ترقي ۽ تعمير ڏانهن
Those who believe India is not governed well should remember how miraculous is that it is governed at all Richard Nixon, 1999 victory without war 1988.
جيڪي ماڻهو اهو سمجهن ٿا ته هندستان ۾ سٺي حڪومت قائم ناهي. انهن کي ياد رکڻ گهرجي ته اهو خود ڪيڏو نه عجيب ڪرشمو آهي، جو اتي حڪومت قائم آهي. (انڊين ايڪسپريس، 21 اپريل 1988)
هندستان جي اجتماعي نظام جي باري ۾ مسٽر نڪسن جو اهو تبصرو يقيناً سخت آهي، پر دانش مندي اها آهي ته ان تي شڪايت ڪرڻ جي بدران ان کي اسان پنهنجي لاءِ هڪ چيلينج سمجهون، چوڻ واري جي خلاف ڪاوڙ ڪڍڻ بدران اسان پنهنجو سمورو ڌيان ملڪ جي داخلي ترقيءَ تي ڏيون. اسان ملڪ کي ايڏي ترقي ڏياريون جو ڪنهن ”نڪسن“ کي اسان جي خلاف اهڙي قسم جا لفظ استعمال ڪرڻ جي همت نه ٿئي. ان جو هڪ مثال جاپان آهي. ٻي عالمي جنگ جي پڄاڻيءَ تي جاپان دنيا جي نظر ۾ هڪ حقير ملڪ بڻجي ويو هو. پر ان کان پوءِ چاليهن سالن جي محنت جي ذريعي جاپان پنهنجو پاڻ کي ايڏو مٿانهون ڪيو جو هاڻي ڪنهن کي به ان جي خلاف ڳالهائڻ جي جرئت نه ٿي ٿئي.
ضرورت آهي ته اسان نئين سر پنهنجي معاملي تي غور ويچار ڪريون ۽ ڪنهن به سستيءَ کان سواءِ صحيح رخ ڏانهن پنهنجو سفر شروع ڪري ڏيون ته جيئن اسان جو آئندو، اسان جي حال جي مقابلي ۾ بهتر ۽ شاندار ٿي سگهي.
نئين دهليءَ جي انگريزي اخبار انڊين ايڪسپريس (7 ,14 فيبروريءَ 1987ع) ۾ هندستان جي سينيئر صحافي ايس ملگائوڪر(S. Mulgaokar) جو هڪ مضمون ٻن قسطن ۾ ڇپيو هو، جنهن جو عنوان هيءُ هو:
Can systemic changes provide the entire answer?
[ڇا ڍانچي (سسٽم)۾ تبديلي مڪمل جواب آهي] مضمون نگار ان ۾ چيو هو ته اسان کي آزاد ٿئي 40 سال ٿي چڪا آهن. اسان گهڻي ترقي به ڪئي آهي پر اسان جا مسئلا اڃا به گهڻا آهن ۽ مجموعي طور تي اسان جا مسئلا، اسان جي ترقيءَ کان گهڻا آهن.
Our problems are many and serious and on balance appear to out weight the progress.
مسٽر ملگائوڪر انهن ماڻهن جي ڳالهين کي نه مڃيندو هو. جيڪي حالتن کي صحيح ڪرڻ جي لاءِ ڍانچي ۾ تبديليءَ جي ڳالهه ڪندا آهن. هن چيو ته ڍانچي کي آخرڪار ماڻهو ئي ته هلائيندا آهن. جڏهن ماڻهو سٺا نه هوندا، ته ڍانچو ڪيئن سٺو ڪم ڪندو.
In the final analysis, a system is only as good as those who operate it.
مسٽر ملگائوڪر جي انهيءَ ڳالهه سان مون کي اتفاق آهي. ان ڳالهه کي وڌائيندي مان چوندس ته مهاتما گانڌيءَ اسان جي ملڪ کي سياسي بنياد (Political Base) ڏنو. ان کان پوءِ پنڊت جواهر لال نهرو جي هٿ ۾ حڪومت آئي، ته هن ملڪ کي صنعتي بنياد ڏنو. هاڻي ضرورت آهي ته ٽيون ضروري ڪم ڪيو وڃي. ۽ اهو هي آهي هن ملڪ کي اخلاقي بنياد ڏيڻ. اسان سمجهون ٿا ته اها ٽئين شيءِ (اخلاقيات) قومي زندگيءَ ۾ فيصلي واري حيثيت رکي ٿي. اها اهڙي هڪ حقيقت آهي، جنهن جو تقريباً سڀني ماڻهن اعتراف ڪيو آهي.
