اميد جو مذهب
اسلام اميد جو مذهب آهي. اسلام جون مڙئي تعليمات اميد ۽ حوصلي جو سبق ڏين ٿيون. ظاهر ۾ مشڪل، ناڪامي ۽ محرومي جهڙين حالتن ۾ به اسلام انسان کي اميد ۽ حوصلي جو سبق ڏئي ٿو. اهو شام جي اونداهيءَ ۾ به صبح جي روشنيءَ جي خوشخبري ڏئي ٿو. قرآن شريف ۾ ايمان وارن لاءِ ارشاد آهي ته:
وَ تَرۡجُوۡنَ مِنَ اللّٰہِ مَا لَا یَرۡجُوۡنَ ؕ (النساء: 104)
”۽ توهين الله ۾ اميد ٿا رکو جا اميد انهن کي نه آهي.“
ان مان خبر پئي ته هڪ شخص جيڪو اسلامي فڪر وارو هجي، اهو هڪ اهڙو انسان هوندو آهي، جيڪو اوندهه ۾ به روشني ڏسندو آهي. هو اتي به اميد ڀريو رهندو آهي، جتي ٻيا ماڻهو اميد ۽ حوصلو وڃائي ويهندا آهن.
ان معاملي ۾ اسلام ۾ مايوسيءَ کي حرام سڏيو ويو آهي. قرآن پاڪ ۾ هڪ پيغمبر جي ذريعي اها تعليم ڏني وئي ته:
وَ لَا تَایۡـَٔسُوۡا مِنۡ رَّوۡحِ اللّٰہِ ؕ اِنَّہٗ لَا یَایۡـَٔسُ مِنۡ رَّوۡحِ اللّٰہِ اِلَّا الۡقَوۡمُ الۡکٰفِرُوۡنَ (يوسف: 87)
”۽ الله جي رحمت کان نا اميد نه ٿيو، ڇو ته الله جي رحمت کان ڪافر ئي نا اميد ٿيندا آهن.“
انهيءَ ڪري مسلمانن لاءِ ڪنهن به صورت ۾ اهو جائز نه آهي ته، اهي مايوس ٿي وڃن. ظاهر ۾ ڪيتريون ئي اڻوڻندڙ ۽ غير موافق حالتون هجن، پر ايمان وارن تي فرض آهي ته اهي آخر تائين اميد جو دامن نه ڇڏين. اهو ئي سبب آهي جو اسلام ۾ خودڪشيءَ جي موت کي حرام چيو ويو آهي.
[b]سچائيءَ جو يقين
[/b]موجوده دنيا ۾ ماڻهوءَ جي سڀ کان وڏي ضرورت اها آهي ته هو ان يقين تي قائم رهي ته، هن سچائيءَ کي ماڻي ورتو آهي. هو جنهن راهه تي هلي رهيو آهي، ان جي حق هجڻ تي کيس ڪو شڪ شبهو نه هجي. ان قسم جو يقين ماڻهوءَ جي لازمي ضرورت آهي. اهوئي يقين ماڻهوءَ کي ان قابل بڻائي ٿو ته اهو ماڻهن جي وچ ۾ وچٿرو رهي. کيس ذهني سڪون حاصل هجي. اهو رات جو سڪون ۽ اطمينان جي ننڊ ڪري ۽ ڏينهن جو اعتدال سان پنهنجا فرض سر انجام ڏي. اسلام ماڻهوءَ کي يقين جي اها ئي نعمت عطا ڪندو آهي.
هڪ جبل يا جانور کي اها ضرورت نه آهي ته، هو دنيا ۾ پنهنجي وجود جو سبب ڳولي، پر انسان فطري طور تي اهو چاهيندو آهي ته، هو اهو ڄاڻي ته هو ڇا آهي ۽ ڪهڙي مقصد هيٺ دنيا ۾ پيدا ڪيو ويو آهي؟! ان کي هڪ لفظ ۾ زندگيءَ جو نظريو (آئيڊيالوجي) چئي سگهجي ٿو.
فلسفو، ان زندگيءَ جي نظريي جي ڳولا جو علم آهي. پر پنج هزار سالن کان وڌيڪ عرصي گذرڻ جي باوجود، اڃا تائين فلسفو پنهنجي ڳولا جو جواب حاصل نه ڪري سگهيو آهي. فلسفو پنهنجي آخري مرحلي ۾ پهچي ڪري انسان کي فقط شڪ ۾ وجهڻ ۽ بي يقيني ڏيارڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي. فلسفي کان پوءِ سائنس جو درجو اچي ٿو، پر سائنس اڳواٽ ئي اهو مڃي ورتو آهي ته هوءَ حقيقت جو فقط جزوي علم ڏئي سگهي ٿي، مڪمل حقيقت تائين پهچڻ سائنس جي وس کان ٻاهر آهي.
ڄڻڪ سائنس پاڻ ئي اهو اعلان ڪري ڇڏيو آهي ته مقابلي جي ميدان ۾ لهڻ جي لاءِ هوءَ اهل ناهي. هاڻي آخري شيءِ، جنهن سان ان معاملي ۾ رجوع ڪيو وڃي، اهو مذهب آهي. هتي به منظر گهڻو مختلف نه آهي، بظاهر دنيا ۾ هڪ ڊزن کن وڏا مذهب ملن ٿا. پر اسلام کان سواءِ سڀني مذهبن جي حالت پڌري طور اها آهي ته ان کي نه علمي تائيد حاصل آهي ۽ نه تاريخي اعتباريت (يقين). انهن مذهبن جا مقدس ڪتاب ڦيرڦار (تحريف) جي ڪري صحيح ڳالهين سان گڏو گڏ اهي غلط ڳالهين جو به مجموعو بڻجي ويا آهن.
اهڙيءَ طرح انهن مذهبن جي تاريخي حالتن جي ڄاڻ به تمام گهٽ آهي ان ڪري نج علمي ۽ عقلي لحاظ کان انهن جي سچائيءَ تي يقين نه ٿو ڪري سگهجي. اهڙيءَ طرح اهي سڀ مذهب به عملي طور تي ان حالت ۾ محفوظ ناهن جو، اهي انسان کي اها سچائي ڏئي سگهن. جنهن تي هو مڪمل يقين سان قائم رهي سگهن.
خيالن ۽ نظرين جي ان جهنگ ۾ فقط اسلام ئي هڪ اهڙو مذهب آهي، جيڪو نه فقط ڪامل سچائيءَ وارو آهي، بلڪه واقعاتي لحاظ کان به اهو هڪ اهڙو مذهب آهي، جنهن جي تاريخي سچائيءَ ۾ ڪو شڪ شبهو نه آهي.
اسلام، انسان جي لاءِ ملهائتي سوکڙي آهي. اسلام هڪ اهڙو دين آهي، جيڪو بنا شڪ شبهي جي سچائي جو مالڪ آهي، جنهن کي مڪمل صداقت جو سرمايو ساڻ آهي. جيڪو پنهنجي تاريخي نوعيت جي اعتبار کان انهيءَ قابل آهي ته، انسان، ان يقين سان ان کي اختيار ڪري سگهي ته هن، ان سچائيءَ کي ماڻي ورتو آهي، جنهن جي ڳولا سندس فطرت ۾ اڳواٽ ئي موجود هئي.
اسلام هڪ ڳولا ڪندڙ روح جو حقيقي جواب آهي. اهو انسان جي شخصيت جي تڪميل آهي. اسلام انسان کي اهو مڪمل پڪو پختو يقين ۽ ويساهه ڏئي ٿو، جنهن جي سهاري هو دنيا ۾ زندهه رهي سگهي. اسلام ئي ماڻهوءَ کي موت کان اڳ واري زندگي کي با معنيٰ بڻائي ٿو ۽ سندس موت کان پوءِ واري زندگي کي به بامعنيٰ بڻائي ٿو.
