ڪائنات جو دين
”انسان ۽ ڪائنات ٻنهي جو مذهب فقط هڪ آهي ۽ اهو آهي خدا جي اطاعت.“
Submission to God is the only Religion
for the both – Man and the Universe.
اها بلڪل قرآن جي ئي ڳالهه آهي. جنهن کي قرآن پاڪ ۾ هن ريت بيان ڪيو ويو آهي.
اَفَغَیۡرَ دِیۡنِ اللّٰہِ یَبۡغُوۡنَ وَ لَہٗۤ اَسۡلَمَ مَنۡ فِی السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ
طَوۡعًا وَّ کَرۡہًا وَّ اِلَیۡہِ یُرۡجَعُوۡنَ (آل عمران: 83)
”ڇا پوءِ الله جي دين کان سواءِ (ٻيو دين) گهرن ٿا. هوڏانهن جيڪي آسمانن ۽ زمين ۾ آهن، سي خوشيءَ ۽ مجبوريءَ سان سندس فرمانبردار ٿيا آهن ۽ ان ڏي ئي موٽايا ويندا.“
خدا جو دين فقط هڪ آهي ۽ اهو هيءُ آهي ته ڪل مخلوقات فقط هڪ خدا جي مڪمل اطاعت ڪري. اها هر معاملي ۾ اهو ئي ڪري، جيڪا خدا جي مرضي آهي. اها هر معاملي ۾ پنهنجي مرضيءَ کي خدا جي مرضيءَ جي تابع ڪري. هي دين جي اها اطاعت يا تابعداري انسان کان سواءِ باقي ڪائنات ۾ اهڙيءَ طرح لاڳو آهي جو ڪائنات جو هر جز خدا جي حڪم تحت ڳنڍيل ۽ جڙيل آهي. ڪائنات جو ڪوئي جز، هڪ گهڙيءَ جي لاءِ به ان الاهي حڪم جي ڀڃڪڙي نه ٿو ڪري سگهي. ان کي سائنس جي ٻوليءَ ۾ فطرت جو قانون (Law of Nature) چيو ويندو آهي.
خدائي حڪم جي اها ئي اطاعت ۽ فرمانبرداري انسان کان به گهربل آهي. ان فرق سان گڏ ته باقي ڪائنات لاچاري طور تي خدا جي حڪم جي اطاعت ڪري رهي آهي ۽ انسان کي انهيءَ حڪم جي اطاعت، اختياري طور تي ڪرڻي آهي. يعني باقي ڪائنات کي پنهنجي عمل جي معاملي ۾ چونڊ (Choice) جو حق نه آهي. جڏهن ته انسان کي هن دنيا ۾ چونڊ جي آزادي مليل آهي. وڻيس ته اطاعت ۽ فرمانبرداريءَ جو طريقو اختيار ڪري، خدا جي ابدي انعام جو حقدار بڻجي يا ان جي حڪم جي ڀڃڪڙي ڪري هميشه لاءِ ان جا خراب نتيجا ڀوڳي.
خدا جي انهيءَ دين جو اعلان هر دور ۾ سڀني نبين سڳورن جي ذريعي ڪيو ويو آهي. انجيل ۾ اها ئي ڳالهه حضرت مسيح' جي زبان مان هنن لفظ ۾ آئي آهي:
”پوءِ توهان اهڙي ريت دعا گهرندا ڪريو ته اي اسان جا پيءُ! تون جيڪو آسمان تي آهين، تنهنجو نالو پاڪ مڃيو وڃي. تنهنجي بادشاهت اچي. تنهنجي مرضي جيئن آسمان تي پوري ٿيندي آهي، ائين زمين تي به پوري ٿئي.“ (متي ؛ باب 6)
ٻين لفظن ۾ ان جو مطلب اهو آهي ته آسمانن ۾، انسان کان سواءِ باقي ڪائنات جهڙيءَ ريت ڪنهن ڀڃڪڙي کان سواءِ خدا جي حڪم تي هلي رهي آهي، اهڙيءَ ريت انسان به پوريءَ ريت خدا جي مرضيءَ تي هلڻ لڳي.
