محبت، دنيا کي فتح ڪندڙ
اُولٰٓئِکَ الَّذِیۡنَ ہَدَی اللّٰہُ فَبِہُدٰىہُمُ اقۡتَدِہۡ ؕ قُلۡ لَّاۤ اَسۡـَٔلُکُمۡ عَلَیۡہِ اَجۡرًا ؕ
اِنۡ ہُوَ اِلَّا ذِکۡرٰی لِلۡعٰلَمِیۡنَ (الانعام: 90)
”اهي ئي آهن، جن کي الله هدايت ڪئي آهي، پوءِ تون به سندن طريقي جي پيروي ڪر.“
ان آيت مان ثابت ٿئي ٿو ته ٻيا نبي سڳورا به امت محمدي جي لاءِ اتباع (پيروي) جي قابل آهن. اها ڳالهه قرآن پاڪ ۾ ڪجهه ٻين هنڌن تي به چئي وئي آهي. مثال طور: قرآن شريف جي سورة نمبر 42 ۾ ارشاد آهي ته:
شَرَعَ لَکُمۡ مِّنَ الدِّیۡنِ مَا وَصّٰی بِہٖ نُوۡحًا وَّ الَّذِیۡۤ اَوۡحَیۡنَاۤ اِلَیۡکَ وَ مَا وَصَّیۡنَا بِہٖۤ اِبۡرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی وَ عِیۡسٰۤی اَنۡ اَقِیۡمُوا الدِّیۡنَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوۡا فِیۡہِ ؕ (الشوريٰ: 13)
”اوهان جي لاءِ اهو دين مقرر ڪيو اٿس، جنهن جو نوح کي حڪم ڪيائين ۽ جيڪو اسان توڏي وحي ڪيو ۽ جنهن جو اسان ابراهيم ۽ موسيٰ ۽ عيسيٰ کي حڪم ڪيو ته دين کي قائم ڪريو ۽ ان ۾ ڌار ڌار نه ٿيو.“
معلوم ٿيو ته پيغمبر اسلام ﷺ کان اڳ خدا جا جيڪي پيغمبر سڳورا آيا، انهن کان ثابت ٿيل طريقا، امت محمدي جي لاءِ به اهڙا عمل ڪرڻ جا نمونا آهن، جهڙيءَ ريت اهي خود انهن پيغمبرن جي پنهنجي امت لاءِ نمونا هئا. ٻين نبين جي پيروي ڪرڻ جي قابل هئڻ، قرآن ۽ حديث ٻنهي مان ثابت آهي ۽ اسلام جي عالمن ان کي هڪ دين جي اصول طور مڃيو آهي.
(ڏسو: الجامع لاحڪام القرآن للقرطبي: 7/35)
اهو ئي سبب آهي جو قرآن ۾ پوين نبين جون حالتون گهڻي تفصيل سان آيون آهن. اهي حالتون فقط هڪ داستان جي طور نه آهن، بلڪه اهي نموني جي طور تي آهن، ان ڪري جهڙيءَ ريت نبي ڪريم ﷺ جي پيرويءَ جو حڪم ڏيندي قرآن ۾ اسوة جو لفظ آيو آهي (الاحزاب : 21) اهڙيءَ ريت قرآن ۾ حضرت ابراهيم عليھ السلام ۽ ان جي ساٿين جو ذڪر ڪندي، ان کي به اسلام وارن جي لاءِ اسوة (نمونو) سڏيو ويو آهي. (الممتحنه: 4تا6)
قرآن جو اهو اصول عملي لحاظ کان نهايت اهم آهي. انهيءَ ڪري جو انسان جي زندگي بيحد وسيع ۽ گهڻ رنگي آهي. فرد ۽ جماعت ٻنهي جون حالتون سدائين تمام گهڻيون مختلف هونديون آهن. انهيءَ بنياد تي هر پيغمبر ۽ ان جي پوئلڳن وٽ اهڙا مثال ملن ٿا، جيڪي پوءِ جي ماڻهن جي لاءِ نمونو بڻجي سگهن. اهو ئي سبب آهي جو قرآن ۾ ٿي گذريل نبين جون مستند حالتون وضاحت سان بيان ڪيون ويون آهن، ته جيئن پوءِ جي زماني جا خدا پرست ماڻهو، انهن مان پاڻ سان پيش ايندڙ حالتن ۾ رهنمائي وٺي سگهن. قرآن ۾ جيڪڏهن ٿي گذريل پيغمبرن جا اهي واقعا نه ٻڌايا وڃن ها ته ان جو مطلب اهو ٿئي ها ته قديم دور جا نبي ۽ انهن جي پوئلڳن جا ديني تجربا هميشه جي لاءِ اڻ معلوم رهن ها ۽ انهن کان فائدو وٺڻ، بعد جي ايمان وارن جي لاءِ ممڪن نه هجي ها.
