توحيد ـ انسانيت جي منزل
هر انسان هڪ روحاني ڳولا ۾ آهي. هر انسان پنهنجي لاءِ سڪون ۽ اعتماد جو هڪ مرڪز چاهي ٿو، اهو مرڪز فقط خدا ئي آهي. خدا، انسان جي روحاني ڳولا جو واحد جواب آهي. جنهن انسان خدا کي حاصل ڪيو. انهيءَ ڄڻ سڀ ڪجهه ماڻي ورتو، جنهن کي هو پنهنجي فطري گهرجن تحت حاصل ڪرڻ گهرندو هو.
اڄوڪي دنيا ۾ زندگي گذارڻ جي لاءِ، انسان کي هڪ زندگي گذارڻ جو نظريو گهربل آهي. جيڪو کيس ٻڌائي ته، ماڻهن جي وچ ۾ کيس ڪهڙيءَ ريت رهڻو آهي ۽ ڪهڙيءَ ريت ناهي رهڻو. جيڪو سندس زندگيءَ لاءِ رهبري ۽ رهنمائي ڪندڙ ڪتاب عطا ڪري. انسان جي ان مطلب جو ماخذ به خدا آهي. خدا ئي انسان کي اها اعتماد جي قابل رهنمائي عطا ڪري ٿو، جنهن جي مدد سان هو روشني ۽ اونداهيءَ ۾ هڪ جهڙو ئي درست سفر ڪري سگهي ٿو.
خدا انسان جو خالق ۽ مالڪ آهي. اهو ئي ان جو حقدار آهي ته انسان کي ٻڌائي ته، زندگي ۽ موت ڇا آهي؟ انسانيت جو قافلو ڪٿان شروع ٿيو ۽ ڪيڏانهن وڃي رهيو آهي؟ اهو صحيح رستو ۽ دڳ ڪهڙو آهي. جنهن تي هلي ڪري، اهي ڀٽڪڻ کان سواءِ منزل تي پهچي سگهن؟
هر انسان جي سڀ کان پهرين ۽ سڀ کان اهم ضرورت هيءَ آهي ته، خدا کي حاصل ڪري. پنهنجو پاڻ کي خدا سان لاڳاپي ڇڏي، ان سان محبت جو تعلق قائم ڪري. پنهنجي سڄي زندگيءَ جو رخ خدا ڏانهن موڙي ڇڏي. خدا ڏانهن رخ ڪندڙ زندگي (God oriented life) ئي سندس دنيا جي واحد درست زندگي آهي. جيڪو اهڙي زندگيءَ کي اختيار ڪندو، اهو ئي ڪامياب ۽ ڪامران آهي ۽ جيڪو ائين نه ڪري سگهي، اهو ئي محروم ۽ ناڪامياب آهي.
[b]توحيد ۽ شرڪ
[/b]قرآن خدا جو ڪتاب آهي، قرآن ئي خدا جي مرضيءَ جو مستند اعلان آهي. قرآن پاڪ ٻڌائي ٿو ته انسان جي لاءِ ڪهڙو رستو، ڀلائيءَ جو رستو آهي ۽ ڪهڙو رستو، نقصان جو رستو آهي. انساني زندگيءَ جي دستور لاءِ قرآن ئي واحد مستند ماخذ آهي. موجوده دنيا ۾ انسان امتحان جي حالت ۾ آهي. اهو امتحان ڪهڙي شيءِ ۾ آهي، اهو ئي ٻڌائڻ جي لاءِ خدا قرآن مقدس نازل فرمايو.
قرآن جي مطابق شرڪ جو عقيدو. سڀني انساني برائين جي پاڙ آهي. ان جي ڀيٽ ۾ توحيد جو عقيدو سڀني انساني خوبين جو سرچشمو آهي. قرآن شريف ۾ واضح لفظن ۾ اهو اعلان ڪيو ويو آهي ته:
اِنَّ اللّٰہَ لَا یَغۡفِرُ اَنۡ یُّشۡرَکَ بِہٖ وَ یَغۡفِرُ مَا دُوۡنَ ذٰلِکَ لِمَنۡ یَّشَآءُ ۚ
وَ مَنۡ یُّشۡرِکۡ بِاللّٰہِ فَقَدِ افۡتَرٰۤی اِثۡمًا عَظِیۡمًا (النساء: 48)
”بيشڪ الله نه بخشيندو جو ان سان شرڪ ڪيو وڃي ۽ ان کان سواءِ جنهن لاءِ چاهيندو معاف ڪندو ۽ جنهن شرڪ ڪيو، بيشڪ ان وڌيڪ گناهه جو بهتان ٺاهيو.“
[b]توحيد جي حقيقت
[/b]توحيد جو مطلب هيءُ آهي ته خدا کي هڪ ڪري مڃيو وڃي. ان ڳالهه تي پڪو پختو يقين ۽ ويساهه هجي ته، سڀ قوتون ۽ هر قسم جا اختيار فقط هڪ خدا کي حاصل آهن. اهو ئي اڪيلو عبادت جي لائق ۽ حقدار آهي. عبادت جي قسم جا اختيار فقط هڪ خدا کي ئي حاصل آهن. اهو ئي اڪيلو عبادت جو حقدار آهي. عبادت جي قسم جو ڪو به فعل خدا کان سواءِ ٻئي ڪنهن جي لاءِ جائز نه آهي. خدا ئي انسان جون مرادون ۽ حاجتون پوريون ڪندو آهي ۽ اهو ئي ڪائنات جو نظام هلائي چلائي ٿو. وڏائي ۽ برتري فقط هڪ خدا جو حق آهي. ڪنهن ٻئي کي هن دنيا ۾ حقيقي برتري حاصل نه آهي اهڙو هر عقيدو ڪوڙو ۽ باطل آهي، جنهن ۾ انهن مڙني معاملن ۾ خدا کان سواءِ ڪنهن ٻئي کي شريڪ ڪيو وڃي. قرآن ڪريم ۾ توحيد جي عقيدي کي هڪ آيت ۾ هن ريت بيان ڪيو ويو آهي:
اَللّٰہُ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّا ہُوَۚ اَلۡحَیُّ الۡقَیُّوۡمُ ۬ۚ لَا تَاۡخُذُہٗ سِنَۃٌ وَّ لَا نَوۡمٌ ؕ لَہٗ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ مَا فِی الۡاَرۡضِ ؕمَنۡ ذَا الَّذِیۡ یَشۡفَعُ عِنۡدَہٗۤ اِلَّا بِاِذۡنِہٖ ؕ یَعۡلَمُ مَا بَیۡنَ اَیۡدِیۡہِمۡ وَ مَا خَلۡفَہُمۡ ۚ وَ لَا یُحِیۡطُوۡنَ بِشَیۡءٍ مِّنۡ عِلۡمِہٖۤ اِلَّا بِمَا شَآءَ ۚ وَسِعَ کُرۡسِیُّہُ السَّمٰوٰتِ
