطابق، ان قسم جي معاملن ۾ ضرورت آهر هم آهنگيءَ جو طريقو اختيار ڪيو ويندو. ٻين لفظن ۾ ان جو مطلب هي آهي ته اهڙن موقعن تي اسلام فقط اعليٰ سوچ بدران اعليٰ عمل ڏسڻ ٿو چاهي.
ان سلسلي ۾ سيڪيولرزم ۽ جمهوريت ان جا واضح مثال آهن. سيڪولرزم جو مطلب آهي مذهب کي ذاتي دائري ۾ رکي. باقي معاملن ۾ اهو طريقو اختيار ڪرڻ، جنهن ۾ سماج جو مجموعي مفاد شامل هجي. مخصوص حالتن ۾ ان کي اسلام ۾ به اختيار ڪيو ويندو. ان جو هڪ مثال خود پيغمبر سڳوري ﷺ جي زندگيءَ ۾ مدني دور جو شروعاتي اڌ زمانو آهي. ان زماني ۾ مديني جي ابتدائي رياست ۾، جيڪو نظام اختيار ڪيو ويو، اهو پنهنجي عملي ڍانچي جي لحاظ کان تقريباً اهو ئي هو. جنهن کي موجوده دور ۾ سيڪولرزم چيو وڃي ٿو.
(5) انهن سڀني معاملن جي باوجود ائين ٿي سگهي ٿو ته ڪجهه معاملا اهڙا هجن، جن ۾ اسلام جو ۽ تبديل ٿيل دنيا جو اختلاف باقي رهي. اهڙن معاملن جي لاءِ اسلام ۾ ڪهڙي هدايت آهي. ان جو جواب قرآن مجيد جي هن آيت ۾ ملي ٿو:
فَذَکِّرۡ ۟ؕ اِنَّمَاۤ اَنۡتَ مُذَکِّرٌ ﴿ؕ۲۱﴾ لَسۡتَ عَلَیۡہِمۡ بِمُصَۜیۡطِرٍ (الغاشية: 23 ـ 21)
“پوءِ تون نصيحت ڪر! تون ته نصيحت ڪندڙ ئي آهين. تون مٿن ڪو نگهبان نه آهين.“
انهيءَ مان هي اصول ملي ٿو، ته ان قسم جي اختلافي معاملن ۾ ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ ڳالهه ٻولهه ٿيندي. اسلام جا پيروڪار ٻين کي پنهنجي حيثيت ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪندا. نج امن ڀري انداز ۾ اها ڪوشش جاري رهندي ته حق واضح ٿئي ۽ ماڻهو دليل جي ٻوليءَ کي سجهي انهيءَ مان مطمئن ٿي حق کي قبول ڪن.
پر اهو سمورو ڪم فقط امن واري ترغيب جي دائري ۾ هوندو. ڪنهن به حال ۾ تشدد وارو طريقو استعمال نه ڪيو ويندو. ڇو نه اهي اختلاف ختم ٿي وڃن يا ڊگهي عرصي تائين جاري رهن. اهو اصول هن ڳالهه جي ضمانت آهي ته اسلام جي حيثيت فڪري طور تي ماڻهن جي آڏو واضح ٿي وڃي. مسلمان پنهنجي مسلڪ تي قائم رهندي ٻين کي ان کان باخبر رکن.
ان جو هڪ مثال مرد ۽ عورت جي صنفي برابريءَ (Gender Equality) جو مسئلو آهي. انهيءَ معاملي ۾ اسلام ۽ جديد مغرب جي نقطه نظر (خيالن) ۾ اختلاف آهي. اولهه وارن هيءُ چوڻ آهي ته عورت ۽ مرد ٻنهي جي ڪم ڪرڻ جي جاءِ هڪ آهي اهي برابر آهن پر اسلام جو نقطه نظر هي آهي ته جيتري قدر عزت، احترام ۽ انساني حقن جو سوال آهي ته ٻنهي جي وچ ۾ مڪمل برابري ضروري آهي، پر جيتري قدر ڪم ڪار جو واسطو آهي ته ٻنهي جو ڪم ڪار بنيادي طور تي الڳ هوندو. ڇو جو حياتيات ۽ نفسيات جي لحاظ کان ٻنهي صنفن جي وچ ۾ فرق آهي. انهيءَ اختلافي سوال تي اسلام ۽ اولهه (مغرب) جي وچ ۾ گذريل 100 سالن کان رسمي ۽ غير رسمي سطح تي ڳالهه ٻولهه ۽ بحث مباحثو هلندڙ آهي. جيتوڻيڪ هن وقت تائين ان معاملي ۾ ٻنهي جي وچ ۾ ڪو گڏيل اتفاق ناهي ٿي سگهيو.