[b]حضرت يوسف ؑ جو مثال
[/b]عملي حالتن جو تعلق مختلف سبب سان هوندو آهي. هر قسم جون حالتون ڪنهن هڪ پيغمبر تي ناهن گذرنديون. ان لاءِ هيءُ ضروري نه آهي ته هڪ ئي پيغمبر سڳوري جي زندگيءَ ۾ هر قسم جي حالتن جي لاءِ نمونو موجود هجي. ان سلسلي ۾ هتي هڪ مثال ڏجي ٿو.
موجوده زماني ۾ حڪومت جو هڪ نئون نظام رائج ٿيو آهي، جيڪو گذريل زمانن ۾ موجود نه هو. ان نظام کي ڊيمو ڪريسي (جمهوريت) چيو وڃي ٿو. جمهوريت جو نظام پراڻي زماني جي بادشاهت کان بلڪل مختلف آهي. پراڻي بادشاهت ۾ فقط هڪ شخص کي مطلق حاڪم جو درجو حاصل هو. پر موجوده جمهوريت سموري سماج جي گڏيل اقتدار (حڪومت) جي اصول تي ٻڌل آهي. جمهوريت جي نظام کي هڪ لفظ ۾ حڪومت جو گڏيل نظام (Power Sharing System) چئي سگهجي ٿو.
موجوده دور ۾ دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ جمهوريت جو نظام رائج آهي، انهن ملڪن ۾ مسلمان به هڪ ٿورائيءَ واري ٽولي جي حيثيت ۾ رهن ٿا. هاڻ سوال هيءُ آهي ته انهن ملڪن جا مسلمان ڇا ڪن؟ جيڪڏهن اهي نبي ڪريم ﷺ جي زندگيءَ ۾ اهڙي قسم جو ڪو نمونو ڳولين ته، هتي انهن کي ان جو ڪو عملي نمونو نه ملندو. جنهن مان هو ان معاملي ۾ چٽي سياسي رهنمائي وٺي سگهن. نبي ڪريم ﷺ جي زندگيءَ ۾ عملي طور تي ٻن قسمن جي حالتن جا نمونا ملن ٿا. هڪ مڪي دور جو نمونو، جتي پاڻ ڪريم ﷺ جن فقط داعي جي حيثيت ڪم ڪندا رهيا ۽ ٻيو مدني دور جو نمونو، جتي پاڻ سڳورن ﷺ کي حاڪم جي حيثيت حاصل ٿي. سياسي اقتدار ۾ شريڪ ٿيڻ جي لاءِ ڪو واضح ۽ چٽو نمونو نه پاڻ سڳورن ﷺ جي مڪي دور ۾ آهي ۽ نه ئي وري پاڻ سڳورن ﷺ جي مدني دور ۾.
قرآن پاڪ جي ذڪر ڪيل حڪم (الانعام) جي روشنيءَ ۾ ڏٺو ويندو ته، ان معاملي ۾ اسان کي هڪ واضح رهنمائي ملي ويندي. اها رهنمائي حضرت يوسف عليھ السلام جي زندگيءَ ۾ آهي. حضرت يوسف ؑ خدا جو هڪ پيغمبر سڳورو هو. مصر ۾ حضرت يوسف ؑ سان ڪجهه اهڙيون حالتون پيش آيون جو اتان جي همعصر غير مسلم حڪمران اپوفيس (Apophis) حضرت يوسف ؑ کي هڪ وڏي سرڪاري عهدي جي آڇ ڪئي.
اهو عهدو ظاهر ۾ زراعت جي وزير جو عهدو هو. پر اهو تقريباً چار هزار سال اڳ جي ڳالهه آهي. ان زماني جي اقتصاديات جو گهڻو دارو مدار زراعت تي هوندو هو. زندگيءَ جا سڀ معاملا سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ ريت زراعت (پوکي راهي) سان لاڳاپيل هئا. ان لحاظ کان ڏسبو ته اهو چوڻ صحيح ٿيندو ته ان زماني جي زراعت جي وزير جي حيثيت عملي طور تي تقريباً اهائي هئي، جيڪا موجوده دور ۾ وزير اعظم جي آهي. ان ڪري جڏهن مٿي ذڪر ڪيل مصري بادشاهه، حضرت يوسفؑ کي ان عهدي جي آڇ ڪئي ته بائيبل جي روايت مطابق هن حضرت يوسف ؑ کي چيو:
”تون منهنجي گهر جو مختار هوندين ۽ منهنجي سموري رعيت تنهنجي حڪمن تي هلندي. فقط تخت جو مالڪ هجڻ جي ڪري مان مٿانهون هوندس.“ (پيدائش باب: 41)
اسان حڪومت ۾ ڀاڱي ڀائيواري (Power Sharing) جو نالو ڏنو آهي. قرآن ۽ بائيبل جي مطابق حضرت يوسف عليھ السلام بادشاهه جي آڇ کي قبول ڪيو. بادشاهه کي قانوني صدر مڃيندي، هو ان جي حڪومت ۾ شامل ٿي ويو. انهيءَ مثال مان معلوم ٿيندو ته حڪومت ۾ شامل ٿيڻ جو اصول هڪ اهڙو اصول آهي، جنهن جي اصولي تصديق پيغمبر جي اسوه مان ٿئي ٿي.