[b]زندگي هڪ قيمتي موقعو
[/b]زندگي جيڪڏهن فقط اها ئي آهي، جيڪا موجوده دنيا ۾ هر ماڻهوءَ کي ملي ٿي ته پوءِ بيشڪ اها تمام گهڻي بي معنيٰ آهي، جو انهيءَ کان وڌيڪ بي معنيٰ ٻي ڪا شيءِ نه آهي. انسان لامحدود صلاحيتن سان جنم وٺندو آهي، پر دنيا ۾ هو پنهنجي صلاحيتن جو پنج سيڪڙو حصو به استعمال ناهي ڪري سگهندو ، جو مٿس موت ايندو آهي. انسان جي اندر خواهشن ۽ اميدن جي هڪ ڪائنات جڙيل آهي پر ڪوبه شخص پنهنجي انهن اميدن ۽ خواهشن جي پورائو هن دنيا ۾ ناهي ڪري سگهندو. سڀني موجودات ۽ مخلوقات ۾ انسان واحد مخلوق آهي، جيڪا مستقبل جو تصور رکي ٿي. پر سڀ انسان اڃا ان حال ۾ ئي هوندا آهن، جو سندن دنيوي زندگيءَ جو خاتمو ٿي ويندو آهي. سواءِ ان جي جو انهن پنهنجي مستقبل کي ماڻيو هجي. پر انسان فطري لحاظ کان ڪامياب زندگيءَ جو طلبگار آهي، پر هتي ڪو به انسان پنهنجي ڪاميابيءَ کي ماڻي ناهي سگهندو. بظاهر انسان جي لاءِ فقط هي ڏکارو انجام نصيب ۾ آهي ته هو پنهنجي ڪاميابيءَ جي تاريخ بڻائڻ کان اڳ ئي هن دنيا مان هليو وڃي ٿو.
اسلام ان اونداهي ۾ انسان جي لاءِ روشني آهي، اسلام جو جنت وارو تصور ماڻهوءَ کي اهو ٻڌائي ٿو ته هو ڪهڙيءَ ريت پنهنجي ناڪاميءَ کي ڪاميابيءَ ۾ بدلائي، ڪهڙيءَ ريت هو پنهنجي خوابن جي ان مستقبل جو مالڪ بڻجي، جتي هو پنهنجي شخصيت جي تڪميل (Fulfilment) کي ماڻي سگهي.
حقيقت جو اهو انڪشاف جيڪو اسلام جي ذريعي ڪيو ويو آهي، اهو هر ماڻهوءَ جي لاءِ زندگيءَ کي هڪ قيمتي موقعو (Chance) بڻائي ڇڏي ٿو. هاڻي هر ماڻهو گهربل منزل ڳولي وٺي ٿو. جنهن ڏانهن هو هلي سگهي. هر ماڻهو هڪ اهڙي نشان کي ڄاڻي وٺي ٿو، جنهن کي هو پنهنجي سڀني سرگرمين کي توجهه جو مرڪز بڻائي ڇڏي.
[b]ٻنهي حالتن ۾ صبر
[/b]حديث سڳوري ۾ آهي ته رسول الله ﷺجن فرمايو:
عجبت من قضاء اللہ عزوجل للمؤمن ان اصابہ خیر حمد ربہ و شکر وان اصابتہ مصیبۃ حمد ربہ و صبر المومن یوجر فی کل شئ۔
(مسند الامام احمد بن حنبل 1-137)
”يعني مؤمن جي معاملي ۾ الله جو فيصلو ڪيڏو نه عجيب آهي. جڏهن کيس ڀلائي ملي ٿي ته ساراهه ڪندو آهي ۽ شڪر ڪندو آهي ۽ جڏهن مٿس ڪا مصيبت ڪڙڪندي آهي ته به اهو ساراهه ڪندو آهي ۽ صبر ڪندو آهي. اهڙيءَ طرح مؤمن کي هرشيءِ ۾ اجر ملندو رهندو آهي.“
مؤمن مان مراد اهو انسان آهي، جنهن جو شعور پوريءَ طرح سجاڳ ٿي چڪو هجي. جنهن جي سوچ ان حد تائين ترقي ڪري چڪي هجي جو اهو هرآڏو ايندڙ صورتحال تي هاڪاري جواب (Positive Response) ڏئي سگهي. اهو ويجهڙ وارين حالتن کان مٿانهون ٿي ڪري حقيقتن کي ڏسڻ وارو بڻجي چڪو هجي. اهو ئي اهو انسان آهي، جنهن جو ذڪر مٿين حديث ۾ ڪيو ويو آهي.
اهڙي انسان جو حال هيءُ هوندو آهي جو جڏهن کيس ڪا پسند واري شيءِ حاصل ٿيندي آهي ته اهو ان غلط فهميءَ جو شڪار ڪو نه ٿيندو آهي ته اهو سندس پنهنجي ڪوشش جو نتيجو آهي، بلڪه هو سمجهندو آهي ته اهو خدا جي قائم ڪيل نظام جي ڪري ممڪن ٿيو آهي. اها شيءِ کيس حقيقت پسند بڻائي ٿي ۽ ان کي خداوندي نظام جو اعتراف ڪرڻ تي مجبور ڪندي آهي. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن کيس ڪو اڻ وڻندڙ تجربو آڏو اچي ٿو، تڏهن به سندس ترقي يافته شعور ان ڳالهه جي ضمانت بڻجي وڃي ٿو ته سندس ذهني سڪون تباهه نه ٿئي. هو دانهن ڪوڪ يا شڪايت ڪرڻ جي بدران هو ان کي صبر ۽ تحمل سان منهن ڏئي ٿو.
موجوده دنيا ۾ اهو مزاج، ماڻهو لاءِ هڪ قيمتي سرمايو آهي، انهيءَ مزاج جي ڪري اهو ممڪن ٿئي ٿو ته حالتن جي لاهن چاڙهن جي باوجود هو سدائين اعتدال (وچٿرائي) سندس تي قائم رهي. هو هرانڪار ۾ پنهنجي لاءِ هڪ اقرار جو راز ڳولي لهي ٿو. سندس زندگي ڪڏهن به بيڪاريءَ جو شڪار نه ٿيندي آهي. سندس اميدن جو ڏيئو ڪڏهن به ناهي اجهامندو، هو ان کي سدائين روشني ۽ حرارت ڏيندو رهندو آهي.
[b]دشمن ۾ دوست
[/b]قرآن شريف ۾ ارشاد ٿيو آهي ته:
وَ مَنۡ اَحۡسَنُ قَوۡلًا مِّمَّنۡ دَعَاۤ اِلَی اللّٰہِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَّ قَالَ اِنَّنِیۡ مِنَ الۡمُسۡلِمِیۡنَ
وَ لَا تَسۡتَوِی الۡحَسَنَۃُ وَ لَا السَّیِّئَۃُ ؕ اِدۡفَعۡ بِالَّتِیۡ ہِیَ اَحۡسَنُ فَاِذَا الَّذِیۡ
بَیۡنَکَ وَ بَیۡنَہٗ عَدَاوَۃٌ کَاَنَّہٗ وَلِیٌّ حَمِیۡمٌ (حٰمٓ السَّجۡدَۃِ: 33 تا 34)
”۽ ان کان وڌيڪ چڱي ڳالهه ڪنهن جي آهي، جنهن الله ڏي سڏيو ۽ چڱو ڪم ڪيو ۽ چيائين ته بيشڪ آئون فرمانبردارن مان آهيان. ۽ نيڪي ۽ بدي پاڻ ۾ برابر نه آهن. (بديءَ کي) ان نيڪي سان دفع ڪر، جا ڏاڍي چڱي آهي. پوءِ ان ئي وقت اهو ماڻهو جنهن جي وچ ۾ ۽ تنهنجي وچ ۾ دشمني آهي، سو ڄڻ ته دوست مائٽيءَ وارو ٿيندو.“
ڪنهن سان دشمني ٿي وڃي يا ڪنهن ماڻهوءَ کي ڪو شخص پنهنجو دشمن نظر اچي ته، ان جو ذهن اهو سوچيندو آهي ته هيءُ منهنجو دشمن آهي. ان جو حل فقط هيءُ آهي ته ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان ان کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏجي. پر اسلام اهڙي معاملي ۾ به هڪ اميد ڀريو ڏس ۽ گس ڏئي ٿو. هو ٻڌائي ٿو ته توهان جي دشمن جي اندر توهان جو هڪ دوست لڪل آهي. ان دوست کي ڳوليو، پوءِ توهان جو دشمن، توهان جو ويجهو ساٿي بڻجي ويندو.