وَ الۡاَرۡضَ ۚ وَ لَا یَـُٔوۡدُہٗ حِفۡظُہُمَا ۚ وَ ہُوَ الۡعَلِیُّ الۡعَظِیۡمُ (البقره: 255)
”الله اهو معبود برحق آهي جنهن کان سواءِ ٻيو ڪوبه عبادت جي لائق نه آهي. هو جيئرو آهي ۽ هميشه رهڻ وارو آهي. ان کي نه ننڊ اچي ٿي نه پنڪي، جو ڪجهه زمين ۾ آهي ۽ جو ڪجهه آسمانن ۾ آهي سڀ ان جو آهي، ڪير آهي جو سندس موڪل کان سواءِ وٽس ڪنهن جي سفارش ڪري سگهي. جو ڪجهه انهن جي سامهون ٿي رهيو آهي ۽ جو ڪجهه پرپٺ ٿي رهيو آهي، ان کي چڱيءَ پرڄاڻي ٿو ۽ هو سندس معلومات مان ڪنهن حد تائين ڪا پهچ نٿا حاصل ڪري سگهن، البت جيتري حد تائين پاڻ چاهي. ان جي بادشاهي ۽ علم زمين ۽ آسمان سڀ کي گهيرو ڪيل آهي ۽ اهو الله وڏي شان ۽ بلند درجي وارو آهي.“
خدا جي عبادت ڪرڻ پنهنجي خالق ۽ مالڪ جي عبادت ڪرڻ آهي. جيڪو حقيقي طور تي انسان جي عبادت جو حقدار آهي. ان جي ابتڙ ڪو ماڻهو جيڪو غير الله جي آڏو سر جهڪائي ٿو ته هو پاڻ جهڙي هڪ مخلوق جي آڏو ڪنڌ جهڪائي ٿو جيڪو ان جو حقدار نه آهي ته ان جي آڏو سر ننوايو وڃي. خدا جي عبادت انسان کي عظمت عطا ڪندي آهي ۽ غير الله جي پوڄا کيس پستيءَ (هيٺاهين) ۾ ڪيرائيندي آهي. خدا جي عبادت انسان کي حقيقت پسند بڻائيندي آهي. ۽ غير الله جي ٻانهپ کيس وهمن ۽ وسوسن ۾ ڦاسائي ۽ وڪوڙي ڇڏيندي آهي. خدا جي عبادت سان حق جي معرفت جا در کلندا آهن ۽ ان جي ابتڙ ماڻهو جڏهن غير الله جي پوڄا ڪندو آهي ته، اهو حق جي معرفت جادر پنهنجي لاءِ بند ڪري ڇڏيندو آهي.
توحيد فقط هڪ آهي، پر شرڪ جا هزار قسم آهن. موحد انسان جي ڌيان ۽ گيان ۽ ٻانهپ جو مرڪز فقط هڪ خدا ئي هوندو آهي. اهو هرحال ۾ پنهنجي سموري زندگيءَ ۾ ان هڪ خدا کي ئي پنهنجو سڀ ڪجهه بڻائي ڇڏيندو آهي. پر مشرڪ انسان جو ڪو به هڪ مرڪزي نقطو ناهي هوندو. اهوئي سبب آهي جو شرڪ جا انيڪ قسم ٿيو پون. ستارا پرستي، زمين پرستي، بت پرستي، ارباب پرستي، قبر پرستيءَ کان وٺي نفس پرستي، دولت پرستي، اقتدار پرستي ۽ اولاد پرستي وغيره.
اهي سڀ شيون ڏاڪي به ڏاڪي غير الله جي پوڄا ۾ شامل آهن ۽ قرآن ڪريم ۾ ان جي واضح نموني مذمت ڪئي وئي آهي. مؤمن ۽ موحد انسان اهو آهي، جيڪو هر قسم جي برتر ۽ اعليٰ حيثيت فقط خدا کي ڏئي، ان کان ئي پنهنجي مراد ۽ حاجت گهري. ان جي ئي آڏو عبادت جون رسمون ادا ڪري. انهيءَ تي ئي سڀ کان وڌيڪ ڀروسو ڪري. ان کي ئي هر لحاظ کان اعليٰ ۽ برتر سمجهي. عبادت خدا سان تعلق جي اظهار جو آخري ڏاڪو آهي!؟ اهو ئي سبب آهي جو عبادت جون سڀ صورتون فقط هڪ خدا جو حق آهن ۽ ان کي ئي سونهن. عبادت غير الله جي لاءِ جائز نه آهي.
ماڻهو جڏهن خدا کي پنهنجو معبود بڻائي ٿو ته اهو هڪ اهڙي هستيءَ کي پنهنجو معبود بڻائي ٿو جيڪو حقيقي طور تي موجود آهي. ان جي ابتڙ جڏهن ڪو ماڻهو غير الله کي پنهنجو معبود بڻائي ٿو ته هو هڪ اهڙي شيءِ کي پنهنجو معبود بڻائي ٿو، جنهن جو حقيقت جي دنيا ۾ بلڪل ڪو وجود ئي نه آهي. ظاهري طور هن، ان فرضي معبود جي هڪ شڪل ۽ صورت بڻائي پنهنجي آڏو ڇو نه رکي هجي. جنهن ماڻهوءَ خدا کي پنهنجو معبود بڻايو، ان طاقت جي حقيقي سرچشمي کي حاصل ڪري ورتو. ان جي ابتڙ جيڪو ماڻهو غيرالله کي پنهنجو معبود بڻائي ٿو، اهو هڪ اهڙي وهمي مفروضي سان پنهنجو تعلق جوڙي ٿو، جنهن جو حقيقت ۾ ڪو وجود ناهي. خدا جو عبادت گذار، ابدي سعادت سان ڪامياب ٿيندو آهي. ان جي ابتڙ غيرالله جي پوڄا ڪندڙ جي لاءِ ابدي محروميءَ کان سواءِ ٻي ڪا شيءِ نه آهي.