حضرت مسيح' جي قول ۾ بادشاهت (Kingdom) جو لفظ ڪنهن سياسي معنيٰ ۾ نه آيو آهي. اهو فقط ڪلام جو هڪ اسلوب آهي. ان جو مطلب هيءُ نه آهي ته ڪجهه فرد پنهنجو پاڻ کي خدا جو نمائندو ڄاڻائي هيءُ چون ته ماڻهن جي مٿان اسان پنهنجي حڪومت قائم ڪنداسين ته جيئن انهن تي خدا جا حڪم زور سان لاڳو ڪري سگهون ٿا.
انهيءَ مان خبر پوي ٿي ته، مؤمن ڪير آهي ۽ ڪافر ڪير آهي؟ مؤمن اهو آهي جيڪو خدا تي مڪمل يقين ۽ ويساهه رکندي، پنهنجي زندگيءَ کي خدا جي حوالي ڪري ڇڏي. حديث جي لفظن ۾، اهو ان گهوڙي وانگر ٿي وڃي، جيڪو هڪ ننڍي رسيءَ سان ڪلي ۾ ٻڌل هجي ۽ اهو ان ڪلي جي چوڌاري گهمندو وتي. پر هو رسيءَ جي حد کان اڳتي نه وڃي سگهندو آهي. (مسند احمد 3/55)
ان مؤمن جي ڀيٽ ۾ ڪافر اهو آهي، جيڪو پنهنجو پاڻ کي خدا جي رسي سان نه ٻڌي. هو پنهنجي زندگي کي خدا جي مرضيءَ جي تابع نه بڻائي. بلڪه هو پنهنجي عقل ۽ خواهش جي ڪڍ لڳل رهي. مؤمن يا ڪافر ٻنهي مان ڪنهن جو به تعلق ڪنهن نسل يا قوم سان ناهي، بلڪه ٻنهي جو واسطو انفرادي عمل سان آهي. هيءَ حقيقت ذاتي عمل آهي. جيڪو ڪنهن کي خدا جي نظر ۾ مؤمن بڻائيندو آهي. وري هي ذاتي عمل ئي آهي، جيڪو ڪنهن کي خدا جي نظر ۾ ڪافر جو درجو ڏئي ٿو.
انهيءَ مان اها به ڄاڻ پئي ته هڪ شخص، جيڪو اڄ بظاهر مؤمن آهي، اهو پنهنجي مؤمن نه هجڻ واري فڪر ۽ پنهنجي غير مومناڻي روش سان خدا جي نظر ۾ ڪافر بڻجي ويندو آهي. اهڙيءَ ريت هڪ شخص جيڪو اڄ ظاهري طور ڪافر آهي، اهو جيڪڏهن ايمان ۽ ايمان واري زندگي کي اختيار ڪندو ته، خدا جي نظر ۾ اهو مؤمن جو درجو ماڻي وٺندو.
ان معاملي ۾ ”ٻن قومن وارو نظريو“ درست ناهي. يعني ايئن نه آهي ته مؤمن ۽ ڪافر ٻه نسلي گروهه آهن. هڪ گروهه جي لاءِ قومي جنت آهي ۽ ٻئي لاءِ قومي دوزخ. صحيح ڳالهه اها آهي ته ايمان ۽ ڪفر جنت ۽ دوزخ جو معاملو سڀني ماڻهن جي ذاتي عقيدي ۽ عمل سان تعلق رکي ٿو، نڪي نسل ۽ قوم جي گڏيل نسبت سان.
حقيقت هيءَ آهي ته خدا جو هڪ ئي دين آهي، جيڪو ان جي سموري مخلوقات کان هڪجهڙو ئي گهربل آهي. انسان کان سواءِ باقي ڪائنات ۾ اهو لازمي ڊسيپلين (نظم ۽ ضبط) جي صورت ۾ قائم آهي ۽ انسان جي زندگيءَ ۾ اهو اختياري نظم ۽ ضبط جي صورت ۾ قائم ٿيندو آهي. باقي ڪائنات جي دنيا ۾ ان جو نالو فطرت جو قانون آهي ۽ انسان جي دنيا ۾ ان جو نالو شريعت جو قانون آهي.