دوستي ۽ دشمني ڪا پيدائشي صفت نه آهي. ڪو به ماڻهو پيدائشي طور تي ڪنهن جو دشمن ناهي هوندو. جيڪڏهن ڪو شخص توهان کي پنهنجو دشمن ڏسڻ ۾ اچي، سمجهو ته اها ان جي هڪ مصنوعي حالت آهي. اوهان مٺي ڳالهائڻ ۽ پنهنجي سهڻي سلوڪ سان، کيس هڪ نئون انسان بڻائي سگهو ٿا. اوهان پنهنجي دوستاڻي عمل سان، کيس ان حد تائين تبديل ڪري سگهو ٿا جو سندس اوهان جي خلاف ساڙ ۽ نفرت ختم ٿي وڃي. جيڪو شخص ظاهر ۾ اڃا تائين اوهان جو مخالف آهي. اهو اوهان جو پنهنجو بڻجي وڃي.
اها هر انسان جي لاءِ هڪ عظيم خوشبري آهي، ان مان خبر پوي ٿي ته دنيا ۾ بهتر امڪانن جي فهرست (List) ايڏي وڏي آهي. جو دشمن کي به دوست واري خاني ۾ شامل ڪيو ويو آهي. اها اسلامي تعليم ماڻهوءَ کي ان قابل بڻائي ٿي ته ڪنڊي کي به گل جي روپ ۾ ڏسي. اهو مخالف انسان ۾ به پنهنجو هڪ موافق انسان ڏسي. اهو خود فطرت جو هڪ اٽل قانون آهي، نڪي فقط هڪ سادو مذهبي عقيدو.
[b]صبر جو فائدو
[/b]حديث قدسي آهي، الله تعاليٰ فرمايو:
اذا ابتلیت عبدی بحبیبتیہ فصبر عوضہ منھماالجنة
(فتح الباري بشرح البخاري: 10-12)
”يعني الله تعاليٰ فرمايو ته، جڏهن مان پنهنجي ڪنهن ٻانهي (بندي) کي، ٻن محبوب شين سان آزمائيندو آهيان ۽ هو ان تي صبر ڪندو آهي ته مان ان کي ان جي بدلي ۾ جنت ڏئي ڇڏيندو آهيان.“
راوي چوي ٿو ته ٻن محبوب شين مان مراد ٻه اکيون آهن.
ٻن اکين جي محروميءَ تي صبر جو جيڪو انعام ڪنهن کي خدا جي پاران ملندو آهي. ان جو تعلق فقط جنت سان ناهي. حقيقت هيءُ آهي ته اهڙي انسان جو انعام موجوده دنيا کان ئي شروع ٿي ويندو آهي، جنهن جي آخري ۽ مڪمل صورت هيءَ آهي ته کيس جنت ۾ جاءِ ملي. اهڙو انسان دنيا ۾ نابين هجڻ جي باوجود ڪامياب هوندو آهي ۽ آخرت ۾ اڃان وڌيڪ اضافي سان بينائي ۽ ڪاميابي ماڻيندو آهي.
ٻنهي اکين جي محروميءَ تي جڏهن هڪ ماڻهو صبر ڪري ٿو ته ان جي بدلي ۾ سندس باطني اکيون کلي پون ٿيون. سندس داخلي شخصيت ۾ هڪ نئون نفسياتي عمل شروع ٿي وڃي ٿو جيڪو ان جي اندرلڪل صلاحيتن کي سجاڳ ڪري ٿو. سندس دماغ جون مخصوص کڙڪيون کلي پون ٿيون جيڪي فطرت جي خالق فقط هن جي لاءِ منجهس رکيون آهن، ته جيئن اهي ڏکئي وقت سندس ڪم اچن.
اها هڪ ثابت ٿيل حقيقت آهي ته انسان جي دماغ ۾ ڪيترائي خانا اهڙا هوندا آهن، جيڪي عام حالتن ۾ بلڪل بند رهن ٿا، اهي فقط ان وقت کلندا آهن، جڏهن انسان ڪنهن هنگامي حالتن جو شڪار ٿيندو آهي. صبر انهن بند دروازن کي کولڻ جي چاٻي آهي. اهڙي حادثي جي موقعي تي جيڪي ماڻهو غم ۽ الم جو شڪار ٿيو وڃن ته انهن جي دماغ جا اهي هنگامي خانا بدستور بند ئي رهندا. ان جي ابتڙ جيڪي ماڻهو ان موقعي تي صبر جي هاڪاري موٽ (Positive Response) ڏيندا، اهي فطرت کي پنهنجو عمل ڪرڻ جو موقعو ڏيندا آهن. ان جو نتيجو اهو نڪرندو آهي، جو ظاهري اکين کان محروم ٿي، اهي باطني اکين جي صورت ۾ ان جو عيوض ماڻيندا آهن.
راقم الحروف پاڻ پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪيترائي اهڙا فرد ڏٺا آهن. مثال طور: ڀوپال جو محترم الطاف احمد صاحب ڊگهي عرصي کان ديد کان محروم آهي، پر هو پنهنجا سڀ ڪم معمول جي مطابق ۽ ڪاميابيءَ سان سرانجام ڏئي ٿو. اهڙيءَ ريت آمريڪا جي هڪ سفر ۾ منهنجي ملاقات ڊاڪٽر ايوب لبناني سان ٿي. جيڪو ٽمپل ٽن يونيورسٽي ۾ پروفيسر آهي ۽ پنهنجا سمورا ڪم بلڪل معمول جي مطابق سرانجام ڏئي ٿو. ايتريقدر جو هو مشين جي مدد سان ڪتابن جو مطالعو به ڪري ٿو.
اک، انسان جي تمام قيمتي شين مان سڀ کان وڌيڪ قيمتي شيءِ آهي. اهو چوڻ صحيح ٿيندو ته جڏهن اک جهڙي قيمتي شيءِ کان محروميءَ تي صبر سان انسان کي نئين زندگي ملي ٿي ته ٻين محرومين تي صبر ڪرڻ سان کيس وڌيڪ اعليٰ نعمت حاصل ٿيندي. صبر هڪ اهڙي نعمت آهي جيڪا ڪنهن انسان لاءِ محروميءَ ۾ سندس مددگار آهي، صبر، ڪنهن انسان جي وڃايل شيءِ کي، ٻيهر ماڻڻ ممڪن بڻائيندو آهي.
[b]موت، زندگيءَ جو انت نه آهي!
[/b]موجوده دنيا ۾ انسان سان جيڪي حادثا پيش اچن ٿا، انهن ۾ سڀ کان وڏو حادثو، موت جو حادثو آهي. موت هر شخص جي زندگيءَ ۾ هڪ اهڙو فيصلائتو زلزلو آهي، جنهن کان بچڻ ڪنهن جي لاءِ به ممڪن ناهي. ڪا به تدبير ايتري طاقتور ناهي. جيڪا موت کي ٽارڻ ۾ ڪارائتي ثابت ٿي سگهي. موت جو شڪار هر ماڻهو لازمي طور تي ٿئي ٿو. پوءِ ڇو نه اهو امير هجي يا غريب. ڪمزور هجي يا ڏاڍو.
اهوئي سبب آهي جو هر دور جو انسان موت بابت تمام گهڻي سنجيدگيءَ سان سوچيندو رهيو آهي. موت جي يادگيري هر ماڻهوءَ جي خوشين جي ڏيئي کي اجهائي ڇڏيندي آهي. هر ماڻهو اهو سوچڻ تي مجبور ٿي ويندو آهي ته، ڇا خلقڻهار مون کي انهيءَ لاءِ خلقيو هو ته مان ڪجهه ورهيه جيئرو رهي پوءِ مري وڃان. هڪ مختصر عرصو دنيا ۾ گذاري، اهڙيءَ طرح هتان هليو وڃان جو منهنجي ڪا به ڪاميابي، موت جي ان سفر ۾ مون سان گڏ نه هجي.
