اصلاح ڏانهن
پروفيسر هيرن مڪرجي، آزاديءَ جو هڪ گوريلو (ويڙهاڪ) هو. هو جواهر لال نهرو (1964ـ 1889ع) جي دور ۾ هندستاني پارليامينٽ جو ميمبر هو. پروفيسر هيرن مڪرجي هڪ ڀيرو پارليامينٽ جي اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ دهلي آيو. اجلاس کان فارغ ٿي جڏهن دهليءَ کان ڪلڪتي جي لاءِ روانو ٿيو، ته کيس هڪ تجربو ٿيو. ڪلڪتي پهچي، هن هندستاني جي اڳوڻي وزيراعظم جواهر لال نهرو جي نالي هڪ خط لکيو، جنهن ۾ هن جي انهيءَ تجربي جو ذڪر هو.
پروفيسر مڪرجيءَ لکيو ته: ”منهنجي ريل گاڏي جڏهن نئين دهلي جي ريلوي اسٽيشن کان رواني ٿي مون ڏٺو ته ريلوي لائين جي ڪناري پري پري تائين جُهڳين ۽ جهوپڙين جون ڊگهيون قطارون هلي رهيون هيون، انهن کي ڏسي مون کي خيال آيو ته انهن جهوپڙين ۾ رهندڙ غريب هندستاني جيڪڏهن مون کان پڇن، ته ملڪ جي آزاديءَ مان اسان کي ڇا مليو ته مان انهن کي ڪهڙو جواب ڏيندس؟“
جواهر لال نهرو ان جي جواب ۾ پروفيسر مڪرجي کي جيڪو خط لکيو، ان جو هڪ جملو هيءُ هو:
You are paying the price of being sensitive.
تون پنهنجي حساس هجڻ جي قيمت ادا ڪري رهيو آهين.
راقم الحروف کي اهو پسند نه آهي ته اسان حساس نه هجون. بلڪه مان چاهيان ٿو ته اسان حساس هجون ، ته جيئن اسان بيچين ۽ اتاولا ٿيون، جيئن اسان ملڪ جي حالتن جي باري ۾ وڌيڪ سنجيده ٿيون ته جيئن اسان ان بابت وڌيڪ گهرائيءَ سان سوچي سگهون ۽ ملڪ کي بهتر مستقبل ڏانهن وٺي وڃڻ جو فڪر ڪريون.
اوهان ڄاڻو ٿا ته نئين هندستان جي شروعات 1947ع کان ٿئي ٿي. ان کان اڳ هي ملڪ يورپي قومن جي سياسي ۽ اقتصادي ڏاڍ ۽ ڦر لٽ جو نشانو بڻيل هو. مهاتما گانڌيءَ (1948 ـ 1869ع) هندستان کي سياسي بنياد (Political Base) عطا ڪيو. ان کان بعد جواهر لال نهرو (1964 ـ 1889ع) نئين هندستان جو وزيراعظم ٿيو ۽ هن ملڪ جي لاءِ صنعتي بنياد (Industrial Base) هڪو ڪيو.
ان کان اڳ هندستان جي جيڪا حالت هئي، ان جو هڪ مثال هيءُ آهي ته حڪومتي فيصلي جي قوت ملڪي ماڻهن جي هٿ ۾ نه هجڻ جي ڪري، روڊن جي ترقيءَ جو ڪم گهڻو دير سان شروع ٿيو. هندستان ۾ ريلوي جي ابتدا انگريز دور ۾ 1853ع ۾ ٿي ۽ جلد ئي سڄي ملڪ ۾ ريلوي پٽڙين جو ڄار وڇايو ويو. پر روڊ جي اڏاوت 70 ورهين تائين رڪيل رهي. ملڪ ۾ روڊن جي تعمير، حڪومت جي توجهه جو مرڪز نه بڻجي سگهي. انسائيڪلوپيڊيا برٽينيڪا جي لفظن ۾ آهي:
Little attention was paid to road development until the 1920s, mainly because the government had previously focused its attention on railways. (9/295).
1920ع کان پوءِ وارن سالن ۾، پهريائين روڊن رستن جي ترقيءَ تي تمام گهٽ ڌيان ڏنو ويو. خاص طور تي ان جو سبب هيءُ آهي ته (برطانوي) حڪومت ان کان اڳ پنهنجي سمورو ڌيان ريلوي ڏانهن ڏنو هو.