ان مثال جي روشنيءَ ۾ ڏٺو وڃي ته، خبر پوندي ته موجوده دور جي جمهوريت جي نظام ۾ شامل ٿيڻ اصولي طور تي بلڪل جائز آهي. اهو ڪنهن به طريقي سان اسلام جي خلاف ۽ ابتڙ ناهي. جيڪڏهن مسلمان ڪنهن ملڪ ۾ جمهوري حالتون ڏسن ته، کين پنهنجي اسلامي سڃاڻپ برقرار رکندي، انهيءَ ۾ شامل ٿيڻ گهرجي اهڙي نظام ۾ انهن جي شرڪت پيغمبراڻي اسوه جي مطابق هوندي، نڪي ان جي خلاف.
سياست جو معاملو هڪ گڏيل ۽ سماجي معاملو آهي. اهڙي معاملي ۾ ڪڏهن ڪڏهن عمل جي قابل صورت، فقط اها هجي ٿي ته سماج جي مختلف عنصرن (جزن) جي گڏيل نگهباني ڪئي وئي. جمهوريت اهڙي ئي قسم جو هڪ عملي نظام آهي ۽ حضرت يوسف عليھ السلام جو انداز ۽ طريقو ٻڌائي ٿو ته، مسلمان جيڪڏهن حالتن جي لحاظ کان اهڙي نظام ۾ شامل ٿيندا ته، انهن جو ائين ڪرڻ شرعي طور تي جائز هوندو.
[b]حضرت مسيح ؑ جو مثال
[/b]اهڙيءَ طرح قرآن مقدس ۾ حضرت مسيح ؑ ۽ ان جي پوئلڳن جو ذڪر ڪيترائي ڀيرا آيو آهي، قرآن جي ان حصي جو مطالعو ڪرڻ سان خبر پوندي ته حضرت مسيح ؑ جي زندگيءَ ۾ هڪ اهم خصوصي مثال ملي ٿو. ان مثال جو تعلق تحريڪ سان آهي. اسلامي تحريڪ يا خدا پرستيءَ واري دعوت کي ڪهڙيءَ ريت هلايو وڃي ۽ مختلف عنصرن سان ڪهڙيءَ ريت مقابلو ڪجي. ان جو هڪ خاص نمونو حضرت مسيح ؑ ۽ ان جي پوئلڳن وٽ ملي ٿو.
قرآن شريف ۾ مسلمانن کي خطاب ڪندي چيو ويو آهي ته:
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا کُوۡنُوۡۤا اَنۡصَارَ اللّٰہِ کَمَا قَالَ عِیۡسَی ابۡنُ مَرۡیَمَ لِلۡحَوَارِیّٖنَ مَنۡ اَنۡصَارِیۡۤ اِلَی اللّٰہِ ؕ قَالَ الۡحَوَارِیُّوۡنَ نَحۡنُ اَنۡصَارُ اللّٰہِ فَاٰمَنَتۡ طَّآئِفَۃٌ مِّنۡۢ بَنِیۡۤ اِسۡرَآءِیۡلَ وَ کَفَرَتۡ طَّآئِفَۃٌ ۚ فَاَیَّدۡنَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا عَلٰی عَدُوِّہِمۡ فَاَصۡبَحُوۡا ظٰہِرِیۡنَ
(الصف: 16)
”اي ايمان وارو! الله جي دين جا مددگار ٿيو. جيئن مريم جي پٽ عيسيٰ پنهنجي حوارين کي چيو ته الله جي رستي ۾ منهنجا مددگار ڪير آهن؟ انهن حوارين چيو ته اسين الله (جي دين) جا مددگار آهيون. پوءِ بني اسرائيلن مان هڪ جماعت ايمان آندو ۽ هڪ جماعت ڪافر ٿي، پوءِ اسان ايمان وارن کي سندن دشمنن تي طاقت ڏني، پوءِ اهي غالب ٿيا.“
قرآن جي ان آيت ۾ فَاَیَّدۡنَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا عَلٰی عَدُوِّہِمۡ ۔ جا لفظ تمام گهڻي توجهه ۽ غور جي قابل آهن. ان جا جيڪي ترجما ڪيا ويا آهن. انهن مان ڪجهه هتي نقل ڪجن ٿا.
پس قوت دادیم مومناں را بر دشمنان ایشاں۔ پس شوند غالب۔
(شاهه ولي الله دهلوي)
پھر زور دیا ہم نے ان کو جو یقین لائے تھے ان کے دشمنوں پر، پھر ہو رہے غالب۔
(شاهه عبدالقادر)
پھر قوت دی ہم نے ان کو جو ایمان لائے تھے پھر ہور ہے غالب۔ (شيخ الهند)
هن آيت ۾ قوت (Strength) مان ڪهڙو مطلب آهي. ۽ دشمنن تي غلبو حاصل ڪرڻ جو مطلب ڇا آهي. اهو نهايت اهم سوال آهي. مسيحيت کي پنهنجي شروعاتي دور ۾ فلسطين جي يهودين طرفان سخت قسم جي دشمنيِءَ سان واسطو پيش آيو، ايتري قدر جو اهي حضرت مسيح ؑ کي قتل ڪرڻ جي ڪڍ پئجي ويا. تاريخ ۾ ان جو ڪو ثبوت ناهي ته حضرت مسيح ؑ جي پوئلڳن انهن جي مقابلي ۾ جنگي هٿيار استعمال ڪيا هجن ۽ انهن جي ذريعي هنن پنهنجي دشمنن تي سوڀ ماڻي ورتي هجي. اهڙيءَ حالت ۾ آخر اها ڪهڙي قوت هئي، جيڪا انهن جي لاءِ پنهنجي دشمنن جي مٿان فتح ۽ غلبي جو سبب بڻجي.