[b]خدا، ڪائنات جو نور
[/b]قرآن مجيد ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
اَللّٰہُ نُوۡرُ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ (النور: 35)
”الله آسمانن ۽ زمين جو نور آهي.“
يعني هن سڄيءَ ڪائنات ۾ جتي به ڪا روشني يا سُهائي آهي، اها خدا جي ذات جي ڪري آهي. خدا جيڪڏهن روشني نه ڏي ته ڪنهن ٻئي هنڌان ڪنهن کي روشني ملڻ واري ناهي.
سج جيڪڏهن نه هجي ها ته، زمين تي هر پاسي اونداهي ڇانيل هجي ها. اهڙيءَ ريت جيڪڏهن ستارا نه هجن ها ته، سڄي ڪائنات ٻاٽ اوندهي ۾ ٻڏل هجي ها. خدا سڄيءَ ڪائنات ۾ بيشمار تعداد ۾ انتهائي روشن قسم جا حرڪت ڪندڙ جسم پکيڙي ڇڏيا آهن. جيڪي ڪائنات جي هر حصي کي لڳاتار روشنيءَ جي سوکڙي ڏئي رهيا آهن. جيڪڏهن اهو ڪائناتي نظام نه هجي ها ته، سنسار پنهنجي سمورين ڪشادگين جي باوجود اونداهيءَ جي هڪ ڀوائتي غار بڻجي ويندو.
هيءُ مادي روشنيءَ جو مامرو آهي. اهو ئي معاملو فڪري ۽ روحاني روشني جو آهي. هن دنيا ۾ رهندڙ هر انسان کي ضرورت آهي ته، ان جي ذهن کي اها رهنمائي ملي، جنهن جي روشنيءَ ۾ صحيح طور تي سوچي ۽ کيس اها روحاني خوراڪ ملي، جيڪا سندس من ۾ حڪمت جا باغ پوکي، ان فڪر ۽ روحاني روشنيءَ جو سرچشمو فقط خداوند ذوالجلال آهي. اها روحاني روشني به هڪ خدا کان سواءِ ڪنهن ٻئي کان انسان کي ملڻ واري ناهي.
ماڻهو جڏهن اڪيلي خدا تي سچو ۽ پڪو يقين ۽ ويساهه ڪندو آهي ته نفسياتي سطح تي سندس لاڳاپو خدا سان جڙندو آهي. ان کان پوءِ روحاني تارن تي سندس سڄي هستي جرڪڻ لڳندي آهي.هو پنهنجي يادگيرين ۾ خدا کي حاصل ڪرڻ لڳندو آهي. هو پنهنجي لڙڪن ۾ خدا کي پسڻ لڳندو آهي. سندس سوچ ۽ جذبات ۾ خدا اهڙيءَ طرح آباد هجي ٿو، ڄڻڪ هو خدا جي پاڙي ۾ پهچي ويو هجي. ڄڻڪ هو خدا جي رحمت ڀري ڇانوري ۾ زندگي گذارڻ لڳو هجي.
قرآن شريف ۾ شرڪ بابت ٻڌايو ويو آهي ته:
اِنَّ الشِّرۡکَ لَظُلۡمٌ عَظِیۡمٌ (لقمان: 13)
”بيشڪ شرڪ وڏو ظلم آهي.“
ظلم جو مطلب آهي، ڪنهن شيءِ کي ٻئي هنڌ رکڻ. وضع الشی فی غیر موضعہ ۔ يعني شرڪ (خدا سان گڏ ڪنهن ٻئي کي شريڪ ڪرڻ)
هيءَ ڪائنات سراسر اجنبي ۽ اوپري آهي. هن دنيا ۾ شرڪ جو عقيدو رکڻ يا مشرڪاڻي فعل ڪرڻ جي لاءِ ڪائنات ۾ ڪا جڳهه ناهي.
هن دنيا جو خالق هڪ ئي خدا آهي. اهو ئي ان جو مالڪ ۽ ان جو سنڀاليندڙ آهي. انهيءَ وٽ ئي هر قسم جا اختيار آهن. اهڙي حالت ۾ جيڪو شخص خدا کان سواءِ ڪنهن ٻئي کي خدا مڃي يا ڪنهن ٻئي کي خدا جي خدائي ۾ شريڪ ڪري، تنهن هڪ هٿ ٺوڪي مفروضي کي سچ پچ حقيقت جو درجو ڏنو. هن هڪ اهڙي شيءِ کي فرض ڪري ورتو، جنهن جو هن دنيا ۾ منڍ کان وٺي ڪو وجود ئي ڪونهي.
مشرڪاڻو فڪري انداز سڀني براين ۾ سڀ کان وڏي برائي آهي. جنهن ماڻهو جو ذهن مشرڪاڻي نموني سوچي، سندس دل ۾ مشرڪاڻا خيال پلجندا رهن، ته اهو هڪ بي حقيقت شيءِ کي اختيار ڪندو آهي. ڪائنات پنهنجي سڄي وجود سان ان جو انڪار ڪندي آهي.
شرڪ جو عقيدو يا نظريو ماڻهوءَ کي فڪري غذا ڏيڻ وارو ناهي. اهو کيس، ان روحاني روشنيءَ سان منور ڪرڻ وارو ناهي، جنهن کان سواءِ ماڻهو جو سڄو وجود ئي هن دنيا ۾ بي معنيٰ ٿيو وڃي.