ملڪ کي اخلاقي بنياد ڏيڻ ڪو سولو ڪم نه آهي. بنا ڪنهن شڪ شبهي جي اهو هڪ ڏاڍو ڏکيو ۽ اڻانگو ڪم آهي ۽ ان لاءِ نهايت صبر سان جدوجهد ڪرڻ جي ضرورت آهي. ڊگهي خاموش جدوجهد جي ذريعي اسان کي اهو ڪرڻو آهي، ته ماڻهن ۾ اخلاقي سجاڳي پيدا ڪريون. قومي ترقيءَ جي سلسلي ۾ اها نهايت بنيادي ۽ اهم ڳالهه آهي. ان اصلاحي ڪم ۾ اسان جو سفر ذهني تعمير (Mind building) سان شروع ٿيڻ گهرجي، نڪي سياسي ڍانچي جي خلاف مظاهري سان، ان مهم ۾ اسان جو مقصد انسان کي تبديل ڪرڻ آهي نڪي حڪمرانن کي.
اخلاقي سجاڳيءَ جو لفظ هتي مان ڪنهن محدود معنيٰ ۾ نه پيو چوان، بلڪه وسيع معنيٰ ۾ ڪتب آڻي رهيو آهيان. ان مان منهنجو مطلب خاص طور تي اها شيءِ پيدا ڪرڻ آهي. جنهن کي ٻين لفظن ۾تعميري سوچ (Constructive thinking) چئي سگهجي ٿو. يعني رد عمل جو طريقو ڇڏي. هاڪاري طريقي جو پابند ٿيڻ. مسئلن کي وڙهڻ کان سواءِ نبيرڻ جي ڪوشش ڪرڻ، ٻين جي ٽڪراءَ کي نظرانداز ڪندي پنهنجي زندگيءَ جو سفر طئي ڪرڻ. ممڪن شيءِ (Possible) کان پنهنجو عمل شروع ڪرڻ، نڪي ان شيءِ کان جيڪا ناممڪن آهي. اهو ئي اصلاح جو حقيقي طريقو آهي. ان کان سواءِ جيڪي به طريقا آهن، اهي سڀ وڃائڻ وارا ۽ اجايا طريقا آهن. نڪي حاصل ڪرڻ جا طريقا آهن.
سجاڳي يا سمجهه پيدا ڪرڻ جو ڪم ان وقت ڪارائتو ٿي سگهي ٿو، جڏهن اهو تعميري انداز ۾ هجي. يعني ان جو رخ پاڻ ڏانهن هجي، نڪي ٻين ڏانهن. ٻين کان گهر ڪرڻ بدران پنهنجو پاڻ کي ڏنو وڃي. پنهنجي حقن کان وڌيڪ پنهنجي ذميوارين جو احساس اڀاريو وڃي. ماڻهن منجهه جذباتي فڪر جو انداز ختم ڪيو وڃي ۽ انهن منجهه عقلي فڪر جو انداز (Emotional approach) پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. اهو ذهن بڻايو وڃي ته ماڻهو معاملي کي ٻين جي مٿان نه مڙهين، بلڪه ان ذميواريءَ کي پاڻ قبول ڪن. جتي معاملو هڪ کان وڌيڪ ماڻهن جو هجي، اتي ذميداري پاڻ قبول ڪرڻ سان مسئلو نبري ويندو آهي. ٻين جي مٿان مڙهڻ سان ڪڏهن به مسئلو ختم نٿو ٿي سگهي.
سجاڳي يا سمجهه پيدا ڪرڻ جو اهو ڪم اڪثريتي ڪميونٽي ۽ اقليتي ڪميونٽي جي وچ ۾ ڪرڻو آهي. ٻنهي جي اندر اها سوچ پيدا ڪرڻي آهي، ته اهي ٻين تي الزام هڻن جو طريقو ڇڏي ڏين ۽ پاڻ ۾ جهاتي پائڻ جو مزاج پيدا ڪن. اهي ماضيءَ جي ڳالهين کي وساري مستقبل جي لحاظ کان پنهنجي رٿا بندي ڪن.