ان معاملي ۾ اسلام هر انسان جي لاءِ اميد جو هڪ ڏيئو آهي. اسلام جي صورت ۾ الله تعاليٰ پنهنجو جيڪو تخليقي منصوبو انسان تي ظاهر ڪيو آهي. اهو ٻڌائي ٿو ته موت، زندگي جو انت نه آهي، موت حقيقت ۽ هڪ وچ وارو وقفو آهي، جنهن کان پوءِ ماڻهو پنهنجي زندگي جي ايندڙ مرحلي ۾ داخل ٿئي ٿو. زندگيءَ جي انهيءَ ٻئي مرحلي ۾ انسان اهڙي ئي ريت وڌيڪ مڪمل ۽ وسيع دنيا ۾ جيئندو. جهڙيءَ ريت هو موجوده دنيا ۾ ان جي ڀيٽ ۾ نهايت مختصر ۽ ڪمتر زندگي گذاري رهيو هو.
اسلام جي ذريعي هيءَ خبر، جيڪا اسان کي ڏني وئي آهي، اها هر مرد ۽ عورت جي لاءِ زندگيءَ جو نئون پيغام ۽ نئون نياپو آهي. ان خبر جي صورت ۾ ماڻهو ان امڪان کي ڳولي، لهندو آهي ته، هو اڳينءَ دنيا جي قانونن کي ڄاڻي ۽ ان جي مطابق زندگي گذاري، ته جيئن اهو موت کان پوءِ ٻيهر هڪ نئين ۽ وڌيڪ سٺي زندگي ماڻي. ان تخليقي منصوبي کان بي خبر انسان کي پنهنجي زندگيءَ جي باري ۾ مايوسيءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيندي آهي، پر جڏهن اهو ان تخليقي منصوبي کي ڄاڻي وٺندو ته ان کان پوءِ ان جي آڏو زندگيءَ جو نئون دروازو وڌيڪ ڪشادو کلي پوندو ته اهو ظاهري طور پنهنجي محروميءَ ۾ هڪ نئين دريافت جو راز ماڻي وٺندو آهي.
[b]هڪ انوکي خوشخبري
[/b]قرآن ڪريم جي ۾ الله تعاليٰ پنهنجي پيغمبر سڳوري کي مخاطب ٿيندي فرمايو ته:
قُلۡ یٰعِبَادِیَ الَّذِیۡنَ اَسۡرَفُوۡا عَلٰۤی اَنۡفُسِہِمۡ لَا تَقۡنَطُوۡا مِنۡ رَّحۡمَۃِ اللّٰہِ ؕ
اِنَّ اللّٰہَ یَغۡفِرُ الذُّنُوۡبَ جَمِیۡعًا ؕ اِنَّہٗ ہُوَ الۡغَفُوۡرُ الرَّحِیۡمُ (الزمر: 53)
”چؤ ته اي منهنجا ٻانهو! پاڻ تي زيادتي ڪندڙ، الله جي مهربانيءَ کان نااميد نه ٿيو. بيشڪ الله سڀ گناهه معاف ڪري ٿو. بيشڪ اهو ئي معاف ڪندڙ نهايت رحم وارو آهي.“
قرآن شريف جي هيءَ آيت انسان جي لاءِ هڪ عظيم خوشخبري آهي. موجوده دنيا ۾ زندگي گذاريندڙ هر ماڻهوءَ کان طرح طرح جون ڪوتاهيون ٿينديون رهن ٿيون. انهن گناهن جو انجام جيڪڏهن لازمي طور تي ڀوڳڻو هجي ته انسان جي لاءِ زندگي تمام وڏي مصيبت بڻجي وڃي. پر خدا جو ڪتاب، انسان تي اهو راز کولي ٿو ته، سندس لاءِ ان معاملي ۾ مايوسيءَ جو ڪو سوال ئي ناهي.
گناهن کان معافيءَ جي اهو راز ڪهڙو آهي؟ اهو آهي گناهن تي لڄي ۽ شرمسار ٿيڻ ۽ الله ڏانهن رجوع ڪرڻ. الله تعاليٰ جهڙيءَ ريت ڪجهه عملن کي گناهه سڏيو آهي. اهڙيءَ ريت هُن دنيا ۾ امڪان به رکيو آهي ته، گناهه ٿي وڃڻ کان پوءِ ماڻهو پنهنجو پاڻ کي، ان کان پاڪ صاف ڪري سگهي ٿو. هو خدا جي جهان ۾ هڪ بي گناهه انسان جي حيثيت سان داخل ٿئي.
قرآن جي هڪ ٻي آيت مان خبر پوي ٿي ته خدا انسان جي لاءِ هي عجيب امڪان به رکيو آهي ته سندس گناهه تبديل ٿي (مٽجي) سندس لاءِ نيڪي بڻجي وڃي.
اِلَّا مَنۡ تَابَ وَ اٰمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَاُولٰٓئِکَ یُبَدِّلُ اللّٰہُ سَیِّاٰتِہِمۡ حَسَنٰتٍ ؕ
وَ کَانَ اللّٰہُ غَفُوۡرًا رَّحِیۡمًا (الفرقان: 70)
”پر جن توبه ڪئي ۽ ايمان آندو ۽ چڱو ڪم ڪيو، تن جي بڇڙاين کي الله ڦيرائي چڱايون ڪندو ۽ الله معاف ڪندڙ نهايت رحم ڪرڻ وارو آهي.“
اهو هن ريت ته گناهه کان پوءِ جڏهن ماڻهو شرمسار ٿيندو آهي ۽ توبه زاري ڪري الله ڏانهن رجوع ڪندو آهي ته، اهو ڄڻ هڪ اهڙو واقعو ٿيندو آهي جو سندس گناهه، ان جي هڪ نيڪيءَ جو سبب بڻجي پيا. شروع ۾ جيڪڏهن هو الله کان پري ٿيو هو ته پوءِ جي مرحلي ۾ هو الله جي اڃا وڌيڪ ويجهو ٿي ويو. سندس اها روش خدا کي ايڏي ته گهڻي وڻي ٿي، جو ان جي گناهه کي به نيڪيءَ جي نالي ۾ لکيو ويندو آهي.
خدا جو اهو قانون، جيڪو قرآن جي ذريعي پڌرو ڪيو ويو آهي، انسان جي لاءِ هڪ عجيب نعمت آهي. اهو انسان جي لاءِ لازوال تسڪين جو سرمايو آهي.
[b]قناعت هڪ نعمت
[/b]حديث ۾ آيو آهي ته رسول الله ﷺ جن فرمايو:
قد افلح من اسلم ورزق کفافاً وقنعہ اللہ بما آتاہ۔ (مسند الامام احمد: 2-168)
”يعني اهو شخص ڪامياب ٿيو، جنهن اسلام قبول ڪيو ۽ ان کي ضرورت آهر روزي ملي ۽ الله جي توفيق سان، ان تي قناعت ڪيائين، جيڪو الله کيس ڏنو هو.“
موجوده دنيا ۾ هر انسان جي ٻئي انسان جي وچ ۾ سدائين ڪس پڪائي ٿيندي رهندي آهي. انهيءَ ڪري اڪثر انسان سڪون کان محروم زندگي گذاريندا آهن. اهي انهن ماڻهن ڏانهن واجهائيندا، جن کي انهن کان گهڻو ڪجهه مليل آهي. اهڙيءَ ريت هو لڳاتار هڪ قسم جي حسرت جي نفسيات ۾ ڦاٿل هجن ٿا ۽ انهيءَ حال ۾ ئي مريو وڃن.
انهيءَ جو حل اسلام ۾ قناعت ٻڌايو ويو آهي. قناعت ماڻهوءَ کي ان قابل بڻائي ٿي ته الله جي ڏني تي مطمئن رهي ۽ نه ملڻ جي غم ۾ پنهنجو پاڻ کي پريشان نه ڪري. اسلام جي تعليم مطابق دنيا ۾ هر هڪ کي اهو ئي ملندو، جيڪو سندس لاءِ خدا مقرر ڪيو آهي. جنهن ماڻهوءَ کي گهٽ مليو، اهو به خدا جي حڪم سان ۽ جنهن کي گهڻو مليو، اهو به خدا جي حڪم سان.