[b]اسلام جو ڪردار
[/b]بهتر دنيا جي تعمير ۾ اسلام جو هڪ مستقل ڪردار آهي. اهو ڪردار اسلام جي ابتدائي دور کان وٺي پوءِ وارن دورن تائين جاري رهيو آهي ۽ مسلسل جاري رهندو. هتي مختصر طور تي ان جي ڪجهه رخن ڏانهن اشارو ڪجي ٿو.
(1) جڏهن اسلام جو ظهور ٿيو ته آڳاٽي عرب ۾ قبائلي نظام هو. ان جي ثقافت بدلي وٺڻ جي اصول تي قائم هئي. انهن وٽ جڏهن ان قسم جو ڪو واقعو پيش ايندو هو، ته ٻيءَ ڌر جي لاءِ اهو ضروري هوندو هو ته هو ان کان بدلو وٺي. ان کان پوءِ بدلي جو بدلو وٺڻ جي صورت ۾ اهو تباهه ۽ برباد ڪندڙ سلسلو لڳاتار جاري رهندو هو. اها صورتحال قديم عربن جي ترقيءَ ۾ مستقل رڪاوٽ بڻيل هئي. اسلام بدلي واري ثقافت جي بدران معافي واري روايت کي رواج ڏنو. ان جو نتيجو هي نڪتو جو عربن جي لاءِ هر قسم جي ترقيءَ جا دروازا کلي ويو.
(2) موجوده دور ۾ به ان قسم جون ڪيتريون ئي شيون آهن، جتي اسلام پنهنجو هاڪاري ڪردار ادا ڪري سگهي ٿو. مثلاً: انفرادي آزادي ڏاڍي قيمتي شيءِ آهي. پر جديد مغربي تهذيب (هر قسم جي) آزاديءَ کي تمام ڀلي شيءِ (Summum Bonum) سمجهي، ان جو دائرو تمام وسيع ۽ لامحدود ڪري ڇڏيو آهي. ان لامحدود آزاديءَ جا اڻ ڳڻيا نقصان آهن. جنهن کي اڄ جي دنيا مختلف صورتن ۾ ڀوڳي رهي آهي.
سڀئي دانشور اهو مڃين ٿا ته آزادي بنا ڪنهن شڪ شبهي جي خير ۽ ڀلائي آهي. پر لامحدود آزادي شر (فساد) ۾ تبديل ٿي ويندي آهي، جديد تهذيب اهو سمجهڻ کان قاصر آهي، ته آزاديءَ کي محدود ڪيئن ڪيو وڃي ۽ ڪنهن جي ڀيٽ ۾، ڇا ڪيو وڃي؟! هتي اسلام اها رهنمائي ڏئي ٿو، ته انسان کي گهرجي ته هو پنهنجي آزاديءَ کي خدا جي مقابلي ۾ محدود بڻائي. انسان جي مقابلي ۾ آزاديءَ کي محدود ڪرڻ، ظاهري طور ناقابل فهم آهي. پر خدا جي مقابلي ۾ آزاديءَ جو تصور هڪدم سوچ ۽ عقل جي قابل ٿي وڃي ٿو.
ان قسم جو هڪ ڪامياب مثال ان کان اڳ آڏو اچي چڪو آهي. گذريل پنج هزار سالن کان يورپ، فلسفين جي ان تصور کان سحر ۾ ورتل هو ته انساني عقل، مڪمل حقيقت تائين پهچي سگهي ٿو. پر ان رخ تي هزارن سالن جي ڪوشش، ڪنهن هاڪاري نتيجي تي ڪو نه پهتي.
اسلام ان معاملي ۾ هيءَ رهنمائي ڏني ته انساني عقل فقط جزوي حقيقت جو احاطو ڪري سگهي ٿي. اهو مڪمل حقيقت تائين نٿو پهچي سگهي.