انگريز حڪومت ريل جي بندن کي لوهه جا زنجير سمجهندي هئي. هن جو خيال هو ته انهن زنجيرن جي ذريعي اهي ملڪ تي پنهنجي قبضي کي اڃا وڌيڪ وقت تائين قائم رکي سگهندي. اهو ئي سبب آهي جو انهن ريلوي پٽڙيون وڇائڻ تي خصوصي ڌيان ڏنو. پر سڙڪن ۽ روڊن ٺاهڻ تي اها توجهه نه ڏئي سگهي. ملڪ کي سياسي غلاميءَ جي اها قيمت ڏيڻي پئي جو روڊن جي اڏاوت جي معاملي ۾ اهو پوئتي رهجي ويو، جيڪي قومي ترقيءَ جي لاءِ موجوده زماني ۾ گهڻي اهميت رکن ٿا ۽ جهجهي انداز ۾ موجود آهن. هتي صنعتي ٻارڻ (ڪوئلو) به گهڻي مقدار ۾ ملي ٿو. دنيا جي لوهه (Iron-ore) جي ذخيرن جو 7/1 حصو فقط هندستان جي زمين جي هيٺان موجود آهي، ان جي باوجود ملڪ جي آزادي کان اڳ، ان جي صنعتي ترقي ممڪن نه ٿي سگهي. ان جو سبب اهو هو جو ان کان اڳ، هتي هڪ ڌاري قوم جو قبضو هو. ان هندستان کي پنهنجي صنعتي سامان جي منڊي بڻائي ڇڏيو هو. 1947ع ۾ جڏهن هندستان آزاد ٿيو، ته ان کان پوءِ هتي ٻاهرين ملڪ جو سامان گهرائڻ تي پابنديون لڳايون ويون ۽ ملڪي صنعت کي ترقيءَ جا موقعا ڏنا ويا. انهيءَ ڪري هندستان تيزيءَ سان صنعتي ميدان ۾ اڳتي وڌيو. ايتري قدر جو هاڻي اهو صنعتي طور تي ترقي يافته ملڪ ۾ ڳڻجڻ لڳو آهي.
اها هڪ حقيقت آهي ته سياسي ۽ صنعتي لحاظ کان ملڪ هاڻي ترقيءَ جي اڳين مرحلي تي پهچي رهيو آهي. هندستان جو سياسي بنياد، هاڻي ايترو مضبوط ٿي چڪو آهي جو، اهو ٽيئن دنيا جي ملڪن جي اڳواڻيءَ ڪرڻ جي قطار ۾ اچي ويو آهي. اهڙيءَ ريت هندستان جو صنعتي بنياد هاڻي ايڏو سگهارو ٿي ويو آهي جو 1985ع کان هن اليڪٽرانڪ دور ۾ داخل ٿيڻ جي ابتدا ڪري ڇڏي آهي. اڳ ۾ هندستان کي اهو ڊپ رهندو هو ته درآمد (امپورٽ) جو رستو کولڻ سان ان جي اندروني صنعت تباهه ٿي ويندي ۽ هاڻ ملڪ جو اعتماد ان حد تائين وڌي ويو آهي جو اهو درآمد (امپورٽ) جون پابنديون گهٽائڻ کان پوءِ به اهو اعتماد رکي ٿو، ته اهو ٻاهرين صنعتن جو مقابلو ڪري اڳتي ترقي ڪري سگهي.
اهي ڳالهيون بنا ڪنهن شڪ شبهي جي سٺيون آهن. اهو هر هندستاني جي لاءِ خوشيءَ جو ڪارڻ آهن، ته گذريل چاليهارو سالن ۾ ملڪ سياسي ۽ صنعتي بنياد ماڻي ورتو آهي. پر هندستان جي حقيقي ترقيءَ جي لاءِ اڃا به هڪ ٻيو ۽ ڏکيو مرحلو باقي آهي ۽ اهو هيءُ آهي ته ملڪ کي اخلاقي بنياد (Moral Base) عطا ڪيو وڃي. اخلاقي بنياد مهيا ڪرڻ جو مسئلو فيصلائتي حد تائين اهو آهي ته جيڪڏهن اهو بنياد نه ملي سگهيو، ته باقي ميدانن جون ترقيون به اڻ اثر ٿي وينديون.
هتي اسان اڳوڻي هندستان جي وزيراعظم پنڊت جواهر لال نهرو جو هڪ اقتباس ڏينداسون، جنهن ۾ هن پنهنجي سوانح نگار مائيڪل بريچر کي انٽرويو ڏيندي 1956ع ۾ چيو هو:
What constitutes a good society, I believe in certain standards. Call them moral standards. They are important in any individual and in any social group. And if they fade away, I think that all the material advancement you many have will Iead to no thing warth while. How to maintion them, I can’t know.