[b]ڪجهه مثال
[/b]قرآن شريف ۾ ارشاد ٿيو آهي ته:
اَللّٰہُ الَّذِیۡ رَفَعَ السَّمٰوٰتِ بِغَیۡرِ عَمَدٍ تَرَوۡنَہَا ثُمَّ اسۡتَوٰی عَلَی الۡعَرۡشِ
وَ سَخَّرَ الشَّمۡسَ وَ الۡقَمَرَ ؕ کُلٌّ یَّجۡرِیۡ لِاَجَلٍ مُّسَمًّی ؕ یُدَبِّرُ الۡاَمۡرَ یُفَصِّلُ الۡاٰیٰتِ
لَعَلَّکُمۡ بِلِقَآءِ رَبِّکُمۡ تُوۡقِنُوۡنَ (الرعد: 2)
”الله اهو آهي جنهن ٿنڀن کان سواءِ آسمانن کي مٿانهون ڪيو اٿس، جنهن کي توهان ڏسو ٿا. پوءِ عرش تي قائم ٿيو ۽ سج ۽ چنڊ کي پنهنجي پنهنجي ڪم ۾ لڳايو اٿس. هو هڪ مقرر مدت تائين هلي ٿو (هو) ڪم جي تدبير ڪري ٿو ۽ نشانين کي کولي بيان ڪري ٿو ته من توهان پنهنجي پالڻهار سان ملڻ جو يقين ڪيو.“
قرآن پاڪ جي ان بيان ۾ امر جي تدبير مان مراد خدا جو اهو انتظام آهي، جيڪو هن ڪائنات ۾ سڌوسنئون ۽ مڪمل طور تي نافذ (لاڳو) ڪيل آهي ۽ آيتن جي تفصيل مان مراد اهي آيتون (نشانيون) آهن، جيڪي وحي جي ذريعي پيغمبر تي نازل ڪيون ويون آهن. ٻين لفظن ۾ پهرين ڄاڻايل ڳالهه مان مراد فطرت جو قانون آهي ۽ ٻئي مان مراد شريعت جو قانون آهي. حقيقت جي اعتبار کان اهي ٻئي هڪ آهن. انهن ۾ فرق رڳو هي آهي ته هڪ لاچاري طور تي گهربل آهي ۽ ٻيو اختياري طور تي.
انسان کي اهو ئي دين پاڻ پنهنجي مرضيءَ سان اختيار ڪرڻو آهي، جنهن کي باقي ڪائنات خارجي حڪم جي تحت اختيار ڪيو آهي. مثال: قرآن ۾ ٻڌايو آهي ته:
یُسَبِّحُ لِلّٰہِ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ مَا فِی الۡاَرۡضِ الۡمَلِکِ الۡقُدُّوۡسِ الۡعَزِیۡزِ الۡحَکِیۡمِ (الجمعه:1)
”جيڪي ڪجهه آسمانن ۾ ۽ جو ڪجهه زمين ۾ آهي سو الله جي پاڪائي بيان ڪري ٿو جيڪو زبردست (۽) حڪمت وارو آهي.“
ڪائنات جون اهي شيون بنا ڪجهه چوڻ جي، حالت مان اهو ظاهر ٿئي ته اهي اهڙيءَ ريت تسبيح ڪري رهيون آهن جو انهن جو وجود مڪمل طور تي خدا جي قدرت ۽ عظمت جو عملي اظهار بڻجي ويو آهي. انسان کي اهائي تسبيح شعوري طور تي دل جي زبان سان ڪرڻي آهي. يعني ان جو سينو خدا جي عظمتن جي احساس سان اهڙيءَ طرح بيخود ٿي وڃي جو، اهو انهيءَ جي ساراهه ڪرڻ لڳي.
اهڙيءَ ريت قرآن مجيد ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
اِنَّمَا یُؤۡمِنُ بِاٰیٰتِنَا الَّذِیۡنَ اِذَا ذُکِّرُوۡا بِہَا خَرُّوۡا سُجَّدًا وَّ سَبَّحُوۡا
بِحَمۡدِ رَبِّہِمۡ وَ ہُمۡ لَا یَسۡتَکۡبِرُوۡنَ (سجده : 15)
”اسان جي آيتن تي رڳو اهي ايمان آڻين ٿا جن کي جڏهن انهن (آيتن) سان نصيحت ڪئي وڃي ٿي ته سجدي ۾ ڪري پون ٿا ۽ پنهنجي پاليندڙ جي تعريف سان گڏ سندس پاڪائي بيان ڪن ٿا ۽ اهي وڏائي نٿا ڪن.“
زمين تي بيٺل شين جي مٿان جڏهن سج جي روشني پوندي آهي ته ان جي مخالف طرف ان جو پاڇو زمين تي پوندو آهي. هي ڄڻڪ مادي شين جو سجدو آهي. اهو سجدو انسان کان اهڙي طرح مطلوب آهي جو سندس دل ۾ خدا جي خدائيءَ جي اعتراف جو طوفان متل هجي ۽ اهو ٻانهپ جي جذبي سان سرشار ٿي الله جو پرستار بڻجي وڃي. اهو ان جي اڳيان بيتاب ٿي سجدي ۾ ڪري پوي.