[b]توحيد ۽ شرڪ جو فرق
[/b]توحيد جو مطلب خالق کي حاصل ڪرڻ آهي ۽ شرڪ جو مطلب آهي ته ماڻهو مخلوقات ۾ ڦاسي پوي، توحيد، حقيقت جي سطح تي جيئڻ جو نالو ۽ شرڪ جو مطلب وهمن جي سطح تي جيئڻ جو نالو آهي. توحيد پنهنجي فطرت جي ڳولا جو نتيجو آهي، ۽ شرڪ پنهنجي فطرت کان بي خبري ۽ اڻ ڄاڻائيءَ جو نتيجو آهي. توحيد وارا ئي هن دنيا جي گهربل انسان جي حيثيت رکندڙ هجن ٿا. ڇو جو اهي ئي ماڻهو آهن، جيڪي خالق جي مرضيءَ جي مطابق آهن.
خلقڻهار، دنيا کي جنهن رٿا تحت بڻايو آهي. توحيد وارا خالق جي ان منصوبي جي تڪميل ڪري رهيا آهن. هو ان ئي نقشي تي آهن. جنهن تي انسان کي هئڻ کپي. توحيد وارا ئي خدا کي مطلوب (گهربل) انسان آهن. اهي ئي دنيا ۾ ڪائنات جي مالڪ جي مرضيءَ کي پورو ڪري رهيا آهن.
شرڪ ۽ شرڪ وارن جو معاملو ان جي بلڪل ابتڙ آهي. شرڪ خدا جي دنيا ۾ هڪ اوپرو تصور آهي. توحيد وارا جيڪڏهن هن دنيا ۾ گهربل ماڻهو (Wanted People) آهن ته، شرڪ وارا ان جي ابتڙ اڻ گهربل ماڻهو (Unwanted People). شرڪ جي عقيدي کي هن دنيا ۾ ان جي مالڪ جي سَنَدَ حاصل نه آهي. شرڪ جي روش هن دنيا ۾ هڪ اهڙي روش آهي، جنهن جي اجازت دنيا جي مالڪ، دنيا ۾ رهندڙن کي ناهي ڏني.
گول خاني ۾، ڪا چوڪنڊي شيءِ رکي ويندي ته، اها ان جي اندر فٽ (Fit) نه ٿيندي. جڏهن ته گهربل خاني ۾ گول شيءِ بلڪ صحيح ويهجي ويندي. اهو ئي معاملو توحيد ۽ شرڪ جو آهي. انسان پنهنجي فطرت جي لحاظ کان فقط توحيد جي لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي. انهيءَ ڪري توحيد جو تصور يا توحيد واري زندگي سندس فطرت مطابق آهي. جڏهن ته شرڪ جو عقيدو يا مشرڪاڻي زندگي انساني فطرت جي مطابق ناهي.
مشرڪ انسان جو معاملو ان کان مختلف هوندو آهي. غير خدائي شيون سندس خيالن جو مرڪز بڻيل هونديون آهن. انهيءَ ڪري آڏو ايندڙ مختلف حالتن ۾ سندس رويو به انهن غير خدائي هستين جي نسبت سان مقرر ٿيندو آهي. هو پنهنجي ڪاميابيءَ ۾ به انهن ڏانهن ئي ڊڪندو ڊوڙندو آهي ۽ ناڪاميءَ ۾ به هو انهن ۾ پناهه ڳوليندو آهي.
سندس هٿ ٺوڪين غير خدائي هستيون ئي اهڙي صورت حال ۾ سندس دل ۽ دماغ ۾ ڇانيل رهن ٿيون. موحد انسان جيڪڏهن پنهنجن تجربن سان توحيد جي غذا حاصل ڪندو رهي ٿو مشرڪ انسان جي لاءِ ان جا تجربا مشرڪاڻي غذا کي حاصل ڪرڻ جو ذريعو بڻجي وڃن ٿا.
ماڻهو هر پل ڪجهه حالتن جي وچ ۾ جيئندو رهي ٿو. خوشيءَ جون حالتون يا غم جون حالتون. تڪليف واريون حالتون يا آرام واريون حالتون، ڪاميابي يا ناڪاميءَ جون حالتون، اختيار ۽ اقتدار جون حالتون، يا بي اختياري واريون حالتون، غلبي واريون حالتون يا مغلوبيت واريون حالتون، موافق حالتون يا غير موافق حالتون، انهن مختلف حالتن ۾ هڪ رويو (Response) موحداڻو رويو آهي ۽ ٻيو رويو مشرڪاڻو رويو آهي.
موحد انسان خدا جي عظمت ۾ جيئرو هجي ٿو، ان ڪري سندس زندگيءَ ۾ پيش ايندڙ هر واقعو کيس خدا جي يادگيري ڏياريندو رهندو آهي. سندس رويو هر موقعي تي اهو ئي هجي ٿو، جيڪو سندس توحيد جي عقيدي جي مطابق هوندو آهي. هو هر صورت ۾ هڪ سچو خدا پرست انسان ثابت ٿيندو آهي. هو زندگيءَ جي لاهن چاڙهن ۾ پنهنجي وچٿرائي يعني اعتدال نه وڃائيندو آهي. هو ڪهڙي به حال ۾ هجي، هميشه پنهنجي خدا سان لاڳاپيل رهندو آهي. خدا سندس مرڪز بڻجي ويندو آهي. هو ڪنهن به حال ۾ ان کان پري ناهي ٿيندو.
توحيد خدا جي نظر ۾ سڀ کان وڏي قيمتي وٿ آهي ۽ شرڪ خدا جي نظر ۾ سڀ کان وڏي بي ملهائتي شيءِ آهي. ان جو سبب هيءُ آهي ته ان معاملي جو واسطو انهيءَ انتهائي مخصوص شيءِ سان آهي. جيڪا انسان جو سڀ کان وڌيڪ قيمتي اثاثو آهي ۽ اهو قيمتي اثاثو آهي ڪنهن سان گهرو ۽ گهاٽو قلبي تعلق ۽ لاڳاپو. هيءَ انسان جي سڀ کان وڌيڪ اعليٰ ملڪيت آهي. انهيءَ گهاٽي ۽ گهري قلبي تعلق ۽ واسطي جو رڳو هڪ خدا سان ڳنڍجي وڃڻ جو نالو توحيد آهي.جيڪڏهن اهو گهرو واسطو خدا کان سواءِ ڪنهن ٻئي سان هوندي ته، انهيءَ جو نالو ”شرڪ“ آهي.