Nehru, A political Biography, By Michael Brecher, p. 607
اها ڪهڙي شيءِ آهي، جيڪو هڪ سٺو سماج اڏيندي آهي. مان ڪجهه مقرر معيارن ۾ يقين رکندو آهيان. اوهان ان کي اخلاقي معيار چئي سگهو ٿا. اهي هر شخص ۽ هر سماجي گروهه جي لاءِ اهم آهن ۽ جيڪڏهن اهي باقي نه رهن ته منهنجو خيال آهي، ته اوهان جيڪي به مادي ترقيون ماڻيون آهن، اهي بي ملهائتيون ٿي وينديون. ان اخلاقي معيار کي ڪهڙيءَ ريت حاصل ڪيو وڃي، ان جو جواب مون کي ناهي معلوم.
هندستان جي موجوده وزيراعظم جي هڪ تقرير اخبارن ۾ هيٺين لفظن ۾ آئي هئي:
Prime Minister Rajiv Gandhi today said building factories and dams was useless if the quality of human beings was not good.
The Hindustan Times, September 12, 1986.
وزير اعظم راجيو گانڌيءَ چيو آهي، ته ڪارخانا ۽ ڊيم (بند) اڏڻ بي فائدي آهن. جيڪڏهن انسانن جي اندر ۾ سٺيون خاصيتون نه هجن.
مثلاً: ملڪ ۾ بجلي ۽ زراعت جي ترقيءَ لاءِ اسان کي هڪ ڊيم ٺاهڻو آهي، هاڻي هڪ ضرورت هيءَ آهي ته ملڪ آزاد هجي، ته جيئن اهو ڪنهن ٻاهرين دٻاءَ کان سواءِ پنهنجي مرضيءَ جي مطابق فيصلو ڪري سگهي. اها ضرورت ملڪ جي سياسي آزادي سان پوري ٿي ويندي. ٻي صورت هيءَ آهي ته اسان وٽ ان جي اڏاوت جي لاءِ ضروري ٽيڪنالاجي موجود هجي. اها ضرورت اسان جا اهي ٽيڪنيڪل ماهر پوري ڪندا، جيڪي انجنيئرنگ ڪاليجن مان ڊگري حاصل ڪري نڪرن پيا.
پر سٺي ڊيم جي لاءِ فقط اهي شيون ڪافي نه آهن. انهن شين سان گڏ هڪ ٽئين شيءِ به آهي، جيڪا لازمي طور تي ضروري آهي ۽ اها آهي ديانتداري (Honesty). جيڪڏهن ڪم ڪرڻ وارن ماڻهن منجهه ديانتداريءَ جو مادو نه هوندو، ته سياسي آزادي ۽ ٽيڪنيڪل قابليت جي باوجود، اهو ڊيم تيار نه ٿي سگهندو، جيڪو حقيقت ۾ ملڪ جي ترقيءَ لاءِ ضروري آهي.
ديانتداري نه هئڻ جي صورت ۾ اهو ٿيندو جو، حڪومت عوام کان ٽيڪس وصول ڪري هڪ ارب روپيا ٺيڪيدارن، انجنيئرن ۽ آفيسرن جي هٿ ۾ ڏيندي. پر اهي ڏوڪڙن جو هڪ حصو پنهنجي کيسي ۾ وجهڻ لاءِ هي ڪندا ته اهي غير معياري لوهه ڪم آڻيندا. اهي واري ۽ سيمينٽ جو تناسب گهٽ استعمال ڪندا. اهي پيسن بچائڻ لاءِ هر شيءِ ۾ گهٽتائي ڪندا رهندا. ان جو نتيجو هي نڪرندو جو ظاهر طور ته ڊيم بڻجي ويندو، پر لوهه ۽ سيمينٽ (RCC) جي اڏاوت جي باوجود اهو ڊيم مضبوط نه هوندو. تمام گهڻي ڳري خرچ ۽ سالن جي رٿا بندي کان بعد ڊيم تيار ٿيندو ۽ هوڏانهن خبرون اچڻ شروع ٿينديون آهن ته ڊيم جو فلاڻو حصو ڀڄي پيو آهي. ان جي فلاڻي حصي ۾ ڏار پئجي ويو آهي. تمام گهڻي خرچ جي باوجود هڪ پل جيان بيٺو هوندو ۽ ايندڙ سال خبر ملندي ته اها به ڀڄي ڀري، ڊهي پئي آهي.
ان خطرناڪ انجام کان بچڻ جي هڪڙي ئي شڪل آهي ۽ اها هيءَ آهي ته جهڙيءَ ريت سياسي ۽ صنعتي انقلاب برپا ڪيو ويو آهي، اهڙي ريت ملڪ ۾ هڪ اخلاقي انقلاب برپا ڪيو وڃي. ملڪ کي جهڙيءَ طرح سياسي ۽ صنعتي بنياد هڪا ڪيا ويا آهن، اهڙيءَ طرح ان جي لاءِ اخلاقي بنياد به هڪو ڪيو وڃي.