قرآن پاڪ ۾ آهي ته:
اَلَمۡ تَرَ کَیۡفَ ضَرَبَ اللّٰہُ مَثَلًا کَلِمَۃً طَیِّبَۃً کَشَجَرَۃٍ طَیِّبَۃٍ
اَصۡلُہَا ثَابِتٌ وَّ فَرۡعُہَا فِی السَّمَآءِ (ابراهيم: 24)
”ڇا تون نه ڏٺو ته ڪيئن الله تعاليٰ مثال بيان ڪيو آهي. سٺيءَ ڳالهه کي سٺي وڻ جهڙو جنهن جي پاڙ مضبوط هجي ۽ ان جون ٽاريون آسمان ۾ هجن.“
انسان کي به ان وانگر ٻين لاءِ ڪارائتو ۽ فائديمند بڻجڻ گهرجي. هر ان انسان کي شعوري طور تي اها ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته، سندس ذات مان ٻين کي ڇانورو. ميوو، خوشبوءِ ۽ شادابي ملي. اهو دنيا وارن جي لاءِ فرحت ڏيندڙ باغ بڻجي، نڪي خشڪ رڻ پٽ، ۽ اهو سڀ ڪجهه هڪ طرفو ٿي ڪري خدا جي لاءِ ڪري، نڪي پنهنجي ذاتي مفاد ۽ فائدي جي لاءِ.
قرآن شريف ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
وَ اَنۡزَلۡنَا الۡحَدِیۡدَ فِیۡہِ بَاۡسٌ شَدِیۡدٌ (حديد: 25)
”۽ اسان لوهه لاٿو، ان ۾ سخت طاقت آهي.
مادي دنيا ۾ لوهه هڪ اعتماد جوڳي ڌات جي حيثيت رکي ٿو. انسان کان به اها ئي اعتماد واري صفت گهربل آهي. انسان کي گهرجي ته اهو دنيا ۾ اهڙيءَ ريت رهي، هو ان لوهه جيان مضبوط ڪردار جهڙو بڻيل هجي. هو ڪڏهن به پنهنجي قول ۽ فعل کان نه ڦري. ۽ ڪڏهن به پنهنجي عمل ۾ ڪمزوري نه ڏيکاري. اهو هڪ پختي ۽ نيڪ سيرت وارو ماڻهو هجي. لوهه وانگر مضبوط مثالي ڪردار (Predictable Character) جو مالڪ بڻجي پوي.
قرآن ڪريم ۾ بيان آهي ته:
وَ السَّمَآءَ رَفَعَہَا وَ وَضَعَ الۡمِیۡزَانَ لا اَلَّا تَطۡغَوۡا فِی الۡمِیۡزَانِ (الرحمن: 7 تا 8)
”۽ آسمان کي بلند ڪيو اٿس ۽ تارازي رکي اٿس، ته تارازي ۾ حد کان لنگهي نه وڃو.“
الله تعاليٰ زمين ۾ نهايت ئي مناسب ڪشش رکي آهي، جنهن ڪري ائين ٿيندو آهي جو تارازي بلڪل صحيح توريندي آهي. اهڙيءَ طرح الله تعاليٰ دنيا ۾ انصاف جو هڪ علامتي نمونو قائم ڪري ڇڏيو آهي. هاڻ انسان کي گهرجي ته ٻين سان معاملو ڪرڻ مهل، هو ڪڏهن به غير منصفاڻي روش ختيار نه ڪري. هڪ درست تارازي وانگر هو ائين ڪري جو جڏهن هن کي ٻين کان وٺڻو هجي ته کائنس ٺيڪ ايترو ئي وٺي، جيترو سندس حق آهي. اهڙيءَ ريت جڏهن ٻين کي ڏيڻو هجي ته، هو انهن جو پورو حق ادا ڪري، هو ڏيتي ليتي ۾ غيرمنصفاڻي قسم جي ورڇ کان پنهنجو پاڻ کي بچائي.