ان گهاٽي ۽ گهري قلبي تعلق جو اظهار ٻن قسمن جي جذبن جي صورت ۾ ٿيندو آهي. هڪ محبت ۽ ٻيو خوف.
قرآن شريف ۾ موحد انسان جي لاءِ ٻڌايو ويو آهي ته:
وَ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡۤا اَشَدُّ حُبًّا لِلّٰہِ ؕ (البقره: 165)
”ايمان وارا ماڻهو ته سڀ کان وڌيڪ الله کي ٿا محبوب رکن.“
وَ لَمۡ یَخۡشَ اِلَّا اللّٰہَ (توبه: 18)
”۽ الله کان سواءِ ڪنهن کان به نه ٿا ڊڄن.“
اها تمام گهڻي حب ۽ تمام گهڻو ڊپ فقط ان هستيءَ جو حق آهي، جنهن انسان کي پيدا ڪيو آهي. جيڪو سندس مالڪ ۽ رب آهي. جنهن ماڻهوءَ اهو مخصوص تعلق ڪنهن ٻئي سان جوڙيو ته ان شرڪ ڪيو. ان ٻئي شيون يعني ڪنهن ٻئي کي ڏئي ڇڏيون، جيڪي فقط هڪ خدا جو حصو هيون.
انسان جو جنهن شيءِ سان گهرو دلي تعلق ٿي وڃي ٿو ته هو هر گهڙي ان لاءِ سوچيندو آهي. سندس جذبن ۾ هر وقت اهو ئي سمايل هجي ٿو. هو ان کي حاصل ڪرڻ تي خوش ٿيندو آهي. ان کان محروميءَ جو ڊپ کيس تڙپائي وجهندو آهي. سندس من ۾ شوق جو طوفان جاڳي ٿو ته انهيءَ لاءِ ئي جاڳي ٿو. هن کي کسجي وڃڻ جو ڊپ ٿيندو آهي ته انهيءَ کان ئي، هو حاصل ڪرڻ جي اميد به رکندو آهي. هن جون اکيون ڳوڙها ڳاڙينديون آهن ته ان کي ئي ياد ڪري ڳارينديون آهن. هن جو سوچ تي غلبو رهندو آهي ته فقط انهيءَ جو ئي غلبو رهندو آهي. سندس وجود ڪنهن جي آڏو ڊهي پوندو آهي ته اهو فقط اها ئي هڪ اعليٰ ۽ برتر ذات هوندي آهي.
انهيءَ لطيف انساني جذبي کي عبوديت (ٻانهپ) چيو وڃي ٿو. ان ٻانهپ واري جذبي ۾ خدا ڪنهن جي شرڪت گوارا ناهي ڪندو. ان ٻانهپ واري جذبي جو حقدار فقط هڪ الله ئي آهي. ان کان سواءِ ٻيو ڪوئي ناهي، جيڪو ادنيٰ درجي ۾ به ان جو مستحق هجي.
[b]پيغمبرن جو مشن
[/b]اڳين زمانن ۾ خدا جي طرفان جيترا به پيغمبر سڳورا آيا، اهي سڀئي ان لاءِ آيا جو اهي انسانن کي شرڪ کان ڊيڄارين ۽ کين توحيد جي تعليم ڏين. ته جيئن انسان ان جي مطابق پنهنجي زندگيءَ جي اصلاح ڪن ۽ دنيا ۽ آخرت جي سعادت ماڻين، پر انسانيت جي ڊگهي تاريخ ۾ تقريباً هر پيغمبر سڳوري سان ايئن ٿيو جو گهڻن ماڻهن سندن ڳالهه مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. خاص طور تي سماج جا وڏا ماڻهو ڪڏهن به پيغمبر کي مڃڻ يا ان جو ساٿ ڏيڻ تي راضي نه ٿيا. ان تاريخي واقعي کي قرآن شريف ۾ هيٺين ريت بيان ڪيو ويو آهي:
یٰحَسۡرَۃً عَلَی الۡعِبَادِ ۚؑ مَا یَاۡتِیۡہِمۡ مِّنۡ رَّسُوۡلٍ اِلَّا کَانُوۡا بِہٖ یَسۡتَہۡزِءُوۡنَ (یٰسٓ: 30)
”ٻانهن تي افسوس آهي جو وٽن ڪو به اهڙو رسول نه آيو، جنهن سان مسخريون نه ٿي ڪيائون.“
خدا جي پيغمبرن کي نظرانداز ڪرڻ جو اهو معاملو ايتري حد تائين وڌي ويو جو گذريل دور ۾ آيل پيغمبرن کي انساني تاريخ جي رڪارڊ مان غائب ڪيو ويو. اهو ئي سبب آهي جو اسان ماضيءَ جي ترتيب ڏنل تاريخ ۾ بادشاهن جا داستان ته پڙهندا آهيون، پر پيغمبرن جو ذڪر ترتيب ڏنل تاريخ ۾ موجود ئي ڪونهي. ان معاملي ۾ فقط پيغمبر اسلامﷺ جو اڪيلو ذڪر آهي. پاڻ سڳورن ﷺ کي الله تعاليٰ جي خصوصي مدد حاصل ٿي. ان ڪري پاڻ سڳورن ﷺ پهريون ڀيرو شرڪ کان انڪار ۽ توحيد جي اقرار جي تحريڪ کي هڪ اهڙي زندهه تحريڪ بڻايو، جنهن ان تحريڪ کي فڪري مرحلي کان کڻي، عملي انقلاب جي مرحلي تائين پهچائي ڇڏيو ۽ ان کي هڪ مستقل تاريخ بڻائي ڇڏيو.
شرڪ کان انڪار ۽ توحيد جي اقرار جي اها تحريڪ قديم زماني ۾ عملي انقلاب جي درجي تائين ڇو نه پهچي سگهي. ان جا خاص طور تي ٻه سبب هئا. هڪ بادشاهت وارو نظام ۽ ٻيو وهم ۽ وسوسن واري فڪر جو غلبو، اهي ئي ٻه بنيادي سبب هئا، جيڪي پيغمبرن ۾ مشن جي خلاف هڪ مستقل رڪاوٽ بڻيل رهيا.