انهيءَ سان گڏوگڏ هڪ ٻي شيءِ به آهي، جيڪا اڳواڻيءَ جي سطح تي گهربل آهي. 1947ع کان اڳ ۾ اڳواڻن ”انگريز هٽايو“ جو نعرو ڏنو هو. ان کان پوءِ مسز اندرا گانڌي ”غريبي هٽايو“ جو نعرو ڏنو. راجيو گانڌي آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي جي 79 اجلاس ۾ (اپريل 1988) ۾ ”بيڪاري هٽايو“ جو نعرو ڏنو. پر فقط نعرن سان ملڪ جو مسئلو اڃا تائين نه نبريو آهي ۽ نه ئي اڳتي نبرندو. اصلي نعرو جنهن سان مسئلو حل ٿي سگهي ٿو، اهو آهي ”پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪريو.“
حقيقت هيءَ آهي ته هن ملڪ کي سياسي لحاظ کان هڪ ڊيگال جي ضرورت آهي. اسان جا اڳواڻ پاڻ ۾ ڊيگال بڻجڻ جو حوصلو پيدا ڪن ته سمورا مسئلا ڪجهه ئي سالن ۾ حل ٿي سگهن ٿا. هاڻوڪن نعرن جي صورت ۾ اهي مسئلا ته سو سالن تائين به حل ڪو نه ٿي سگهندا.
ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي ته قوم کي زندهه ڪرڻ جي لاءِ فرد کي پنهنجو پاڻ کي هلاڪ به ڪرڻو پوندو آهي. موجوده زماني ۾ فرانس جي چارلس ڊيگال (1970 ـ 1890) ان جو هڪ مثال ڏنو. هندستان کي اڄ پنهنجي حالتن جي لحاظ کان انهيءَ قسم جي هڪ ڊيگال جي ضرورت آهي.
ڊيگال 1958ع ۾ فرانس جو صدر ٿيو، ان وقت آفريقا ۾ فرانس جا تقريباً هڪ درجن ملڪ قبضي هيٺ هئا. جن ۾ آزاديءَ جون تحريڪون هلي رهيون هيون. خاص طور تي الجيريا ۾ اها تحريڪ تمام گهڻي شدت اختيار ڪري چڪي هئي. فرانس انهيءَ تحريڪ کي ختم ڪرڻ جي لاءِ تقريباً 25 لک ماڻهن کي سزائون ڏنيون يا قتل ڪري ڇڏيو. ان جي باوجود الجيريا ۾ آزاديءَ جي تحريڪ ختم ٿيڻ جو نالو ئي نه پئي وٺي. اها صورتحال چارلس ڊيگال جي لاءِ سخت ڳڻتي جوڳي بڻجي وئي. انسائيڪلو پيڊيا برٽانيڪا (1984) جي لفظن ۾ ته، الجيريا جي جنگ جا مسئلا هن جي لاءِ رنڊڪ بڻجي ويا ته اهو مستقبل جي هاڪاري پاليسين جي باري ۾ خاڪو بنائڻ کان وڌيڪ ڪجهه ڪري سگهي.(جلد 7ـ صفحو 964)
فرانس پنهنجي قبضي هيٺ آيل ملڪن کي پنهنجو صوبو سمجهندو هو. اهو انهن جي ٻولي ۽ ثقافت کي انهيءَ حد تائين بدلائڻ پيو چاهي، ته اتان جا رهاڪو پنهنجو پاڻ کي فرانسيسي چون ۽ سمجهڻ لڳن. پر اها رٿا فرانس کي ڏاڍي مهانگي پئي. عملي طور تي اهي فرانس جو صوبو بڻجي نه سگهيا ۽ ان غير حقيقت پسند ڪوشش، خود فرانس کي هڪ ڪمزور ملڪ بنائي ڇڏيو. فرانس جي سڄي بهترين طاقت قبضي هيٺ آيل ملڪن ۾ آزاديءَ جي تحريڪن کي دٻائڻ ۽ انهن کي ختم ڪرڻ ۾ استعمال ٿيڻ لڳي ۽ فرانس يورپ جي هڪ عظيم طاقت هجڻ واري حيثيت وڃائي ويٺو.