قرآن مقدس ۾ ٻڌايو ويو آهي ته آسمان ۾ سياره گهمي رهيا آهن.
لَا الشَّمْسُ یَنۡۢبَغِیۡ لَہَا اَنۡ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَا الَّیۡلُ سَابِقُ النَّہَارِ ؕ
وَكُلٌّ فِیۡ فَلَكٍ یَّسْبَحُوۡنَ (یٰس 40)
”نڪي سج کي چنڊ جي پهچڻ جي (ڪا) مجال آهي ۽ نڪي رات (سج لهڻ کان اڳ) ڏينهن تي اڳرائي ڪندڙ آهي، (سج ۽ چنڊ ۽ تارن مان) سڀئي آسمان ۾ ترن ٿا.“
خلا ۾ اڻ ڳڻيا ستارا ۽ سيارا آهن. اهي سڀ جا سڀ نهايت تيزيءَ سان گهمي رهيا آهن. پر انهن جي وچ ۾ ڪڏهن به ٽڪراءُ ناهي ٿيندو. ان جو سبب اهو آهي جو هر ستارو يا سيارو تمام گهڻي پابنديءَ سان پنهنجي مدار (Orbit) ۾ گهمندو ڦرندو آهي. اهو ڪڏهن به پنهنجي مقرر ڪيل مدار کان پري ناهي هٽندو.
بلڪل اها ساڳئي روش انسان کان به گهربل آهي. هر ماڻهوءَ توڙي ماڻهن جي جٿي کي اهوڪرڻو آهي ته، هو پنهنجي سرگرمين کي اهڙيءَ ريت جاري رکن، جو انهن جو ٽڪراءُ هڪ ٻئي سان نه ٿئي. ڪو به شخص يا قوم اهو نه ڪري ته، اها پنهنجو فائدو حاصل ڪرڻ جي لاءِ ٻين کي نقصان ڏئي. خلا جا سڀ حرڪت ڪندڙ جسم ٻين جي لاءِ مسئلو بڻجڻ کان سواءِ پنهنجو عمل جاري رکيون پيا اچن. اهڙيءَ ريت انسان کي به گهرجي ته هو پنهنجو مقصد ماڻڻ لاءِ ٻئي لاءِ ڪو مسئلو پيدا نه ڪري.
خدا پنهنجي پيغمبرن سڳورن جي ذريعي پنهنجا جيڪي ڪتاب نازل فرمايا، انهن جو مقصد ان ئي فطرت جي قانون جو شرعي اظهار هو. پر هاڻ ڪوئي اڳوڻو ڪتاب پنهنجي اصل صورت ۾ محفوظ ناهي رهيو. هاڻ فقط قرآن شريف ئي خدا جو واحد محفوظ ڪتاب آهي. ان بنياد تي هاڻ فقط قرآن پاڪ ئي اڪيلو مستند ذريعو آهي، جنهن جي وسيلي ڪوئي شخص صحيح طور تي ڄاڻي سگهي ٿو ته، دنيا ۾ هو ڪهڙي ريت زندگي گذاري. جنهن کان پوءِ آخرت ۾ اهو خدا جو پيارو ٻانهو سڏجي. کيس دنيا ۾ به خدا جون رحمتون ۽ نعمتون ملن ۽ آخرت ۾ به.