نبي ڪريم ﷺ کان اڳ جي دور ۾ مشرڪاڻي بادشاهت جو نظام قائم هو. موجوده زماني ۾ جمهوري سياست جو اصول رائج آهي. سياسي ليڊر عوامي ووٽن جي ذريعي پنهنجي لاءِ حڪمرانيءَ جو حق حاصل ڪن ٿا. پراڻي زماني جا بادشاهه ان جي ابتڙ ڪندا هئا، اهي ماڻهن کي اهو يقين ڏياري حڪومت ڪندا هئا ته اسان خدا جا نمائندا ۽ ان جي اولاد آهيون. انهيءَ نظريي جي تحت قديم زماني ۾ سورج ونشي ۽ چندر ونشي جي عقيدي جنم ورتو. موجوده دور ۾ حڪومت جو بنياد سيڪولر جمهوريت آهي، جڏهن ته آڳاٽي زماني ۾ حڪومت جو بنياد مشرڪاڻي عقيدي تي هوندو هو. انهيءَ واقعي ڏانهن قرآن شريف ۾ هنن لفظن ۾ اشارو ڪيو ويو آهي:
اَنَا رَبُّکُمُ الۡاَعۡلٰی (النّٰزِعٰتِ:24)
”آئون اوهان جو تمام مٿانهون پاليندڙ آهيان.“
انهيءَ بنياد تي اهو بادشاهن جي سياسي مفاد ۾ هو ته شرڪ جو عقيدو دنيا ۾ قائم رهي.
ان ڪري انهن جي خصوصي سرپرستيءَ هيٺ عبادت گاهه کان وٺي، جيئڻ مرڻ جي رسمن تائين زندگيءَ جو سمورو نظام (ڪار وهنوار) شرڪ تي قائم ٿي ويو هو.
هي مشرڪاڻو نظام قديم زماني ۾ هزارن سالن تائين سڄيءَ دنيا ۾ ڇانيل رهيو. بادشاهن جي سرپرستيءَ جي ڪري اهو مشرڪاڻو نظام ايڏو ته گهڻو سگهارو ٿي ويو جو هميشه پيغمبرن جي خلاف اثرائتو ٿي رڪاوٽ بڻيل رهيو. انهيءَ جو اهو نتيجو هو جو آڳاٽي زماني ۾ پيغمبرن جي تحريڪ فقط پيغام پهچائڻ واري مرحلي تائين محدود رهي ۽ وسيع ٿي عملي انقلاب جي مرحلي تائين پهچي نه سگهي.
ان سلسلي ۾ ٻي رڪاوٽ اها هئي، جنهن کي وهمن ۽ وسوسن جي خيالن جو دور چئي سگهجي ٿو، آڳاٽي زماني ۾ جڏهن جديد سائنسي دريافتون نه ٿيون هيون، تڏهن انسان، فطرت جي ڏيکن کي صحيح نموني سمجهي ڪو نه سگهيو هو. هو اهو ڏسندو هو ته دنيا ۾ مختلف قسمن جون حيران ڪندڙ شيون آهن. سج، چنڊ، ستارا، جبل، سمنڊ، زمين، آسمان، وڻ ٽڻ ۽ حيوان وغيره وغيره. مظهرن ۽ منظرن جي ان گهڻائيءَ کي ڏسي، انسان ان غلط فهميءَ ۾ مبتلا ٿي ويو ته، سندس خالق به گهڻا آهن، يا هيءُ ته مختلف مظهر خود مختلف خدائن جو ظهور آهن. اهڙي ريت مظهرن جي گهڻائي جي بنياد تي انيڪ خدا هجڻ واري نظرئي جنم ورتو. ايتريقدر جو سج ۽ چنڊ کي سندن غير معمولي هجڻ ڪري خدا يا ديوتا سمجهيو ويو. انسان جي لاءِ اهو ناقابل يقين ٿي ويو ته جڏهن مخلوقات ۾ ايڏو گهڻو تنوع ۽ گهڻائي آهي ته انهن سڀني جو خدا هڪ ڪيئن ٿو ٿي سگهي!
انهيءَ حقيقت ڏانهن خدا جي پيغمبر حضرت ابراهيم عليه السلام هنن لفظن ۾ اشارو ڪيو آهي:
رَبِّ اِنَّہُنَّ اَضۡلَلۡنَ کَثِیۡرًا (ابراهيم: 36)
”اي منهنجا پالڻهار! بيشڪ انهن (بتن) گهڻن ماڻهن کي گمراهه ڪيو آهي.“
ماڻهو انهن مظهرن۽ منظرن کي عظيم سمجهڻ لڳا. جيتوڻيڪ کين گهربو هوته، اهي انهن سڀني شين کي عظيم خدا جي مخلوق سمجهن. پر ان جي ابتڙ انهن پاڻ مخلوقات کي خدا سمجهي پوڄڻ شروع ڪيو. موجوده دور ۾ ذڪر ڪيل ٻنهي افسانن جو خاتمو ٿي چڪو آهي. هاڻي جمهوري خيالن جي ذريعي سڄي دنيا ۾ جيڪو طاقتور سياسي انقلاب آيو آهي، ان آڳاٽي طرز جي مشرڪاڻي بادشاهت کي هميشه جي لاءِ ختم ڇڏيو آهي. هينئر اڄ جي دنيا ۾ قديم طرز جي بادشاهيءَ جو وجود ڪٿي به ناهي رهيو. اهي جديد جمهوريت جي ٻوڏ ۾ ڪک پن جيان لڙهي ويا آهن. هن جديد سياسي انقلاب کان پوءِ مشرڪاڻو عقيدو يا مشرڪاڻو نظام ان مؤثر سرپرستيءَ کان محروم ٿي ويو آهي. جيڪو شرڪ جي انڪار ۽ توحيد جي اقرار جي دعوت ۾ مضبوط رڪاوٽ بڻيل هو. هاڻي اهو امڪان مڪمل طور واضح ٿي چڪو آهي ته پيغمبراڻي دعوت کي ڀرپور طريقي سان جاري ڪيو وڃي ۽ ان کي اهڙيءَ ريت هلايو وڃي جو اول کان آخر تائين ڪنهن به مرحلي ۾ ان کي ڪنهن به مزاحمت جو خطرو نه هجي.