اهو عقيدو ماڻهوءَ کي ابدي سڪون عطا ڪندو آهي. اهو هن يقين سان حياتي گذاريندو آهي ته کيس جيڪو ڪجهه مليو. اهو اتفاقي نه بلڪه اهو ئي عطا ڪيو ويو جيڪو خود ان جي چڱائي جي لاءِ کيس ملڻ گهربو هو. جيڪڏهن ڪنهن شخص کي ظاهر ۾ دنيا جو رزق گهٽ مليو آهي ته اهو ان جي حق ۾ خدا جي هڪ عظيم مهرباني آهي. اهڙيءَ ريت خدا چاهيندو آهي ته اهو شخص ظاهري ساز و سامان ۾ گهڻو مشغول نه رهي سگهي. اهو خارجي شين کان مٿي ٿي معنوي حقيقتن ۾ گهڻي کان گهڻو رڌل رهي.
مادي شين ۾ گهٽ تي راضي ٿيڻ جو نالو قناعت آهي. اهڙيءَ طرح مادي شين ۾ گهڻي جي ڪڍ پوڻ جو نالو حرص آهي. هن دنيا جو اهو قانون آهي ته جيڪو ماڻهو قناعت جي روش تي قائم هوندو، ان تي هر قسم جا علمي دروازا کلندا ويندا، مٿس معرفت ۽ روحانيت جا مينهن وسندا، ان جي ابتڙ جيڪو ماڻهو حرص ۽ هوس جي واٽ وٺندو. اهو ظاهر جي محدود دنيا ۾ گم ٿي رهجي ويندو ۽ حقيقتن جي ڪشادي دنيا سندس پهچ کان ٻاهر ٿي ويندي. هو هڪ خوش نما حيوان وانگر زندگي گذاريندو. اهو انسانيت جو اعليٰ درجو ماڻڻ کان رهجي ويندو.
گهٽ تي قناعت ڪرڻ ڪا سولي ۽ سهنجي ڳالهه نه آهي. اها هڪ اعليٰ انساني صفت آهي. جيڪو ماڻهو مادي شين ۾، گهٽ تي راضي ٿي وڃي، اهو ڄڻ غير مادي شيءِ ۾ پنهنجو پاڻ کي گهڻي جو حقدار بڻائڻ جي ڪوشش ۾ هوندو آهي . اهو غير اهم شين ۾ پوئين سيٽ کي قبول ڪري. وڌيڪ اهم شين ۾ اڳين سيٽ تي پنهنجي لاءِ وڌيڪ بهتر جاءِ ماڻي رهيو هوندو آهي.
[b]تڪليف ۾ راحت
[/b]نبي ڪريم ﷺ فرمايو:
ما یصیب المسلم من نصب ولا وصب ولاھم ولا حزن ولا اذی ولاغم ۔
حتی الشوکةیشا کھا۔ الاکفر اللہ بھا من خطایاہ.
(فتح الباري، بشرح صحيح البخاري 10-107)
ترجمو: يعني جڏهن به ڪنهن مسلم تي ڪا ٿڪاوٽ، رنج، حزن، تڪليف يا ڏک پهچندو آهي. ايتريقدر جو جيڪڏهن ان کي ڪو ڪنڊو به چڀندو آهي ته الله ضرور انهن مصيبتن کي، سندس خطائن جي لاءِ ڪفارو بڻائي ڇڏيندو آهي.
هتي مسلم مان مراد اهو انسان آهي. جنهن کي حقيقت جي سڃاڻ ٿي وئي هجي. جيڪو شين کي ان جي صحيح رخ سان ڏسڻ جي قابل ٿي وڃي، جيڪو خدا جي خدائي ڳولي لهي ۽ انهيءَ سان گڏ انسان جي انسانيت کي به ماڻي وٺي.
اهڙو انسان پنهنجي حقيقت شناسيءَ جي ڪري، انسان ٿيو پوي. جيڪو هر ايندڙ صورتحال جو صحيح جواب (Response) ڏئي سگهي. اهڙي انسان تي جڏهن ڪا ننڍي يا وڏي مصيبت ايندي آهي ته اها سندس سوچ کي سجاڳ ڪرڻ جو ذريعو بڻجي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو مصيبت جي وقت دانهن ڪوڪ ۽ شڪايت ڪرڻ بدران اهو قادر مطلق خدا کي ياد ڪرڻ لڳندو آهي. انهن تجربن جي دوران هو پنهنجي حيثيت کي سمجهي وٺندو آهي.
ان معاملي کي ٻين لفظن ۾ هن ريت بيان ڪري سگهجي ٿو ته مسلمان اهو آهي، جيڪو زندگيءَ جي ڏکين ۽ مشڪل تجربن کي ناڪاري معنيٰ ۾ وٺڻ جي بدران انهن کي هاڪاري معنيٰ ۾ وٺي. مسلمان انسان جي اها صفت سندس لاءِ پنهنجي غلطين ۽ ڪوتاهين جي اصلاح جو ڪارڻ بڻجي ٿي. دنيا جو هر ٿڏو کيس مجبور ڪندو آهي ته هو پنهنجي معاملي تي هڪ ڀيرو ٻيهر نئين سر غور ويچار ڪري. هو پنهنجو پڇاڻو پاڻ ڪري، پنهنجي اصلاح جي ان عمل جو ديني نالو ڪفارو آهي.
اسلام جو اهو اصول انسان جي لاءِ هڪ عظيم خوشخبري آهي. هن دنيا ۾ هر هڪ ماڻهوءَ کي واري ڀيري مختلف قسم جون مصيبتون آڏو اينديون رهن ٿيون. ماڻهو جيڪڏهن باشعور نه هوندو ته، دنيا جي مصيبت سندس لاءِ فقط مصيبت يا تڪليف ئي هوندي، ان کان وڌيڪ ٻيو ڪجهه به نه، پر جيڪو انسان معرفت جو صاحب هوندو. جنهن جي ايمان کيس شعور وارو بڻائي ڇڏيو هجي، هو ان حالت ۾ هوندو آهي ته پنهنجي تڪليف کي به راحت بڻائي سگهي، پنهنجي نهڪار کي هاڪار ۾ تبديل ڪري سگهي. هو وڃايل کي به پنهنجي لاءِ ماڻيندڙ بڻائي.
اسلام جو اهو تصور انسان جي لاءِ هڪ عظيم نعمت آهي. هو تڪليف جي احساس کي به راحت ۽ آرام جي احساس ۾ مٽائي ڇڏيندو آهي. جنهن جو نتيجو اهو نڪرندو آهي جو، جڏهن ماڻهوءَ تي ڪا ننڍي وڏي مصيبت ايندي آهي ته هو ڪڏهن به پريشانيءَ ۾ مبتلا ناهي ٿيندو. هو هر مصيبت جي موقعي تي اهو سوچي مطمئن ٿي ويندو آهي ته هن مصيبت منهنجي زندگيءَ جي ڪنهن غلطيءَ کي منهنجي عملن جي رڪارڊ مان ختم ڪري ڇڏيو. مون کي ڏوهه دار انسان جي مقام کان کڻي بي قصور انسان جي صف ۾ کڙو ڪيو.
[b]توڪل ۽ اعتماد
[/b]اسلام جي هڪ اهم تعليم اها به آهي، جنهن کي توڪل علي الله چيو وڃي ٿو. يعني هرحال ۾ الله جي مٿان يقين ۽ ڀروسو رکڻ. الله جي رحمت مان ڪڏهن به نااميد نه ٿيڻ.