ان جو جواب قرآن ۾ اهو ملي ٿو ته الله تعاليٰ مسيح ؑ جي پيروي ڪندڙن منجهه خاص طور تي هڪ اخلاقي ۽ روحاني صفت پيدا ڪري ڇڏي، جيڪا مادي هٿيارن کان سواءِ جنگ کٽڻ جي صلاحيت رکندي هئي. قرآن مجيد حضرت مسيح ؑ ۽ سندس ساٿين جو ذڪر ڪندي بيان ڪيو آهي ته:
وَ جَعَلۡنَا فِیۡ قُلُوۡبِ الَّذِیۡنَ اتَّبَعُوۡہُ رَاۡفَۃً وَّ رَحۡمَۃً ؕ (الحديد: 27)
”۽ جن سندن تابعداري ڪئي، تن جي دلين ۾ اسان نرمي ۽ مهرباني رکي.“
انهيءَ آيت ۾ مسيح' جي پوئلڳن جي لاءِ جنهن مهر، ٻاجهه ۽ رحمت جو ذڪرآهي، اهو پيرويءَ کان پوءِ جو واقعو آهي. نڪي پيرويءَ کان اڳ جو. يعني ان جو مطلب اهو ناهي ته، ماڻهو پهريان کان ئي مهرباني ۽ رحمت ساڻ ڪري پيدا ٿيا هئا، بلڪه ان جو مطلب هيءُ آهي ته حضرت مسيح ؑ جي ذريعي انهن کي جيڪو دين سيکاريو ويو هو. ان، منجهن اهو جذبو پيدا ڪيو. ٻين لفظن ۾ هيءُ ته فلسطين ۾ جڏهن کين يهودين جي دشمنيءَ وارين ڪاررواين جو معاملو آڏو آيو ته، ان جو مقابلو ڪرڻ جي لاءِ انهن کي ٽڪراءُ جي تعليم ڏيڻ بدران اها تعليم ڏني وئي ته ٻاجهه، مهرباني ۽ رحمت سان ان جو مقابلو ڪريو. اها ئي ڳالهه خود انجيل مان به معلوم ٿئي ٿي. (لوقا ـ باب: 6)
ان تي ويچارڻ سان معلوم ٿيندو ته حضرت مسيح ؑ جي پوئلڳن کي جيڪا طاقت ڏني وئي، اها مهرباني ۽ رحمت جي طاقت هئي، انهيءَ امن واري هٿيار جي ذريعي اهي پنهنجي دشمنن تي اهڙيءَ ريت غالب ٿيا جو، جيڪي ماڻهو اڳ سندن دشمن هئا، اهي دوست بڻجي، سندن صف ۾ شامل ٿي ويا. اهڙيءَ ريت انهن جي عددي قوت ايتري وڌي وئي جو، خود اها ئي عددي برتري انهن جو غلبي جي ذريعو بڻجي وئي.
ان سلسلي ۾ حضرت مسيح ؑ پنهنجي پوئلڳن کي جيڪا تعليم ڏني هئي، اها موجوده انجيل ۾ تفصيل سان موجود آهي. اها جيتوڻيڪ اصل مسيحي تعليم جو فقط ترجمو آهي، پر پوءِ به ان ۾ حضرت مسيح ؑ جي تعليم جو روح اڃا به ان ۾ موجود ملي ٿو. ان جا ڪجهه حصا هتي نقل ڪجن ٿا.
مان توهان کي چوان ٿو ته پنهنجي دشمنن سان محبت رکو. جيڪي توهان سان دشمني رکن، انهن جو ڀلو ڪريو. جيڪي توهان تي ڦٽڪار ڪن، انهن جي لاءِ برڪت گهرو. جيڪي توهان جي تذليل ڪن، انهن جي لاءِ دعا گهرو. جيڪي توهان جي هڪ ڳل تي چماٽ هڻن ته اوهان ٻيو ڳل به انهن ڏانهن ڦيريو ۽ جيڪي توهان جو لباس لٽن، انهن کي قميص کڻڻ کان به نه روڪيو. (لوقا ـ باب: 6)
يهودين فريسين يسوع ؑ کان پڇيو ته ڇا قيصر کي جزيو ڏيڻ گهرجي يا نه. يسوع ؑ جواب ڏنو ته جيڪو قيصر جو آهي، قيصر کي ۽ جيڪو خدا جو آهي، اهو خدا کي ادا ڪريو. (متي ـ باب : 22)
اسان کي خبر آهي ته حضرت مسيح ؑ ۽ سندس پيروڪارن کي فلسطين ۾ پهرين ڏينهن کان ئي سخت مخالفت ۽ دشمنيءَ سان منهن ڏيڻو پيو. انهن جا اهي دشمن، يهودي ماڻهو ئي هئا، جيڪي ان وقت ان علائقي ۾ سگهاري حيثيت رکندڙ هئا. انهن پنهنجي ان دشمنيءَ وارين ڪاررواين ۾ اتان جي رومي حڪمرانن کي به پنهنجو طرفدار بڻائي ورتو. جنهن جي نتيجي ۾ حضرت مسيح ؑ ۽ سندس پيروڪارن جي لاءِ اتي تمام گهڻو اڻوڻندڙ ماحول جڙي پيو.