[b]سائنس جي دور ۾
[/b]اهڙيءَ طرح جديد سائنس جي ظهور، شرڪ جي ٻئي دنيا کي به ختم ڪري ڇڏيو. موجوده زماني ۾ سائنسي انڪشافن جي ذريعي هي افسانو هميشه لاءِ ختم ٿي ويو آهي ته فطرت جي ڏيکن ۾ ڪا حقيقي گهڻائي آهي يا انهن کي ڪا ذاتي عظمت حاصل آهي.
جديد سائنس هڪ طرف اهو ڪيو جو پنهنجي تجزيي ۽ تجربي جي ذريعي نيٺ هيءُ ثابت ڪري ڇڏيو ته، سڀ شيون، ظاهري گهڻائيءَ جي باوجود، پنهنجي آخري تجزيي ۾ فقط ايٽم جو مجموعو (ميڙ) آهن ۽ ايٽم توانائي جي لهرن جو مجموعو آهي، ان کو جنا کان پوءِ فطرت ۾ گهڻائي جو افسانو ختم ٿي ويو. سڀ شيون ظاهري فرق جي باوجود پنهنجي حقيقت جي اعتبار کان هڪ ثابت ٿي ويون. ڄڻڪ علم جي اڳين ترقيءَ مشرڪاڻي نظريي کي رد ڪري، توحيد جي نظريي جي لاءِ هڪ ثابت ٿيل بنياد مهيا ڪري ڏنو.
ان سان گڏوگڏ جديد سائنس ٻيو هيءَ ثابت ڪيو ته زمين ۾ يا وسيع خلا ۾ جيتريون به شيون آهن، سڀ جو سڀ هڪ محڪم (مضبوط) فطرت جي قانون ۾ ٻڌل ۽ جڪڙيل آهن.کين ڪنهن به درجي ۾ ڪو ذاتي اختيار يا اقتدار حاصل ناهي.
ان سان گڏوگڏ هڪ ٻي ڳالهه به ثابت ٿي وئي ته جيڪي شرڪ جي عقيدي جي سراسر خلاف ۽ توحيد جي عقيدي جي حق ۾ سراسر مواقف آهي. اهو هيءُ ته سڄي ڪائنات پنهنجي سڀني مختلف جزن سان گڏ هڪڙي ئي فطرت جي قانون جي تحت هلي رهي آهي. جنهن کي سائنسدان پنهنجي ٻوليءَ ۾ واحد ڏوري (Single String) جو نالو ڏنو آهي. ٻين لفظن ۾ هيءُ ته خود انساني علم جي دريافتن جي مطابق ڪائنات جو فقط هڪ خدا آهي. ان کان سواءِ نه ڪو خدا آهي ۽ نه ئي ڪو معبود. شرڪ جي اصل وهمي فڪر جي سوچ (Superstitions Thinking) ۾ آهي. موجوده زماني ۾ سائنسي تحقيق آڳاٽي زماني جي وهمن ۽ وسوسن (Superstitions) کي
بي-بنياد ثابت ڪري ڇڏيو آهي. اهڙيءَ ريت شرڪ جون پاڙون هاڻوڪي زماني ۾ نج علمي لحاظ کان ختم ٿي ويون. هاڻي ڪو سائنٽيفڪ ذهن (Scientific Mind) شرڪ کي حقيقت جي طور تي مڃڻ لاءِ تيار ناهي. پر پوءِ به اڃا تائين شرڪ جو مڪمل انت ناهي ٿيو.
پهرين زماني ۾ انسان هيءُ عقيدو اختيار ڪيو هو ته فلاڻا فلاڻا ديوي ۽ ديوتا آهن، جيڪي هوائون هلائين ٿا، جيڪي مينهن وسائين ٿا. جيڪي پر اسرار طور تي انهن واقعن جي پويان ڪم ڪري رهيا آهن. جن کي صبح ۽ شام جو ڏسون ٿا. پر هاڻ سائنسي تحقيق ثابت ڪيو آهي ته اهي سڀ واقعا ڄاتل فطري قانونن (Law of Nature) جي تحت ظهور ۾ ايندا آهن. اهي ڪنهن پراسرار ديوي ۽ ديوتا جو ڪرشمو ناهن. اهڙيءَ طرح قديم نموني جو شرڪ گهڻي حد تائين ختم ٿي چڪو آهي.
هڪ جاهل ۽ اڻڄاڻ شخص جڏهن پهريون ڀيرو هڪ ڪار کي هلندي ڏٺو ته، هن سمجهيو ته اهو ڪو جادوگر آهي. جيڪو لوهه واري ڪمري کي ڊوڙائي پيو. پر هڪ با خبر ۽ ڄاڻو انجنيئر ان قسم جي ڳالهه کي مذاق جوڳو سمجهندو، ڇو جو کيس يقين هوندو ته ڪو به جادو ٻادو ان واقعي ۾ موجود ئي ناهي. اهڙيءَ طرح مشرڪاڻن عقيدن يا فرضي معبودن جو نظام، هاڻوڪي دور جي هڪ پڙهيل لکيل انسان جي لاءِ مڪمل طور تي مسخري بڻجي چڪو آهي. ڇو ته هو ڄاڻي ٿوته برسات جو پوڻ يا فصل جو نسرڻ ۽ ان طرح جا ٻيا واقعا سڀئي فطرت جي اصولن تي ٻڌل (Based) آهن.