قرآن ۾ حڪم ڏنو ويو آهي ته:
وَّ تَوَکَّلۡ عَلَی اللّٰہِ ؕ وَ کَفٰی بِاللّٰہِ وَکِیۡلًا (الاحزاب: 3)
”۽ الله تي ڀروسو ڪر ۽ الله ڪارساز ڪافي آهي.“
ٻئي هنڌ قرآن شريف ۾ ارشاد آهي ته:
وَ عَلَی اللّٰہِ فَتَوَکَّلُوۡۤا اِنۡ کُنۡتُمۡ مُّؤۡمِنِیۡنَ (المائده: 23)
”۽ جيڪڏهن مؤمن آهيو ته الله تي ڀروسو ڪريو.“
اهڙيءَ طرح قرآن مجيد ۾ حق وارن جي زبان ۾ چيو ويو آهي ته:
وَ لَنَصۡبِرَنَّ عَلٰی مَاۤ اٰذَیۡتُمُوۡنَا ؕ وَ عَلَی اللّٰہِ فَلۡیَتَوَکَّلِ الۡمُتَوَکِّلُوۡنَ (ابراهيم: 12)
”۽ توهان جيڪو ايذاءُ اسان کي پهچايو ٿا، تنهن تي ضرور صبر ڪنداسون ۽ توڪل ڪرڻ وارن کي الله تي ئي توڪل ڪرڻ کپي.“
قرآن شريف ۾ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته توهان هن ريت چئو:
قُلۡ حَسۡبِیَ اللّٰہُ ؕ عَلَیۡہِ یَتَوَکَّلُ الۡمُتَوَکِّلُوۡنَ (الزمر: 38)
”چئو ته مونکي الله ڪافي آهي. ڀروسو ڪندڙ مٿس ئي ڀروسو ڪن ٿا.“
توڪل جو عقيدو، اميد ۽ يقين جو لازوال سرچشمو آهي. اهو عقيدو ماڻهوءَ کي اهو يقين عطا ڪري ٿو ته جتي توهان جي ڪوششن جي حد پوري ٿي وڃي، اتان هڪ ٻي هستي توهان جي مدد لاءِ موجود آهي. جنهن جي ڪائي حد ناهي، جتي ڄاتل سبب ختم ٿي ويندا هجن، اتان کان اڻ ڄاتل سببن جو ڪڏهن به نه ختم ٿيندڙ ذريعو توهان سان ساٿ ڏيڻ جو انتظار ڪري رهيو هوندو آهي. جتي توهان پنهنجي طاقت سان ڪامياب نه ٿي سگهندا آهيو، اتي توهان جو خدا پنهنجي لامحدود قوتن سان توهان کي ڪامياب ڪرڻ جي لاءِ موجود آهي.
توڪل جو اهو عقيدو ايمان وارن جو سڀ کان وڏو سرمايو آهي. اهو ماڻهو کي هي يقين عطا ڪري ٿو ته ظاهر ۾ حوصلو ٽوڙيندڙ حالتن ۾ به ان جو حوصلو نه ٽٽي. بظاهر نااميديءَ جي طوفان ۾ به هو پنهنجي اميد کي برقرار رکي.
انهيءَ رخ تي ويچار ڪندؤ ته معلوم ٿيندو ته، هڪ شخص جو اسلام جي عقيدي تي پڪو پختو قائم رهڻ ڪا سولي ۽ سهنجي ڳالهه نه آهي. اهو مضبوط ۽ اڏول ڌرتي تي بيهڻ جي مثال آهي. اهو ناقابل شڪست عزم ۽ ارادي جي جبل تي بيهڻ آهي. هڪ اهڙي اعليٰ اميد تي بيهڻو آهي، جيڪا طوفاني حالتن ۾ به ماڻهن کي مايوسيءَ کان بچائي. جيڪا کيس هرحال ۾ عزم ۽ همت جو روپ ڏئي.
[b]رب جي رضا تي راضي
[/b]قرآن شريف ۾ فطرت جو هڪ قانون هنن لفظن ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته:
وَ عَسٰۤی اَنۡ تَکۡرَہُوۡا شَیۡئًا وَّ ہُوَ خَیۡرٌ لَّکُمۡ ۚ وَ عَسٰۤی اَنۡ تُحِبُّوۡا شَیۡئًا وَّ ہُوَ شَرٌّلَّکُمۡ ؕ
وَ اللّٰہُ یَعۡلَمُ وَ اَنۡتُمۡ لَا تَعۡلَمُوۡنَ (البقره: 216)
”جيتوڻيڪ اهو اوهان کي ناپسند لڳي ۽ شايد ڪنهن شيءِ کي ناپسند ڀانيو، پر اها اوهان لاءِ ڀلي هجي ۽ شايد ڪنهن شيءِ کي پسند ڪريو ۽ اها اوهان لاءِ بڇڙي هجي ۽ الله ڄاڻي ٿو ۽ توهان نه ٿا ڄاڻو.“
انسان هڪ اهڙي دنيا ۾ جيئي ٿو، جتي ان کان سواءِ ٻيا به کوڙ سارا سبب آهن، جيڪي رات ڏينهن پنهنجو ڪم ڪري رهيا آهن. موجوده دنيا ۾ جيڪي واقعا آڏو اچن ٿا، اهي گهڻو ڪري خارجي (ٻاهرين) سببن جو نتيجو هوندا آهن. انهيءَ ڪري واري ڀيري ايئن ٿيندو آهي جو هڪ ماڻهوءَ جي زندگيءَ ۾ ڪو اهڙو واقعو پيش ايندو آهي، جيڪو سندس خواهش يا سندس پنهنجي رٿابنديءَ جي ابتڙ هجي ٿو. جيڪڏهن ماڻهو گهڻو باشعور نه هوندو ته هو اهڙن واقعن کي ڏسي گهٻرائجي ويندو ۽ هو پاڻ کي مصيبت ماريل يا ناڪام انسان سمجهندو.
قرآن شريف جي ڄاڻايل بيان ۾ اهڙي انسان جي لاءِ هڪ عظيم رهنمائي آهي. اها رهنمائي انسان کي هڪ مستقل سڪون عطا ڪندي آهي. اها انسان کي انهيءَ لائق بڻائي ٿي ته هو مصيبت جي گهڙين ۾ به اهو سوچي مطمئن رهي ته ان مصيبت ۾ به سڪون ۽ راحت جو ڪو راز سمايل هوندو. اها انسان کي ان قابل بڻائي ٿي ته ڏکين گهڙين ۾ به هو انتظار جي پاليسي اختياري ڪري. هو پنهنجي اڻوڻندڙ حالت ۾ به هڪ وڻندڙ آئيندي جو منظر اڳواٽ ئي ڏسڻ لڳي.
اهڙو انسان پنهنجي ان مزاج جي ڪري هڪ سگهارو انسان بڻجي ٿو. اهو ان قابل ٿيو وڃي جو هو پنهنجي وقت يا پنهنجي وجود جو ڪوبه پل اجايو نٿو وڃائي. هو ان المناڪ انجام کان محفوظ رهي جيڪو هڪ اڻ وڻندڙ صورتحال کان متاثر ٿي ڪري پنهنجو پاڻ کي هلاڪ ڪري. جيتوڻيڪ آئنده ايندڙ حالتون سندس لاءِ اهڙيون خبرون آڻينديون، جيڪي بلڪل سندس حق ۾ هجن ۽ وڌيڪ واڌاري سان بلڪل اهو ئي هجي، جنهن کي هو پاڻ لاءِ گهرندو هجي.
[b]ڪمزور ۽ طاقتور
[/b]حديث ۾ آيو آهي ته هڪڙا ٻه ڀائر هئا. هڪڙو ڀاءُ گهر جو ڪاروبار سنڀاليندو هو ۽ ٻيو ڀاءُ ديني ڪمن ۾ رڌل رهندو هو. پهرين ڀاءُ رسول الله ﷺ سان ٻئي ڀاءُ جي شڪايت ڪئي ۽ چيو ته اهو گهر جي ڪم ڪار ۾ هٿ ڪو نه ٿو ونڊائي. پاڻ سڳورن ﷺفرمايو ته شايد توکي ان جي ڪري ئي روزي ملندي هجي. (لعلک ترزق بہٖ) اهڙيءَ ريت هڪ ٻي روايت جي مطابق، پيغمبر اسلام ﷺ فرمايو: انما تنصرون وترزقون بضعفائکم (فتح الباري بشرح صحيح البخاري: 6/105-104) يعني توکي جيڪا مدد ملي ٿي يا رزق ملي ٿو، اهو فقط تنهنجي ڪمزورن جي ڪري ملي ٿو.