هاڻي سوال اهو آهي ته اخلاقي بنياد ڇا آهي ۽ اسان ان کي ڪهڙيءَ ريت ملڪ جي حق ۾ تعمير ڪري سگهون ٿا؟!
اخلاقيات (مارل فلاسفي) تي گهڻو ڪجهه لکيو ويو آهي. هاڻي اهو هڪ ڏکيو فن بڻجي ويو آهي. پر ان جي فني تفصيل ۽ اخلاقي فلاسفرن جي اختلافن کان هٽي ڪري. هتي مان فقط ان جي سولي عملي رخ کي بيان ڪندس. جيڪو اخلاق جي معاملي ۾ بنيادي اهميت رکي ٿو.
اخلاق جو تت، انسانيت جو احترام آهي. ٻين ماڻهن يا ڀرپاسي جي انساني سماج جي ڀيٽ ۾ انسان جي مٿان جيڪي ذميداريون لاڳو ٿين ٿيون، ڇو نه اهي با ضابطه طور تي ان بابت قول ۽ قرار ٿيا هجن يا نه ٿيا هجن، هر حال ۾ انهن کي ادا ڪرڻ ضروري آهي ۽ انهيءَ ادائيگيءَ جو نالو اخلاق آهي.
ان وصف جي مطابق اخلاق هر ماڻهوءَ جي ڄاتل سڃاتل شيءِ آهي. هر ماڻهو فطري طور تي حق ۽ ناحق جي سڃاڻ رکندو آهي. هر ماڻهو ڄاڻي ٿو ته ٻين سان معاملو ڪندي، کيس ڇا ڪرڻ گهرجي ۽ ڇا نه ڪرڻ گهرجي. اخلاق هيءُ آهي ته ماڻهو پنهنجي ان ئي ڄاتل سڃاتل شيءِ تي عمل ڪرڻ لڳي.
انهيءَ سبب جي ڪري اخلاقيات لاءِ قرآن ۽ حديث ۾ ”معروف“ ۽ ”منڪر“ جا لفظ استعمال ڪيا ويا آهن. اسلام جي نظر ۾ وڻندڙ اخلاق، ”معروف“ آهي ۽ اوپرو ۽ اجنبي اخلاق ”منڪر“ آهي. معروف جي معنيٰ آهي. ڄاتل سڃاتل شيءِ ۽ منڪر جي معنيٰ آهي اڻوڻندڙ شيءِ. الله تعاليٰ جن شين کي سٺو قرار ڏنو آهي، اهي اُهي ئي شيون آهن، جن جي سٺي هئڻ جو شعور خود انساني فطرت ۾ شامل آهي. اهڙيءَ ريت جن شين کي الــٰهي شريعت ۾ خراب ڪوٺيو ويو آهي، اهي اهي ئي شيون آهن، جن کي انساني فطرت اڳواٽ ئي خراب سمجهندي آهي.
پر پوءِ به معروف ۽ منڪر جا اهي احساس انساني فطرت ۾ وجداني طور تي شامل آهن، نڪي اهڙيءَ ريت لکيل آهن، جهڙيءَ ريت ڪاغذ تي ڪا شيءِ لکي ويندي آهي. الــٰهي شريعت هتي اهو ڪري ٿي ته اها معروف ۽ منڪر جي احساسن کي لفظن جي شڪل ڏئي ٿي. اها محسوس شيءِ کي واتان چيل ڳالهه بڻائي ڇڏي.
حديث ۾ اخلاق جي نهايت سولي سڃاڻ ٻڌائي وئي آهي. اها هيءَ ته توهان ٻين سان اهو ئي سلوڪ ڪريو. جيڪو سلوڪ توهان پاڻ پنهنجي لاءِ پسند ڪندا هجو. هر ماڻهوءَ کي چڱيءَ ريت خبر آهي ته ٻين سان کيس ڪيئن هلڻ گهرجي. بس اهڙيءَ طرح هو ٻين سان چڱو هل چلي. جنهن ماڻهوءَ ۾ اها صفت پيدا ٿيندي، اهو اخلاق وارو انسان بڻجي ويندو، اخلاق پنهنجي حقيقت جي لحاظ کان، ان کان سواءِ ڪنهن ٻي شيءِ جو نالو نه آهي ته، جيڪو ڪجهه اسان پنهنجي لاءِ پسند ڪريون ٿا، اهو ئي اسان ٻين جي لاءِ به پسند ڪريون.
اخلاق جي ايتري قدر مشهور ۽ معروف هئڻ جي باوجود اخلاق ئي اها شيءِ آهي، جيڪا ٻن ماڻهن ۾ سڀ کان گهٽ هوندي آهي. ان جو سبب هيءُ آهي ته اخلاق جي هڪ قيمت آهي ۽ انهيءَ قيمت کيس خريدارن کان پري ڪري ڇڏيو آهي. ماڻهو جيڪو ڪجهه صحيح سمجهندا آهن، هو ڪندا ناهن، ڇو جو اهي ان جي قيمت ڏيڻ ناهن چاهيندا.