هاڻ هڪ هڪ حل اهو هو ته حضرت مسيح ؑ جا پيروڪار نفرت، تشدد ۽ ٽڪراءَ جي رستي تي هلن. اهي شهادت جون جذباتي تقريرون ڪري مسيحن کي وڙهڻ ۽ مرڻ جي لاءِ راضي ڪن، پر ان سخت ماحول ۾ به حضرت مسيح ؑ انهن کي محبت جو پيغام ڏنو. هن چيو ته توهان پنهنجي دشمنن سان نفرت نه ڪريو بلڪه ساڻن محبت وارو سلوڪ ڪريو.
”دشمن سان محبت ڪريو.“ جو مطلب اهو آهي ته توهان دشمن جا خير گهرندڙ ٿيو. دعوت جو بنياد اهائي خيرخواهي آهي. دعوت سچ پچ ته انساني محبت جو اظهار آهي. حضرت مسيح ؑ جڏهن دشمن سان محبت ڪرڻ تي زور ڀريو ته، ان جو مطلب هيءُ هو ته توهان ماڻهو سڀني انسانن سان دعوتي خيرخواهي ڪريو. ايتري قدر جو پنهنجي دشمنن سان به. توهان هر ماڻهو جي هدايت جا طلبگار بڻجو. چاهي اهو توهان جو سڄڻ هجي يا مخالف. چاهي اهو توهان جي اوڏو هجي يا توهان کان پري. توهان هر هڪ کي خدا جي رحمت ۾ داخل ڪرڻ لاءِ مصروف ۽ مشغول ٿي وڃو.
حضرت مسيح ؑ جو اهو چوڻ ته: ”جيڪو قيصر جو آهي، قيصر کي ڏيو ۽ جيڪو خدا جو آهي، خدا کي ڏيو.“ اها ڪا جاهلاڻي تعليم نه هئي. ان جو مطلب هيءُ هو ته وقت جي حڪمران سان سياسي ٽڪراءُ ڪرڻ کان پاسو ڪيو ته جيئن ائين نه ٿئي جو توهان جو سمورو وقت ناڪاري ٽڪراءَ ۾ گذري وڃي ۽ غير سياسي ميدان ۾ هاڪاري جدوجهد جا جيڪي امڪان آهن، اهي استعمال ٿيڻ کان رهجي نه وڃن. اهڙيءَ ريت حضرت مسيح ؑ جو اهو چوڻ هو ته، ”جيڪو توهان کان ڪرتو گهري، اوهان ان کي پنهنجو جبو به ڏئي ڇڏيو.“ اها به ڪا بزدليءَ جي تعليم نه هئي. ان جو مطلب هي هو ته ڪنهن سان ڪو جهيڙو ٿي پئي ته، ان کي جلدي ختم ڪريو. پوءِ اهو هڪ طرفي سمجهوتي (Unilateral Adjustment) جي ذريعي ئي ڇو نه هجي. ان پاليسيءَ کي ٿورن لفظن ۾ هن ريت چئي سگهجي ٿو ته مسئلن کان بچو ۽ موقعن کي استعمال ڪريو.
Ignore the problems, avail the opportunities.
ان پاليسيءَ تحت حضرت مسيح ؑ پنهنجي ساٿين کي دعوتي هجرت جو مشورو ڏنو. يعني اهي ماڻهو فلسطين کان نڪري، ڀرپاسي جي علائقن ڏانهن هليا وڃن ۽ اتي امن ۽ سلامتيءَ سان رهي، ماڻهن جي خدمت ڪن ۽ کين مسيحيت جو پيغام پهچائين.