سورة الاحزاب ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
اِنَّا عَرَضۡنَا الۡاَمَانَۃَ عَلَی السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ وَ الۡجِبَالِ فَاَبَیۡنَ اَنۡ یَّحۡمِلۡنَہَا
وَ اَشۡفَقۡنَ مِنۡہَا وَ حَمَلَہَا الۡاِنۡسَانُ ؕ اِنَّہٗ کَانَ ظَلُوۡمًا جَہُوۡلًا لا لِّیُعَذِّبَ اللّٰہُ
الۡمُنٰفِقِیۡنَ وَ الۡمُنٰفِقٰتِ وَ الۡمُشۡرِکِیۡنَ وَ الۡمُشۡرِکٰتِ وَ یَتُوۡبَ اللّٰہُ عَلَی الۡمُؤۡمِنِیۡنَ
وَ الۡمُؤۡمِنٰتِ ؕ وَ کَانَ اللّٰہُ غَفُوۡرًا رَّحِیۡمًا (الاحزاب: 72 تا 73)
”بيشڪ اسان آسمانن ۽ زمين ۽ جبلن جي اڳيان امانت کي آندو، پوءِ انهن ان جي کڻڻ کان انڪار ڪيو ۽ ان کان ڊڄِي ويا ۽ ان کي انسان کنيو. بيشڪ انسان وڏو ظالم نادان آهي. هن لاءِ ته الله منافق مردن ۽ منافقياڻين عورتن ۽ (الله سان) شريڪ ڪندڙ مردن ۽ شريڪ ڪندڙ عورتن کي سزا ڏئي ۽ الله ايمان وارن مردن ۽ ايمان وارين عورتن تي مهرباني ڪري ۽ الله معاف ڪندڙ نهايت مهربان آهي.“
هنن آيتن ۾ خدا جو اهو پروگرام ٻڌايو ويو آهي، جنهن تحت هن موجوده ڪائنات کي پيدا ڪيو آهي. ان رٿا جي تحت باقي ڪائنات ان ڳالهه جي پابند آهي ته، اها خدا جي حڪم جي ڪا ڀڃڪڙي نه ڪري. اها آخر تائين اطاعت ۽ فرمانبرداريءَ واري انداز ۾ خدا جي تخليقي نقشي جي تعميل ڪندي رهي. ان جي ڀيٽ ۾ انسان کي چونڊ (Choice) ڪرڻ جي آزادي مليل آهي. انسان کي اهو اختيار حاصل آهي ته، گهري ته پنهنجو پاڻ کي خدا جي تخليقي نقشي جو پابند بڻائي ۽ وڻيس ته ان جي ابتڙ عمل ڪري.
موجوده دنيا ۾ انسان جو اصل امتحان اهوئي آهي. انسان کي گهرجي ته کيس مليل اختيارن جو غلط استعمال نه ڪري. هو پنهنجي سوچ کي خدائي نقشي جو تابع بڻائي. هو پنهنجي ڪاررواين ۾ ڪڏهن به جائز حد کان ٻاهر نه وڃي. هو ٻين سان معاملي ڪرڻ ۾ هميشه خدائي انصاف جو پابند بڻيل رهي. خلاصو هيءُ آهي ته خدا جي دنيا ۾ خدا جو ٻانهو بڻجي رهي. هو ٻين جي مٿان خدا ٿيڻ جي ڪوشش نه ڪري.
آيت مان وڌيڪ هيءُ به معلوم ٿئي ٿو ته پنهنجي عملي رڪارڊ جي مطابق، خدا جي عدالت ۾ انسانن جا ٻه مختلف ٽولا سڏايا ويندا. هڪ اهو ٽولو جنهن پنهنجو پاڻ کي خدا جي تخليقي نقشي جي مطابق بڻايو. جنهن اهو ئي ڪيو، جيڪو خدا جي مرضيءَ جي مطابق هو. ۽ اهو نه ڪيو، جيڪو خدا جي مرضيءَ جي ابتڙ هو. اهي ماڻهو خدا جا پسنديده ٻانها قرار ڏنا ويندا. اهي خدا جي راحت ڀرين جنتن ۾ آباد ڪيا ويندا. جتي اهي هميشه خوشي واري زندگي گذاريندا رهندا. ٻيو اهو ٽولو هوندو، جنهن پنهنجو پاڻ کي خدا جي تخليقي نقشي جي تابع نه بڻائي، واضح ۽ چٽي نموني خدا جي تخليقي نقشي کي مڃڻ کان انڪار ڪري يا اهو منافقن جي زندگي اختيار ڪري. يعني بظاهر اهو خدا پرستن سان مليل هو، پر حقيقت ۾ ان جو دين خود پرستي هو، نڪي خدا پرستي.
اهي ٻئي ٽولا ظاهري اختلاف جي باوجود هڪ ئي انت ۽ انجام جا حقدار هوندا. ٻنهي کي دوزخ ۾ وڌو ويندو جتي اهي هميشه پنهنجي سرڪشي ۽ نافرمانيءَ جو ڪيتو لوڙيندا.