اخلاق جي قيمت ڇا آهي؟! هڪ لفظ ۾ اخلاق جي قيمت آهي، قيمت نه ملڻ جي باوجود اخلاق سان پيش اچڻ. عام ماڻهو سدائين مفاد جي ڪري عمل ڪندو آهي. يعني جتي هڪ عمل جي عيوض کيس ڪجهه ملندو، اتي اهو عمل ڪندو. جتي عمل جي بدلي ڪجهه ملڻ جي اميد نه هوندي، اتي هو ڪجهه به نه ڪندو. جنهن سماج ۾ ان مزاج جا ماڻهو هوندا، اتي ڪڏهن به صحيح معنيٰ ۾ اخلاقي ماحول نٿو جڙي سگهي. ڇو جو زندگيءَ ۾ ائين تمام گهٽ ٿيندو آهي جو هڪ ماڻهو سٺو سلوڪ ڪري ته هڪدم کيس پنهنجي سٺي سلوڪ جو بدلو ملي. ٻين سان سٺو سلوڪ فقط اهي ماڻهو ڪري سگهن ٿا، جيڪي بدلي جي اميد ۽ عيوض کان سواءِ سٺو سلوڪ ڪرڻ ڄاڻين. جيڪي ماڻهو پنهنجي عمل جو هڪدم بدلو گهرندا هجن، ته اهي ڪڏهن به اعليٰ ڪردار وارا ناهن بڻبا ۽ ان ڪري ئي اهي هن دنيا ۾ ڪو وڏو ڪم به ڪو نه ڪري سگهندا آهن.
اخلاقي بنياد هڪو ڪري، ٻين لفظن ۾ ان جو مطلب هي آهي ته ماڻهن کي ڪا ايڏي وڏي شيءِ ڏجي، جنهن کان پوءِ هر شيءِ سندس آڏو ننڍڙي ٿي وڃي. ٻين سان اخلاق سان پيش اچڻ لاءِ ماڻهوءَ کي ڪجهه وڃائڻو پوندو آهي. ماڻهوءَ کي جيڪڏهن ڪا ايڏي وڏي شيءِ ملي وڃي جو، ان جي ڀيٽ ۾ ٻي هر شيءِ ننڍي نظر اچي، ته ان جي لاءِ اخلاق تي قائم رهڻ سولو ۽ سنهنجو ٿي ويندو. ماڻهوءَ کي ان لائق بڻايو ته اهو وڃائڻ کي برداشت ڪري سگهي. ان کان پوءِ اهو پنهنجو پاڻ بااخلاق ٿي ويندو.
هڪ يورپي ملڪ جو واقعو آهي ته هڪ ڪسٽم آفيسر هڪ شخص کي پڪڙيو، جيڪو قانون جي خلاف لڪ چوريءَ ۾ ملڪ جي ڪا شيءِ کڻي وڃڻ پيو چاهي. ماڻهوءَ، ڪسٽم آفيسر کي چيو ته پنج هزاز ڊالر وٺ ۽ مون کي ڇڏي ڏي. جنهن تي ڪسٽم آفيسر ناراض ٿي ويو. همراهه وڌيڪ آڇ ڪندي چيو ڏهه هزار ڊالر وٺ، ڪسٽم آفيسر اڃا وڌيڪ ناراض ٿي ويو. ماڻهو قيمت وڌائيندو ويو. 20 هزار ڊالر، 25 هزار ڊالر، 30 هزار ڊالر، 50 هزار ڊالر، ايتري قدر جي هن 80 هزار ڊالر ڏيڻ جي آڇ ڪئي. ماڻهوءَ جڏهن 80 هزار ڊالرن چيو ته ڪسٽم آفيسر جي منهن جو رنگ مٽجي ويو ۽ هڪ گهڙي ماٺ رهيو ۽ هن رڙ ڪري چيو:
ظالم! تون ته منهنجي قيمت جي ويجهو پهتو آهين.
80 هزار ڊالر جو لفظ ٻڌي، ڪسٽم آفيسر جي ذهن ۾ هڪ نئون خيال آيو. هن سوچيو ته سالن جا سال سروس ڪرڻ کان پوءِ به مان 80 هزار ڊالر بچائي نه سگهندس. ۽ هي شخص مون کي هڪ منٽ جا 80 هزار ڊالر ڏئي رهيو آهي. پوءِ ڇو نه مان اهي قبول ڪريان. پنج هزار ۽ ڏهه هزار ڊالرن هن جي اندر کي نه جهنجهوڙو ۽ نڪي لالچايو هو، پر 80 هزار ڊالرن جي آڇ کيس پٽڙيءَ تان لاهي ڇڏيو. سندس اندر جيڪو اخلاقي بنياد موجود هو، اهو لڏي ويو.