ان واقعي جو ذڪر انجيل ۾ هن ريت آيو آهي:
مسيح جا يارهن شاگرد گليل جي ان جبل تي ويا، جيڪو يسوع سندن لاءِ مقرر ڪيو هو. يسوع وٽن اچي ساڻن ڳالهيون ڪيون. ۽ چيو ته توهان وڃي سڀني قومن کي شاگرد بڻايو ۽ کين تعليم ڏيو ته انهن سڀني ڳالهين تي عمل ڪن، جن جو مان توهان کي حڪم ڏنو آهي. (متي ـ باب 28)
اها ئي ڳالهه حديث پاڪ ۾ هن ريت آئي آهي: هڪ روايت جي مطابق حديبيه جي ٺاهه کان پوءِ موٽ تي رسول الله ﷺ اهو ارادو ڪيو ته عرب جي ڀرپاسي جي بادشاهن ۽ سردارن کي دعوتي خط موڪلين. ان وقت پاڻ ڪريم ﷺ، پنهنجي صحابين کي مديني ۾ گڏ ڪيو ۽ فرمايائون ته: ”الله مون کي دنيا وارن جي لاءِ رحمت بڻائي موڪليو آهي ته توهان ماڻهو مون سان اختلاف نه ڪريو. جهڙيءَ ريت عيسيٰ بن مريم سان حوارين اختلاف ڪيو. اهو ٻڌي پاڻ سڳورن ﷺ جي صحابين سڳورن چيو ته يار رسول الله ﷺ! حوارين ڪهڙيءَ ريت اختلاف ڪيو هو؟ پاڻ ڪريم ﷺ فرمايو ته، عيسيٰ ؑ حوارين کي انهيءَ ڪم ڏانهن سڏيو هو. جنهن ڪم ڏانهن مان توهان کي سڏي رهيو آهيان. ته جنهن کي هن ويجهڙائيءَ جي مقام ڏانهن موڪلڻ گهريو ته اهي ان تي راضي رهيا ۽ جنهن کي ڏورانهين مقام ڏانهن موڪلڻ چاهيو ته انهن کي اها ڳالهه نه وڻي، ته عيسيٰ ؑ الله سان ان جي شڪايت ڪئي، جيڪا کين ڏکي لڳي هئي، انهن جو حال هيءُ ٿيو جو انهن مان هر هڪ انهن ماڻهن جي ٻولي ڳالهائڻ لڳو، جن ڏانهن کين موڪليو پيو وڃي. (سيرت ابن هشام 4/279)
حضرت مسيح ؑ جي هدايت تي سندس پوئلڳن جو اهڙيءَ ريت فلسطين مان نڪرڻ هڪ قسم جي داعيانه هجرت هئي. تنهنڪري اهي ماڻهو پنهنجي وطن کان نڪري ڀرپاسي جي ملڪن ڏانهن پکڙجي ويا ۽ خاموشيءَ سان ماڻهن کي مسيحيت جو پيغام ڏيڻ لڳا. حضرت مسيح ؑ جي هدايت مطابق انهن جو طريقو هي هو ته سياسي حڪومت سان ڪنهن قسم جو ڪو مهاڏو نه اٽڪائين. جيڪڏهن ڪنهن سان ڪو تڪرار ٿي پوي ته ان کي هڪدم هڪ طرفو ٿي ڪري حل ڪن. اهي ماڻهن سان محبت ۽ خير خواهي واري هلت هلن. ٻين سان سندن اهو سلوڪ ڄڻ دعوت جو ماحول ٺاهڻ هو. ان سازگار ماحول ۾ اهي ماڻهن کي مسيحيت جو پيغام ڏيڻ لڳا. ان جو نتيجو هي نڪتو جو مسيحيت تيزيءَ سان ماڻهن ۾ پکڙجڻ لڳي.
تاريخ ٻڌائي ٿي ته ٿوري وقت ۾ مسيحيت مختلف ملڪن ۾ پکڙجي وئي.
مثلاً: روم، يونان، شام، مصر، سوڊان، حبش، اتر آفريڪا، جارجيا، آرمينيا، مالابارڪوسٽ وغيره. حضرت مسيح ؑ کان پوءِ شروعاتي پنجن صدين ۾ مسيحيت جهڙيءَ ريت دنيا جي مختلف حصن ۾ پکڙي، ان جو تفصيل هيٺ ڏنل ڪتابن ۾ ڏسي سگهجي ٿو:
• Harnack: Mission and Expansion of Christianity in the first Three Countries (1902)
• Kenneth Scott Latourette: History of the Expansion of Christianity (1945)
ٻه هزار سال اڳ حضرت مسيح ؑ جي وفات کان پوءِ مسيحيت لڳاتار پکڙجندي رهي. حضرت مسيح ؑ جي تعليم جي مطابق، سندن پوئلڳن جي آڏو فقط ٻه نڪاتي پروگرام هو. هڪ محبت ۽ ٻيو دعوت. هڪ طرف محبت ۽ امن واري دعوت جي انهيءَ اصول کي گڏ کڻي اهي وڌندا رهيا، ايتريقدر جو اهي يورپ تائين پهتا. ان وقت يورپ جي گهڻي حصي تي. رومي بادشاهت جي سياسي حڪومت هئي. شروعات ۾ انهن کي رومي بادشاهت پاران سخت تڪليفن (Persecution) سان منهن ڏيڻو پيو. پر اهي ٽڪراءُ کان پري رهندي، پنهنجو مشنري ڪم پر امن طور تي ڪندا رهيا. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو. 337ع ۾ خود رومي حڪمران ڪانسٽنٽين پهرين (Constantine-1) مسيحيت کي قبول ڪيو. هيءُ الناس علی دین ملوکھم۔ يعني ”ماڻهو پنهنجي بادشاهه جي دين تي هلن ٿا“ جو زمانو هو. ان ڪري ٿوري ئي وقت ۾ يورپ جي اڪثر آباديءَ مسيحيت کي قبول ڪيو.