عام طور تي ايئن ٿيندو آهي جو هر گهر ۽ هر سماج ۾ اهڙا فرد هوندا آهن، جيڪي ڏسڻ ۾ ڪمزور ۽ هيڻا هوندا آهن، ترقياتي سرگرمين ۾ ظاهري طور انهن جو ڪو حصو ناهي هوندو. اهڙا فرد عام طور تي گهر ۾ به ۽ سماج ۾ به گهٽ نظر سان ڏٺا ويندا آهن. انهن کي اجتماعي زندگيءَ ۾ عزت جو مقام ناهي ملندو. اهڙا ماڻهو پاڻ به مايوسيءَ جو شڪار هوندا آهن ۽ ٻين ماڻهن کي به ان جو شعوري يا غيرشعوري طور تي بار محسوس ٿيندا آهن، نڪي پنهنجي حق ۾ ڪو فائدي وارو اثاثو.
اهڙين حالتن ۾ ذڪر ڪيل اسلامي تعليم هڪ عظيم سماجي تعليم آهي. اها تعليم ٻڌائي ٿي ته خدائي رٿابنديءَ جي مطابق، سماج جي ترقياتي سرگرمين ۾ انهن ڪمزورن جو به هڪ عظيم حصو آهي، ڪنهن سماج ۾ انهن جو وجود، خدا جي رحمتن کي انهن ڏانهن مائل ڪرڻ جو سبب بڻجندو آهي. بظاهر ڪجهه به نه ڪرڻ جي باوجود اهي سماج ۾ گهڻي خدمت سرانجام ڏيندا آهن.
اها هڪ اخلاقي تعليم نه آهي. پر فطرت جو اٽل قانون آهي. اهو خداوند جو تخليقي منصوبو آهي. ان حقيقت جو شعور جڏهن ڪنهن سماج جي فردن ۾ جنم وٺي ته اهڙو سماج پنهنجي ڪمزورين جي باري ۾ آخري حد تائين مهربان ٿي ويندو. اهو پنهنجي ڪمزورين کي پنهنجي معاملن ۾ برابر جو ڀاڱي ڀائيوار سمجهندو، نڪي فقط هڪ بيڪار ۽ اجايو بار سمجهندو.
[b]مشڪل ۾ سولائي سهنجائي
[/b]قرآن شريف ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
فَاِنَّ مَعَ الۡعُسۡرِ یُسۡرًا لا اِنَّ مَعَ الۡعُسۡرِ یُسۡرًا (الم نشرح: 5 تا6)
”پوءِ بيشڪ ڏک سان گڏ سک آهي. بيشڪ ڏک سان گڏ سک آهي.“
انهن لفظن ۾ فطرت جو هڪ قانون ٻڌايو ويو آهي، جنهن کي خدا ابدي طور تي سڄيءَ دنيا ۾ قائم ڪري رکيو آهي. ماڻهو چاهي ڪهڙي به ملڪ ۽ ڪهڙي به زماني ۾ هجي. اهو ڪهڙي به حالت ۾ هجي، هر هنڌ ۽ هر حال ۾ اهي فطرت جي ان قانون کي ڪم ڪندي ڏسندا.
موجوده دنيا ان رنگ ۽ ڍنگ تي ٺهيل آهي ته، هتي ڪنهن به شخص جي لاءِ سدائين هڪجهڙيون حالتون ناهن هونديون. پر قرآن ۾ بيان ڪيل فطري قانون ٻڌائي ٿو ته، ڪهڙي به حال ۾ انسان کي مايوس ۽ بي همت نه ٿيڻ گهرجي. ڇو جو پاڻ هرتو خدا تعاليٰ جي قائم ڪيل اصول جي ڪري ناموافق حالتن ۾ هڪ موافق امڪان لڪل آهي.
مثلاً: هڪ شخص جو پيءُ سندس ننڍپڻ ۾ فوت ٿي وڃي ٿو، اها ظاهري طور هن جي لاءِ نا موافق ڳالهه آهي. پر ان حادثي جو موافق پهلو هيءُ آهي ته پيءُ جي ڇانوري کان محرومي هن جي اندر خود اعتمادي جي صفت جاڳي پوندي. هڪ شخص غريب گهر ۾ جنم وٺي ٿو ته بظاهر اها محروميءَ جي ڳالهه آهي، پر ان جو روشن پهلو هيءُ آهي ته اهڙو ماڻهو پنهنجي حالتن جي ڪري گهڻي محنت ڪندو ۽ گهڻي ڪاميابي ماڻيندو.
اهڙيءَ ريت هر ڏکيائي، محرومي ۽ حادثي ۾ هميشه هڪ نئون ۽ بهتر امڪان لڪل هوندو آهي. نا موافق حالتون، چئلينج بڻجي ماڻهوءَ کي ڌونڌاڙينديون آهن اهي سندس لڪل صلاحيتن کي جاڳائينديون آهن. اهڙيءَ طرح هر ناموافق واقعو ماڻهن جي لاءِ ترقيءَ جي ڏاڪڻ بڻبو ويندو آهي. ايتريقدر جو اهو معمولي انسان کان اوچو ٿي ڪري، غيرمعمولي انسان بڻجي ويندو آهي.
خوبي ڳوليو
هڪ روايت جي مطابق نبي ڪريم ﷺ فرمايو:
لا یفرک مومن مومنةان کرہ منھا خلقا رضی منھا آخر
(مسند الامام احمد بن حنبل 2- 339)
”ڪو به مومن مرد ڪنهن مومن عورت سان بغض نه رکي. جيڪڏهن ان جي اندر ڪا به اڻ وڻندڙ خصلت هوندي ته گڏو گڏ منجهس ڪا وڻندڙ خوبي به موجود هوندي.“
هن حديث ۾ مؤمن ۽ مؤمنياڻيءَ مان مراد مؤمن مڙس ۽ مومنياڻي زال آهن. هيءُ الله تعاليٰ جو تخليقي نظام آهي جو ڪنهن مرد ۽ عورت کي سڀئي انساني خوبيون ناهن ڏنيون وينديون. ڪو مرد جيڪڏهن جسماني لحاظ کان گهڻو سگهارو هوندو ته، اهو دماغي صلاحيت جي لحاظ کان گهٽ هوندو. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن ڪو مرد دماغي لحاظ کان غير معمولي صلاحيت وارو هوندو ته، اهو جسماني طور تي هڪ ڪمزور انسان هوندو.
اهڙيءَ ريت هڪ عورت کي جيڪڏهن منهن مهانڊي ۾ سونهن ۽ سوڀيا جو حصو سرس مليو هوندو ته، سيرت ۾ وري اها گهڻين خاصيتن واري نه هوندي. ۽ جيڪڏهن اها سيرت ۾ بهترين هوندي ته، صورت ۾ ڪا گهڻي سهڻي نه هوندي. ان ۾ درگذر ٿي سگهي ٿو. پر عام اصول اهو ئي آهي. فطرت جو اهو ئي اصول آهي. جنهن ڏانهن مٿين حديث ۾ اشارو ڪيو ويو آهي.
هيءُ هڪ اهڙو اصول آهي، جنهن ۾ هر شادي شده جوڙي لاءِ ڪاميابيءَ جو راز موجود آهي. شادي شده زندگيءَ جي ناڪاميءَ جو سبب گهڻو ڪري انهن حالتن ۾ ٿيندو آهي، جڏهن زال مڙس مان ڪو هڪٻئي کي پنهنجي مرضيءَ مطابق محسوس نه ڪندو آهي، انهيءَ ڪري هو هڪ ٻئي کان مايوس ۽ بيزار ٿي ويندا آهن. پر مٿي ڄاڻايل اصول مطابق، ان بيزاري ۽ بد دليءَ جو سبب اهو ناهي هوندو ته ٻي ڌر سچ پچ به ايئن ئي آهي، جيئن پهرين ڌر کيس سمجهي رهي آهي. اهڙيءَ طرح جي معاملن ۾ گهڻو ڪري ائين ٿيندو آهي جو پهرين ڌر جي راءِ هڪ طرفي هوندي آهي. اهو ٻي ڌر جي شخصيت جي هڪ رخ کي ڏسي ان کان بيزار ٿي ويندي آهي. جيتوڻيڪ اهو جيڪڏهن ٻي ڌر جي ٻي رخ کي ڏسي ته، سندس راءِ بلڪل بدلجي ويندي.