اهو ئي هر ماڻهوءَ جو حال آهي. هر ماڻهوءَ جي قيمت ڪٿي نه ڪٿي ڪٿجي وڃي ٿي ۽ جتي ماڻهو اگهامجي وڃي ٿو. بس اتي ئي ان جي اندر اخلاقي بنياد ختم ٿي وڃي ٿو. اهو اصول جي بدران مفاد پرست ماڻهو بڻجي ويندو آهي.
ٿورا ماڻهو آهن جيڪي سماجي حيثيت جي ڪري اخلاق وارا ٿين ٿا. اهو پنهنجي عام رويي ۽ روز مره جي ملاقات ۾ ظاهري طور سٺا هجن ٿا ته جيئن ماڻهو کين سٺو سمجهن پر اهو اخلاق جي لاءِ ڏاڍو ڪمزور بنياد آهي. اهڙن ماڻهن جو اخلاق نهايت وقتي اخلاق هوندو آهي. جيئن ئي ڪو ذاتي فائدي جو موقعو ملندو اٿن، سندس اخلاقي حيثيت ظاهر ٿي پوندي آهي. اهي ذاتي فائدي حاصل ڪرڻ جي خاطر اخلاقي اصول کي وساري ڇڏيندا آهن.
هڪ شخص سرڪاري آفيس ۾ هڪ اهم عهدي (Key post) تي هيو. ان وٽ هڪ ماڻهوءَ جو فائيل هو، ان جو ڪيس بلڪل جائز هو. پر کيس پريشان ڪري رهيو هو، ته جيئن اهو کيس رشوت طور هڪ ڳري رقم ڏي. اهو ماڻهو پنهنجي ڄاڻ سڃاڻ واري هڪ شخص سان مليو. جنهن بابت، ان کي ڄاڻ هئي ته اهو، ان سرڪاري ملازم جو دوست آهي، هن ان سان پنهنجي پريشاني بيان ڪئي. جنهن کيس چيو ته چڱو مان ان سان ملندس.
اهو ماڻهو، هڪ ڏينهن ان سرڪاري ملازم وٽ ويو. ملازم سهڻي نموني سان ساڻس مليو، چانهه ۽ سگريٽ پيش ڪيو. پر جڏهن ايندڙ ان سان پنهنجي ضرورت بيان ڪئي، ته هڪدم ان جي شڪل مٽجي ويئي. طرح طرح جون قانوني پيچيدگيون ٻڌائي ان کان لنوائي ڇڏيو. اهو آفيسر، ان شخص کي فقط ان ڪري تنگ ڪري رهيو هو ته جيئن اهو کيس رشوت ۾ جهجهي رقم ڏئي. اهڙيءَ حالت ۾ رقم وٺڻ کان سواءِ اهو فائيل ڪيئن واپس ڏئي ها.
سرڪاري آفيسر شروع ۾ ڏاڍو اخلاق وارو هو. پر جڏهن فائيل جو مسئلو طئي ڪرڻ جي ڳالهه آئي، ته سندس اخلاق جي حد لتاڙجي وئي. اهو ان وقت تائين اخلاق وارو هو. جيستائين سندس ذاتي مفاد تي لت ڪو نه هئي. جڏهن ذاتي مفاد خطري ۾ پيو ته پوءِ هن جي نظر ۾ اخلاق جو ڪو ملهه ئي نه هو.
مغربي ملڪن ۾ ظاهري طور ان قسم جي بد اخلاقي نه آهي. اتي آفيسن ۾ بنا رشوت جي ڪم ٿيندو آهي. عام طور تي ماڻهو پنهنجي ڊيوٽي صحيح نموني ادا ڪندا آهن. پوليس وارو ڪنهن کي غلط ڪم ڪندي سوگهو ڪندو ته ان ماڻهوءَ کي خبر آهي ته پوليس واري جي کيسي ۾ پئسا وجهي، ان جي پڪڙ کان نٿو بچي سگهي روزاني زندگيءَ ۾ جيڪي بدعنوانيون (Corruption) اسان جي ملڪ ۾ نظر اچن ٿيون، اهي يورپي ملڪن ۾ عام طور تي ڏسڻ ۾ نه ٿيون اچن .