رومي بادشاهه 337ع ۾ مسيحيت کي قبول ڪيو هو. ۽ ان کان پوءِ 610ع ۾ پيغمبر اسلام حضرت محمد ﷺ کي خدا جي طرفان نبوت عطا ٿي. اهڙيءَ ريت رومي بادشاهه جي مسيحيت قبول ڪرڻ جو واقعو نبوت محمدي ﷺ کان تقريباً 375 سال اڳ ۾ پيش آيو.
[b]اسلام جي تعليم
[/b]نبي ڪريم ﷺ جي تعليم به اها ئي آهي، جيڪا ٻين پيغمبرن سڳورن ۽ حضرت مسيح' جي تعليم هئي. حديبيه جي ٺاهه کان پوءِ جڏهن پاڻ سڳورن ﷺ پنهنجي اصحابن کي عرب کان ٻاهر مختلف ملڪن ڏانهن موڪليو ته جيئن اهي حاڪمن ۽ سردارن کي اسلام جو پيغام پهچائين. ان وقت پاڻ سڳورن ﷺ انهن کي خطاب ڪندي جيڪي ڪجهه چيو هو، ان جو هڪ حصو هي هو ته عيسيٰ ابن مريم پنهنجي حوارين کي ان شيءِ جي دعوت ڏني هئي ته، جنهن جي دعوت مان توهان کي ڏئي رهيو آهيان. (دعاھم الی الذی دعوتکم الیہ) سيرت ابن هشام، الجزء الرابع، صفحو: 278.
قرآن شريف ۾ آهي ته:
وَ مَاۤ اَرۡسَلۡنٰکَ اِلَّا رَحۡمَۃً لِّلۡعٰلَمِیۡنَ (الانبياء: 107)
”۽ (اي نبي ﷺ!) اسان توکي رڳو جهان وارن لاءِ رحمت ڪري موڪليو آهي.
قرآن شريف ۾ ٻي جڳهه تي فرمان آهي ته:
فَبِمَا رَحۡمَۃٍ مِّنَ اللّٰہِ لِنۡتَ لَہُمۡ ۚ (آل عمران: 159)
”پوءِ الله جي رحمت سان تون انهن جي لاءِ نرم ٿيو آهين.“
هڪ روايت جي مطابق حضرت محمد ﷺ فرمايو ته:
ايهاالناس لا تتمنوا لقاء العدو واسالو الله العافيه (رياض الصالحين: 328)
”اي لوڪو! توهان ماڻهو دشمن سان مهاڏو اٽڪائڻ جي خواهش نه ڪريو، بلڪه الله کان عافيت گهرو.“
اسلامي عمل جي انهيءَ طريقي کي جيڪڏهن ڪو نالو ڏيڻو هجي ته ان کي امن ڀريو عمل (Peace Full activism) چئي سگهجي ٿو. ان ڪري قرآن ۾ آيو آهي ته:
وَ الصُّلۡحُ خَیۡرٌ (النساء: 128)
”۽ صلح ڀلو آهي.“
هڪ روايت جي مطابق نبي سائين ﷺ فرمايو:
ان الله رفيق، يحب الرفق، ويعطی علیہ مالا یعطی علی العنف ۔
(سنن ابي داؤد، الجزء الرابع ـ صفحو: 255)
”الله نرم آهي ۽ نرميءَ کي پسندو ڪندو آهي ۽ اهو نرميءَ تي اها شيءِ ڏيندو آهي، جيڪا اهو سختي تي ناهي ڏيندو.“
قرآن ۾ هڪ هنڌ فطرت جو هڪ اصول هن طرح بيان ڪيو ويو آهي:
وَ مَنۡ اَحۡسَنُ قَوۡلًا مِّمَّنۡ دَعَاۤ اِلَی اللّٰہِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَّ قَالَ اِنَّنِیۡ مِنَ الۡمُسۡلِمِیۡنَ وَ لَا تَسۡتَوِی الۡحَسَنَۃُ وَ لَا السَّیِّئَۃُ ؕ اِدۡفَعۡ بِالَّتِیۡ ہِیَ اَحۡسَنُ فَاِذَا الَّذِیۡ بَیۡنَکَ وَ بَیۡنَہٗ عَدَاوَۃٌ کَاَنَّہٗ وَلِیٌّ حَمِیۡمٌ (حٰمٓ سجده: 33 تا34)
”ان کان وڌيڪ چڱي ڳالهه ڪنهن جي آهي. جنهن الله ڏي سڏيو ۽ چڱو ڪم ڪيو، ۽ چيائين ته بيشڪ آئون فرمانبردارن مان آهيان. ۽ نيڪي ۽ بدي پاڻ ۾ برابر نه آهن. (بديءَ کي) ان (نيڪيءَ سان دفع ڪر. جا ڏاڍي چڱي آهي. پوءِ ان ئي وقت اهو ماڻهو جنهن جي وچ ۾ تنهنجي وچ ۾ دشمني آهي، سو ڄڻ ته دوست مائٽيءَ وارو ٿيندو.“