وَ مَاۤ اُوۡتِیۡتُمۡ مِّنَ الۡعِلۡمِ اِلَّا قَلِیۡلًا (بني اسرائيل: 85)
”پر توهان کي تمام ٿورڙو علم ڏنو ويو آهي.“
ان محدوديت جي ڪري مڪمل حقيقت کي عقل جي ذريعي ڳولڻ جي ڪوشش هڪ بي فائدي ڪوشش آهي، جيڪا ڪڏهن به حقيقي نتيجي تي پهچڻ واري نه آهي.ِ
قرون وسطيٰ (وچين دور) ۾ جڏهن اسلامي فڪر يورپ ۾ پکڙيو ته، هن انساني تاريخ ۾ پهريون ڀيرو هيءُ ذهن بڻايو ته سائنسي کوجنا کي محدود رهڻ گهرجي. هينئر يورپ جي اهل علم طبقي شين جي معنوي، يعني روحاني پهلو کي شين جي پيدائش جي مادي پهلو کان بلڪل جدا ڪري ڇڏيو آهي. تنهنڪري هو شين جي پيدائش جي معنوي، يعني روحاني يا مقصدي پهلو کي ڇڏي، فقط انهن جي مادي پهلو (رڳو دنياوي مقصدن) تي تحقيق (Research) ڪرڻ لڳا آهن. اهڙيءَ ريت اوچتو سائنسي تحقيق بي فائدي ڪوشش جي ميدان مان نڪري ڪري، نتيجو ڏيندڙ عملي ميدان ۾ داخل ٿي وئي، ”گهڻي علم“ کي ڇڏي”ٿوري علم“ تي راضي ٿيڻ جو اهو ئي اصول هو، جيڪو جديد سائنسي تهذيب کي وجود ۾ آڻڻ جو سبب بڻيو.
اهڙيءَ ريت جديد مغرب هڪ ٻئي جادو ۾ جڪڙيل آهي، اهو لامحدود آزاديءَ جو سحر (جادو) آهي. پر ٻيهر فطرت جو قانون ان لاءِ هڪ مستقل رنڊڪ بڻيل آهي. اهو هي آهي ته لامحدود آزاديءَ جي تصور تحت ڪڏهن به ڪو بهتر سماج اڏي نٿو سگهجي. هتي ٻيهر اسلام هڪ عظيم رهنمائي ڏئي رهيو آهي. اها هيءَ ته انسان محدود آزاديءَ تي راضي ٿي وڃي. ڇو جو موجوده دنيا ۾ فقط اهو ئي ممڪن آهي.
لامحدود آزاديءَ جي تصور، دنيا کي انتشار جو جهنگ بڻائي ڇڏيو آهي. محدود آزاديءَ جو اصول، دنيا کي امن ۽ سڪون وارو سماج بڻائي سگهي ٿو. اهو ٻيو اصول اهڙيءَ ريت جديد دنيا ۾ هڪ نئون انقلاب آڻي سگهي ٿو. جهڙيءَ ريت پهريون اصول قديم دنيا ۾ هڪ عظيم انقلاب آندو هو.
اها شيءِ جنهن کي زماني جي تبديل پسندي چيو ويندو آهي. ان جا ٻه حصا آهن: حقيقتي تبديلي ۽ واڌاري واري تبديلي. حقيقي تبديلي هيءَ آهي ته ماضيءَ جي ڪنهن غلط تصور کي غلط ڏسي ان کي ڇڏيو وڃـي. ان قسم جي تبديلي پنهنجي اصل حقيقت جي لحاظ کان، اسلام ڏانهن موٽ ليکبي ۽ جيتري قدر واڌاري واري تبديليءَ جو سوال آهي، اهو هميشه وقتي هوندو آهي. حالتن جي تبديل ٿيڻ سان اهو پاڻ تبديل ٿي ويندو آهي.
پهرين قسم جي تبديليءَ جو مثال اهي وهم ۽ وسوسا آهن، جيڪي پراڻي زماني ۾ انساني سماج ۾ رائج هئا. مثلاً: ڪجهه بيمارين کي ديوتائن جي اثر جو نتيجو سمجهڻ وغيره. جديد دور انهيءَ عقيدي کي ڪوڙو ثابت ڪيو ۽ سڀني بيمارين کي ميڊيڪل سائنس جي تابع ڪيو. اهو اصول اڳ ۾ ئي اسلام ۾ موجود هو. ان لاءِ هيءَ تبديلي خود اسلام جي ان اصول کي ٻيهر زندهه ڪرڻ جي برابر آهي. ٻئي قسم جي تبديليءَ جو هڪ مثال عورت ۽ مرد جي وچ ۾ آزاداڻو جنسي لاڳاپي وارو جديد نظريو آهي. پر سائنسي تحقيق ان قسم جي آزاديءَ کي غلط ثابت ڪري رهي آهي. مثلاً: اهڙي طرح جي عمل جي نتيجي ۾ خطرناڪ بيمارين جو پيدا ٿيڻ. ان ڪري عملي تجربي کان پوءِ هاڻي خود سيڪولر حلقي ۾ ان جي خلاف آواز اٿڻ شروع ٿي ويا آهن. ان ڪري يقيني آهي ته ان معاملي ۾ ٻيهر اسلام جي اصول کي اختيار ڪيو وڃي.
حقيقت هيءَ آهي ته اسلام تبديل ٿيندڙ دنيا ۾ هڪ اڻ تبديل ٿيندڙ حقيقت آهي. نظري تجزيو ۽ عملي تجربو ٻئي ان جي تصديق ڪري رهيا آهن.