پر اهو به اخلاق، قومي مفاد جي بنياد تي جڙيو آهي. ان ڪري ان جي به حد اچيو وڃي. مثلاً: يورپي ملڪن ۾ ائين نه ٿيندو آهي جو کير ۾ پاڻي ملايو وڃي. نقلي سامان تيار ڪري بازارون ڀريون وڃن. هڪ واپاري، نموني طور سٺو مال ڏيکاري ۽ پوءِ خراب مال پيڪ Pack ڪري اوهان ڏانهن موڪلي ڏي. آفيسن ۾ پنهنجو جائز ڪم به رشوت کان سواءِ نه ٿي سگهي.
پر مغربي انسان جي ان اخلاق جي ان وقت حد ٿيو وڃي، جڏهن ان جو اخلاق قومي مفاد سان ٽڪرائڻ لڳي، مثلاً: موجوده زماني ۾وڏن وڏن ترقي يافته ملڪن ۾سڀ کان وڌيڪ جنهن صنعت جي ترقي ٿي آهي. سا آهي جنگي صنعت. انهن ملڪن وٽ تيار ٿيل جنگي سامان جا انبار گڏ ٿي ويا آهن. اهي چڱيءَ ريت ڄاڻن ٿا، ته اهي سڀ شيون تمام گهڻيون نقصانڪار آهن. اهي خدا جي جهان کي دوزخ بنائڻ واريون آهن، پر انهن جو قومي مفاد گهرندو آهي، ته اهي وڪامجن. ته جيئن انهن تي جيڪو بي پناهه خرچ آيو آهي، اهي نفعي سوڌو کين واپس ملي.
جيڪڏهن حالتون بلڪل معمول تي هجن، هر طرف امن ۽ سڪون هجي ته ڪو به سندن خطرناڪ هٿيارن کي خريد نه ڪندو. انهيءَ ڪري. اهي ترقي يافته قومون اهو ڪنديون آهن ته عالمي سطح تي جهيڙي ۽ فساد جون حالتون پيدا ڪنديون آهن. انهن جا اڳواڻ پنهنجي تخريبي رٿائن جي ذريعي هڪ ملڪ کي ٻئي ملڪ سان ويڙهائيندا آهن. اهي هر علائقي ۾ زور زبردستيءَ سان هڪ ”اسرائيل“ پيدا ڪندا آهن، ته جيئن قومن جي اندر خوف ۽ خطري جي نفسيات جنم وٺي ۽ اهي وڌ کان وڌ انهن کان هٿيار خريد ڪن.
پنهنجي سماج ۾ ذاتي سلوڪ جي معاملي ۾ انهن قومن جا فرد اخلاق وارا آهن. پر جڏهن سندن قوم جي مفاد جو معاملو ايندو آهي ته، اتي انهن جي حد ختم ٿي ويندي آهي. قومي مفاد جي معاملي ۾ اهي انهن سڀني شين کي جائز ڪري ڇڏيندا آهن، جن کي اهي ذاتي مفاد جي معاملي ۾ ناجائز سمجهندا آهن. هر ماڻهوءَ جي زندگيءَ ۾ ڪا اهڙي شيءِ هوندي آهي. جيڪا سندس لاءِ سڀ کان وڏي (Supreme) حيثيت رکندي آهي. عام ماڻهوءَ جي لاءِ هن جو ذاتي مفاد سندس لاءِ نهايت اهم هوندو آهي. پر انهن ٻنهي مان ڪو به شيءِ اخلاق جو صحيح بنياد نه آهي. ڇو جو ذاتي مفاد جي بنياد تي بڻجڻ واري اخلاق جي ان وقت حد اچي ويندي، جڏهن سندس مفاد، ٻئي جي مفاد سان ٽڪرائبو آهي. اهڙيءَ ريت قومي مفاد جي بنياد تي بڻجڻ واري اخلاق جي ان وقت حد اچي ويندي آهي، جڏهن پنهنجي قوم جو مفاد ٻئي قوم جو مفاد هڪڙو نه رهي. پنهنجو قومي مفاد جيڪڏهن ان ۾ هوندو ته ماڻهو جنگي سامان خريد ڪري قتل ۽ رتوڇاڻ جو ميدان گرم ڪن، ته اهو جنگي سامان ٺاهيندو ۽ ان کي ٻين قومن جي هٿ وڪڻندو. توڙي ان جي قومي واپار جو وڌارو ٻين قومن جي موت ۽ هلاڪت جي قيمت تي ڇو نه ٿي رهيو هجي.