هن آيت جي مطابق الله تعاليٰ هر انسان جي اندر حق جي طلب فطري طور رکي ڇڏي آهي. ڪو شخص يا ڪو گروهه جيڪڏهن حق جي دعوت ڏيندڙن جو دشمن ٿي وڃي ته، اها ان جي مصنوعي حالت هوندي، نڪي ان جي حقيقي حالت. امڪاني طور تي اهو به ٻين انسانن وانگر حق جو طلبگار هوندو. جيتوڻيڪ ظاهر ۾ اهو ڏسڻ ۾ ايندو ته، اهو حق جو دشمن آهي. اهڙيءَ حالت ۾ حق جي دعوت ڏيندڙ (داعي) کي هيءُ ڪرڻو آهي ته، اهي اهڙن ماڻهن جي مخالفت ڪرڻ واري روش کي نظرانداز ڪري، انهن سان اعتدال (وچٿرائي) سان هلن. اهي محبت ۽ خيرخواهيءَ سان انهن کي حق جو پيغام پهچائيندا رهن. ان کان پوءِ اهي پڪ سان حق کي قبول ڪري وٺندا. اهڙن ماڻهن جي لاءِ اصل مسئلو اهو هوندو آهي ته انهن جي ظاهري نفرت جو پردو هٽايو وڃي ۽ پردي هٽائڻ جو اهو ڪم فقط هن ريت ئي ٿي سگهي ٿو ته انهن سان جواب ۾ نفرت نه ڪئي وڃي، پر هڪ طرفي محبت ۽ خيرخواهيءَ سان پيش اچجي.
پيغمبر جو طريقو دشمن کي دوست بڻائڻ آهي، نڪي دشمن کي دشمن بڻائي کانئس پري ٿي وڃڻ، اهائي تعليم سدائين هر پيغمبر جي رهي آهي، ۽ خود نبي ڪريم ﷺ جي تعليم به اها ئي آهي. وڌيڪ هي ته نبي سائين ﷺ جن ان معاملي جي فقط اصولي تعليم نه ڏني. بلڪه پاڻ سڳورن ﷺ جي سموري زندگي ان ڳالهه جو عملي مثال بڻجي وئي، ته سهڻو سلوڪ ڪهڙيءَ ريت مخالفن کي تبديل ڪري ڇڏي ٿو ۽ دشمنن کي پنهنجو دوست بڻائي ڇڏي ٿو.
[b]خلاصو[/b]
حضرت مسيح ؑ جو هڪ قول انجيل ۾ هن ريت نقل ڪيو ويو آهي ته: ”هي نه سمجهو ته مان زمين تي صلح ڪرائڻ آيو آهيان. صلح ڪرائڻ نه، بلڪه تلوار هلرائڻ لاءِ آيو آهيان.“ (متي- باب: 10)
اهڙيءَ ريت نبي ڪريم ﷺ جن فرمايو:
امرت ان اقاتل الناس. (صحيح بخاري، ڪتاب الايمان)
”مون کي ماڻهن سان جنگ ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو آهي.“
پر انهن ٻنهي قولن مان ڪو به قول بلڪل ان معنيٰ ۾ نه آهي، بلڪه اهي فرمان ان وقت جي حالتن سان مشروط معنيٰ ۾ آهن.
حقيقت هيءَ آهي ته اهڙي قسم جا سڀ قول ۽ حڪم وقتي صورتحال جي لحاظ کان هوندا آهن. يعني اها صورتحال جڏهن ٻيءَ ڌر جي هڪ طرفي جارحيت جي سبب جي ڪري، دفاع جي ضرورت پيش آئي هجي. جيتري قدر اصل پيغمبراڻي مشن جو تعلق آهي، اهو هر پيغمبر جي لاءِ هڪ جهڙو ئي رهيو آهي ۽ اهو آهي نصح (خير خواهي) ۽ امن سان ماڻهن کي خدا ڏانهن سڏڻ. پيغمبراڻو مشن هرحال ۾ انهيءَ اصول تي جاري رهندو آهي. اهو ڪنهن به حال ۾ پنهنجي طرف کان تشدد جو طريقو اختيار ناهي ڪندو. ايتريقدر جو جيڪڏهن ٻي ڌر تشدد ۽ جارجيت ته راضي به ٿي وڃي، تڏهن به پيغمبراڻي طريقيڪار جي اها گهرج آهي ته درگذر جي وسيلي آخري وقت تائين ان کان بچڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي.
پيغمبر جو اصل ڪم انسان کي هدايت ڏئي ڪري. کيس نيڪ ۽ صالح زندگي گذارڻ جو موقعو ڏيڻ آهي، نڪي کيس قتل ڪري. سندس انت آڻڻ. اهو ئي سبب آهي جو پيغمبر جي مشن ۾ امن جي حيثيت عام اصول جي آهي ۽ جنگ جي حيثيت رڳو جدا ڪرڻ جي آهي.