آڳاٽي وهمن وسوسن واري دور ۾ شرڪ جو عقيدو قبوليت جي لائق ٿي پئي سگهيو ۽ اهو مڃي پيو سگهجي، پر هينئر علم جي ترقي يافته زماني ۾ شرڪ جو سڄو سارو ڍانچو (نظام) عقيدي کان ويندي عمل تائين، سراسر بي اصل ۽ بي بنياد ثابت ٿي چڪو آهي.ترقيءَ واري زماني ۾ شرڪ جو جيڪو حال ٿيو، ان جومثال ائين آهي. جيئن ڪنهن اونداهي ڪوٺيءَ جي باري ۾ اهو سمجهيو وڃي ته، ان جي اندر وڏن سڱن واري ڪا خطرناڪ بلا ويٺل آهي، پر جڏهن ڪوٺيءَ کي روشن ڪيو ويندو ته خبر پوندي ته اتي ڪا اهڙي شيءِ بنهه موجود ئي ڪونهي.
سائنس جي وجود کان اڳ دنيا ۾ وهمي خيالن جو غلبو هو. ان وقت گهٽ سمجهه جي ڪري ماڻهو شرڪ جي ڄار ۽ دوکي ۾ ڦاٿل هئا پر هاڻي سائنس جي روشني پکڙجي وڃڻ کان پوءِ ان جو امڪان ختم ٿي چڪوآهي ته شرڪ ٻيهر ماڻهن جي ذهن ۾ پنهنجي جاءِ جوڙي سگهي.
پر پوءِ به اڃا تائين وهمن جو انت ناهي ٿيو، ذاتي زندگيءَ ۾ اڄ به سڄيءَ دنيا ۾ ڪروڙين ماڻهو پراسرار قسم جي وهمن ۽ وسوسن ۾ ورتل ۽ وڪوڙيل آهن. علم واري طبقي جو تمام گهڻو تعداد اهڙو آهي، جيڪو ديوي ۽ ديوتائن کي ته نٿو مڃي، پر اڄ به اهي رب ذوالجلال تائين معرفت حاصل نه ڪري سگهيا آهن. فرق رڳو هيءُ آهي ته سندن پويان نسل جيڪڏهن ديوي ۽ ديوتائن ۾ اٽڪيل هئا ته، هاڻي فطرت جي قانون جي نالي سان انهن هڪ ٻيو معبود ٺاهي ورتو آهي ۽ ان کي پنهنجي ذهن ۾ اهڙيءَ ريت ويهاري ڇڏيو آهي، جهڙيءَ ريت آڳاٽو انسان ديوي ديوتائن کي ويهاري ويٺو هو.
اهڙيءَ طرح انساني تاريخ ڦرندي گهرندي، هاڻي هڪ اهڙي دور ۾ پهتي آهي، جو پيغمبرن جي تحريڪ جي رستي جون سڀ رڪاوٽون ختم ٿي ويون آهن. اڄ شرڪ جي انڪار ۽ توحيد جي اقرار جي تحريڪ کي آزاداڻي ۽ موثر انداز ۾ قائم ڪري سگهجي ٿو. جديد دور ۾ سياسي ۽
بين الاقوامي ماحول به پوري ريت ان جي موافق ٿي چڪو آهي. سڀ علمي دليل ان جي تائيد ڪري رهيا آهن، هينئر اهو چوڻ ۾ وڌاءُ نه ٿيندو ته اڄ توحيد جي هلچل بنا مقابلي (Unopposed Victory) ڪاميابي ماڻڻ جي حالت ۾ پهچي وئي آهي. ان جي رستي ۾ ڪنهن به قسم جي ڪا به رنڊڪ ۽ رڪاوٽ نه آهي. هاڻ ضرورت آهي ته توحيد وارا هڪ نئين عزم ۽ حوصلي سان اٿي کڙا ٿين ۽ دنيا جي سڀني قومن کي نئين جوش جذبي ۽ طاقت سان توحيد جي زندگيءَ کي امر ڪري ڇڏيندڙ حقيقت کان واقف ڪن.
آڳاٽي زماني ۾ انساني زندگي ۽ انساني سماج ۾ بيشمار برايون پيدا ٿيون جنهن جي نتيجي ۾ انسان پنهنجي فطري عظمت کان محروم ٿي ويو. اها نبي ڪريم ﷺ ۽ سندن اصحابن سڳورن رضوان الله عليهم اجمعين جي ذريعي پيدا ڪيل توحيد جي هلچل هئي، جنهن دنيا کي ان ڏکاري دور کان ٻاهر ڪڍيو ۽ انسانيت کي حقيقي معنيٰ ۾ ترقيءَ جي دور ۾ داخل ڪيو. انسان پهريون ڀيرو انهن سعادتن سان فيض ياب ٿيو، جيڪي خدا سندس لاءِ مقدر ۾ لکيون هيون، پر هٿ ٺوڪين وسوسن جي نتيجي ۾ هن پنهنجو پاڻ کي انهن کان محروم رکيو هو. انسانيت اونداهيءَ جي هڪ ڊگهي دور مان نڪري روشنيءَ جي هڪ نئين دور ۾ داخل ٿي وئي. هاڻي بظاهر مادي ترقين جي باوجود انسان ٻيهر مسئلن جي اونداهين ۾ جڪڙجي ويو آهي. هو خوشنما ۽ وڻندڙ تمدن جي اندر حقيقي خوشيءَ ۾ سڪون کان محروم آهي، انسان جي فطري عظمت ٻيهر ذلت جي نئين کڏ ۾ وڃي پئي ڪرندي.
هاڻي ضرورت آهي ته توحيد جي دعوت کي هڪ دفعو ٻيهر نئين نموني، نئين طاقت ۽ قوت سان زندهه ڪيو وڃي. هڪ پاسي ان کي نون دليلن ۽ نئين طريقي سان وڌ کان وڌ قبوليت لائق بڻايو وڃي ۽ ٻئي پاسي اشاعت جي جديد وسيلن کي استعمال ۾ آڻي، ان کي سڄيءَ دنيا ۾ پکيڙيو وڃي. ايتري تائين جو اهو وقت اچي وڃي، جنهن کي رسول الله ﷺجن پنهنجي هڪ تاريخي پيشن گوئيءَ ۾ هن طرح فرمايو هو ته:
”هڪ وقت ايندو، جڏهن خدا جي دين جو پيغام سڄيءَ دنيا ۾ پکڙجي ويندو. ڪو به گهر يا خيمو اهڙو نه بچندو، جنهن ۾ توحيد جو ڪلمو نه پهچي ويو هجي.“