حقيقت اها آهي ته اخلاق جو هڪ ئي صحيح بنياد آهي ۽ اهو آهي عظيم ۽ برتر خدا جو عقيدو، جيڪو سموريءَ ڪائنات جو خالق ۽ مالڪ آهي. خدا، ٻين سڀني شين کان اعليٰ ۽ عظيم آهي. اهو سڀني کان وڌيڪ طاقتور آهي. جنهن شخص خدا کي حاصل ڪيو. انهيءَ سڀني کان اعليٰ شيءِ کي ماڻي ورتو. اهڙي ماڻهوءَ جي ڪڏهن به حد نه ايندي. ان جي نظر ۾ ٻي سڀ شيءِ ننڍڙي هوندي. خدا کي حاصل ڪرڻ هن لاءِ سڀ کان اعليٰ شيءِ حاصل ڪرڻ آهي. ان کان پوءِ هر ڪنهن شيءِ جي قرباني ان جي لاءِ سولي ٿي پوندي. هو هر شيءِ جو وڃائڻ سهندو. ڇو جو کيس يقين هوندو ته وڃائڻ کان پوءِ به ان وٽ هڪ شيءِ موجود آهي، جيڪا سڀني شين کان اعليٰ ۽ اتم آهي ۽ اهو سندس خدا آهي.
هڪ ملحد جو اعتراف
برٽرينڊرسل خدا کي ڪو نه مڃي ٿو. هو انساني معاملن جي تنظيم جي لاءِ انساني قانون کي ڪافي سمجهندو هو، پر کيس اهو يقين نه آهي ته ائين ممڪن آهي. هو ان وقت پنهنجو پاڻ کي لاجواب محسوس ڪري ٿو. جڏهن هڪ خدا پرست ماڻهو کيس چوي، ته مان انساني حاڪم جي پڪڙ کان ته بچي سگهان ٿو. پر منهنجي لاءِ اهو ممڪن نه آهي ته مان پنهنجو پاڻ کي خدا ئي حاڪم جي سزا کان بچائي وٺان.
I might escape the human magistrate, but I could not escape punishment at the hands of the Divine Magistrate.
برٽريندرسل، جان لاڪ (1704 ـ 1632ع) جي خيالن تي تبصرو ڪندي لکيو آهي ته مذهبي عقيدي جي مطابق خدا ڪجهه خاص اخلاقي قانون مقرر ڪيا آهن، جيڪي ماڻهو انهن قانونن جي پيروي ڪندا، اهي جنت ۾ ويندا ۽ جيڪي ماڻهو انهن قانونن جي ڀڃڪڙي ڪندا، اهي پنهنجي عقيدي جي مطابق پاڻ لاءِ اهو خطرو کڻن ٿا ته کين دوزخ ۾ وڌو وڃي. خبردار! محتاط خوشيءَ جا ڳولائو ماڻهو، انهيءَ سبب جي ڪري نيڪ ۽ اخلاق وارا بڻجي ويندا. گناهه ماڻهوءَ کي دوزخ ۾ وٺي ويندو. ان عقيدي ۾ زوال اچڻ ڪري نتيجو هي نڪتو جو، ڳالهه اڃا وڌيڪ ڏکي ٿي پئي ته نيڪ زندگي اختيار ڪرڻ جي حق ۾ اهڙو دليل آندو وڃي، جنهن جو ماڻهو پاڻ خيال ڪري سگهي.
بينٿم جيڪو هڪ آزاد خيال مفڪر هو، تنهن انساني قانون ٺاهيندڙ کي اهو مان مرتبو ڏنو، ته جيڪو مذهبي عقيدي جي مطابق خدا جو هو. هن وٽ انهن قانونن ۽ سماجي حالتن جو ڪم اهو هو ته اهي فرد ۽ عوام جي مفادن ۾ هم آهنگي پيدا ڪن، ته جيئن هر شخص پنهنجي ذاتي خوشي ڳوليندي، گڏيل خوشيءَ کي برقرار رکڻ تي مجبور هجي. پر اهو ان کان گهٽ آٿت ڏيندڙ آهي، جيترو جنت ۽ دوزخ جي عقيدي جي تحت ذاتي مفادن ۽ عوامي مفادن ۾ هم آهنگيءَ جو پيدا ٿيڻ، انهيءَ ڪري به ته انساني قانون ٺاهيندڙ هميشه عقل وارو يا نيڪ ناهي هوندو ۽ ان ڪري به جو انساني حڪومتون سڀ ڪجهه ڏسندڙ ۽ هر فن مولا ناهن هونديون.
God has laid down certain moral rules: those who follow them go to heaven, and those who break them risk going to hell. The prudent pleasure- seeker will therefore be virtuous. With the decay of the belief that sin leads to hell, it has become more difficult to make a purely self-regarding argument in favour of a virtuous life. Bentham, who was a free-thinker, substituted the human lawgiver in place of God: it was the business of laws and social institutions to make a barmony between public and private interests, so that each man, in pursuing his own happiness, should be compelled to minister to the general happiness. But this is less satisfactory than the reconciliation of public and private interests effected by means of heaven and hell, both because lawgivers are not always wise and virtuous, and because human governments are not omniscient.
Bertrand Russel, A History of western philosophy, (PP. 59-93)