مثال طور: هڪ مڙس پنهنجي گهرواريءَ ۾ ظاهري خاصيتون گهٽ ڏسي ٿو ۽ ان سبب جي ڪري هو کيس ناپسند ڪرڻ لڳي ٿو پر کيس سمجهڻ گهرجي ته اها ئي سندس زال جي مڪمل شخصيت نه آهي. اهو پڻ ممڪن آهي ته ظاهر ۾ گهٽتائي جي باوجود هن جي شخصيت ۾ باطني اخلاقي صفتون گهڻيون موجود هجن ۽ اها هڪ ثابت ٿيل حقيقت آهي ته ڪنهن عورت منجهه سيرت ۽ ڪردار جي اعليٰ صفتن جو هجڻ خانداني زندگيءَ جي لاءِ گهڻي اهم حيثيت رکي ٿو.
[b]فطرت جو نظام
[/b]قرآن شريف ۾ آهي ته.
لَقَد خَلَقۡنَا الۡاِنۡسَانَ فِیۡ کَبَدٍ (البلد: 6)
”ته بيشڪ اسان انسان کي تڪليف ۾ (پوڻ لاءِ) پيدا ڪيو آهي.“
اهڙيءَ ريت ٻئي هنڌ الله تعاليٰ آدم جي اولاد بابت اڳواٽ ٻڌائي ڇڏيو ته:
بَعۡضُکُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوٌّ (البقره: 36)
”اوهان هڪٻئي جا دشمن ٿيندؤ.“
قرآن جي ان بيان مان خبر پوي ٿي ته تڪليف (Suffering) موجوده دنيا جو هڪ لازمي حصو آهي. اهو پاڻ فطرت جي خالق جو مقرر ڪيل نظام آهي. انهيِءَ ڪري ان کي ختم ڪرڻ، ڪنهن جي وس ۾ نه آهي. هيءُ انسانيت جي نالي قرآن جو هڪ عظيم فڪري تحفو آهي. انسان جيڪڏهن ان راز کي نه پروڙيندو ته اهو غير حقيقت پسند بڻيل رهندو. هو غير ضروري طور تي سدائين اها ئي ڪوشش ڪندو ته هو پنهنجي لاءِ هڪ بنا محبت واري دنيا يا خرابين کان پاڪ سماج (Evil free society) جوڙي سگهي. پر هو سموري ڪوشش جي باوجود، ان مقصد ۾ ڪامياب نه ٿي سگهندو. ڇو جو فطرت جي قانون جي مطابق ائين ٿيڻ نا ممڪن آهي. پر جڏهن هو ان حقيقت کي ڄاڻي وٺندو ته، اهو مسئلن سان گڏ جيئڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ پوءِ هو اهڙيءَ طرح ئي پنهنجي پسند جي دنيا ٺاهي وٺندو، جهڙيءَ طرح هڪ وڻ ڪنڊن جي باوجود گلن ۽ پنن جي ذريعي پنهنجي هڪ پرڪشش دنيا ٺاهيندو آهي.
حقيقت هيءَ آهي ته زندگيءَ جا مسئلا انسان جي لاءِ مصيبت ناهن. اهي انسان جي لاءِ ترقي جي ڏاڪڻ آهن. اهي مسئلا انسان کي سجاڳ ڪندا ۽ سندس ستل صلاحيتن کي جاڳائيندا آهن ۽ سندس خاموشيءَ کي ٽوڙي کيس لڳاتار سجاڳ رکڻ جي ضمانت آهن.
مسئلا زندگيءَ جو اهم حصو آهن. وڌيڪ هي ته اهي هڪ ڪارائتو حصو آهن، نه ڪي نقصان ڏيندڙ حصو. جيڪي ماڻهو انهيءَ حقيقت کي ڄاڻي وٺندا، اهي بيڪار ۽ بي فائدي شين ۾ پنهنجي طاقت نه وڃائيندا. اهي زندگيءَ جي اعليٰ تعمير ۾ پڪ ئي پڪ سوڀارا رهندا.
اقليت جي لاءِ خوشخبري
قرآن ۾ ٻڌايو ويو آهي ته:
کَمۡ مِّنۡ فِئَۃٍ قَلِیۡلَۃٍ غَلَبَتۡ فِئَۃً کَثِیۡرَۃًۢ بِاِذۡنِ اللّٰہِ ؕ وَ اللّٰہُ مَعَ الصّٰبِرِیۡنَ
(البقره: 249)
”ڪيتريون ٿورڙيون ٽوليون گهڻن ٽولين تي الله جي حڪم سان غالب ٿيون ۽ الله صبر ڪندڙن سان گڏ آهي.“
قرآن شريف جي ان آيت ۾ فطرت جو هڪ قانون ٻڌايو ويو آهي. ان قانون جي مطابق هن دنيا ۾ عددي اڪثريت وارو جٿو جيڪڏهن ظاهر ۾ مٿانهون ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ٿورائيءَ (اقليت) وارو گروهه امڪاني طور تي ان کان وڌيڪ مٿانهين حيثيت رکندڙ آهي. هن دنيا ۾ فطرت جو قانون اڪثريت کان وڌيڪ اقليت جي حق ۾ آهي. هن آيت ۾ اقليتي (ٿورائيءَ) واري گروهه جي لاءِ اها خوشخبري آهي ته ان کي عددي گهٽتائيءَ جي ڪري نااميدي ۽ مايوسيءَ جو شڪار ٿيڻ نه گهرجي. بلڪه کيس گهرجي ته الله جي حڪم (فطرت جي قانون) تي ڀروسو ۽ يقين ڪندي، پنهنجي اندر اميد ڀري سوچ پيدا ڪري. پڪ سان ڪاميابي قدم چمندي.
ٿورائيءَ وارو ٽولو، ڪهڙيءَ ريت گهڻائيءَ واري گروهه تي غالب اچي سگهي ٿو. ان جو جواب هي آهي ته جنهن سماج ۾ ايئن ٿيندو آهي. اتي گهڻائي وارو ٽولو، ٿورائيءَ واري ٽولي جي خلاف هڪ لڳاتار چيلينج بڻجي ويندو آهي . اڪثريتي ٽولو زندگيءَ جي هر ميدان ۾ ٿورائيءَ واري ٽولي کي للڪارڻ لڳندو آهي ته جيڪڏهن توکي جيئرو رهڻو آهي ته هوشيار ٿي وڃ، تنهنجي غفلت توکي موت حوالي ڪري ڇڏيندي. گهڻائيءَ واري پاسي کان اهو چئلينج، ٿورائيءَ وارن جي لاءِ هڪ زبردست ضرب (ڌڪ) جو ڪم ڪندو آهي. اهو هوشيار ٿي، وڌيڪ چستي ۽ هوش منديءَ سان پنهنجو عمل ڪرڻ لڳندو آهي. اڪثريتي ٽولي جو چيلينج، ٿورائيءَ واري ٽولي جي فردن جي فطري صلاحيتن کي انجام تائين جاڳائي ڇڏيندو آهي.
آيت ۾ الله جي حڪم (اذن الله) جو اهو ئي مطلب آهي، جتي به گهڻائي ۽ ٿورائيءَ جو فرق هوندو، اتي خودبخود اذن الله (الله جو حڪم) جاري ٿي ويندو. آخرڪار ان جو نتيجو اهوئي نڪرندو، جنهن جي نشاندهي قرآن جي مٿي ذڪر ڪيل آيت ۾ ڪئي وئي آهي.