سڀ کان وڏو نقصان اهو ٿيو جو آفريقا تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ۾ فرانس ايٽمي ڊوڙ ۾ پوئتي رهجي ويو. انسائيڪلو پيڊيا برٽانيڪا جي مقالي نگار لکيو آهي، ته چارلس ڊيگال محسوس ڪيو ته نوآبادياتي جنگ وڙهڻ جي ڪوشش، فرانس لاءِ رڪاوٽ بڻجي وئي آهي ته هو وڏي پئماني تي ايٽمي تحقيق ڪري سگهي. ان ڪري ڊيگال الجيريا کي آزاد ڪري ڇڏيو ۽ ان کان پوءِ مضوط ايٽمي طاقت وجود ۾ آڻڻ جي لاءِ ڪوشش شروع ڪري ڏني. جيڪا فرانس جي عظيم حيثيت جي لاءِ نئون بنياد بڻجي سگهي. (جلد ـ 4 صفحو 905)
ڊيگال، معاملي کي قومي ساک يا ذاتي قيادت کان الڳ ٿي ڪري ڏٺو. ٿڌيءَ دل سان سوچڻ کان پوءِ، هو ان راءِ تي پهتو، ته ان مسئلي جو حقيقت پسندحل فقط هڪ آهي ۽ اهو هيءُ آهي ته قبضي هيٺ آيل ملڪن کي آزاد ڪيو وڃي. پر فرانس جي لاءِ اها ڪا معمولي ڳالهه نه هئي. اهو فرانس جي قومي عزت ۽ وقار جو مسئلو هو ۽ قومي وقار اهڙي شيءِ آهي جو قومون وڙهي تباهه ٿي وينديون آهن، پر اهي پنهنجي وقار وڃائڻ برداشت ناهن ڪنديون. اهو يقيني هو ته جيڪو شخص ان معاملي ۾ قومي عزت ۽ وقار جي خلاف فيصلو ڪندو، اهو فرانس ۾ پنهنجي مقبوليت کي بلڪل هڪدم ميساري ڇڏيندو. پر ڊيگال اهو خطرو کنيو. انسائيڪلو پيڊيا برٽانيڪا جي لفظن ۾: ڊيگال الجيريا جا مسئلي کي ان وقت نبيري ڇڏيو، جڏهن کانئس ڪو ٻيو شخص ان کي نبيري نه پيو سگهي. (جلد ـ 7 صفحو 965)
جنرل ڊيگال ان کان بعد الجيريا جي اڳواڻن کي ڳالهه ٻولهه جي دعوت ڏني. ان ڳالهه ٻولهه جو فيصلو بلڪل رٿا جي تحت الجيريا جي حق ۾ٿيو. يعني فرانس جي حڪومت ان تي راضي ٿي وئي ته الجيريا ۾ ريفرينڊم ڪرايو وڃي ۽ ماڻهن کان پڇيو وڃي، ته اهي فرانس جي ماتحتي پسند ڪن ٿا يا آزاد ٿيڻ چاهين ٿا. ريفرينڊم ٿيو اڳواٽ اندازي مطابق الجيريا جي رهاڪن آزاد الجيريا جي حق ۾ راءِ ڏني ۽ ان جو احترام ڪندي، فرانس جي حڪومت جولاءِ 1962ع ۾ الجيريا جي آزاديءَ جو اعلان ڪيو.
نتيجي ۾ چارلس ڊيگال تي سخت تنقيدون ٿيون. سندس مٿان قاتلاڻا حملا ڪيا ويا. ان کان پوءِ عوامي دٻاءَ هيٺ ڊيگال فرانس ۾ هڪ ريفرينڊم ڪرايو، جنهن ۾ ڊيگال کي هار نصيب ٿي. نيٺ هن 28 اپريل 1969ع تي صدارت کان استعفيٰ ڏني. 9 نومبر 1970ع تي کيس دل جو دورو پيو ۽ هو گذاري ويو. ڊيگال کي هڪ معمولي قبرستان ۾ اهڙيءَ ريت دفنايو ويو، جو هن جي جنازي ۾ سندس مٽن مائٽن ۽ ڪجهه دوستن کان سواءِ ٻيو ڪو به شريڪ نه هو. ڊيگال پاڻ مري ويو، پر هن مري ڪري به پنهنجي قوم کي ٻيهر زندهه ڪري ڇڏيو.
ڊيگال جي ان واقعي کان پوءِ يورپ ۾ هڪ اصطلاح جڙيو آهي، جنهن کي گالزم (Gaulism) چيو ويندو آهي. گالزم پنهنجي قيادت جي قيمت تي قوم کي بچائڻ جو نالو آهي. برٽانيڪا (1984) جي لفظن ۾ ڊيگال اڪيلو شخص هو، جنهن ۾ اهو وڏو حوصلو هو، جو هو اهڙا نازڪ فيصلا ڪري سگهي، جن سان سخت قسم جا سياسي ۽ شخصي خطرا لاڳاپيل هوندا آهن. (965/7)
اهو ئي گالزم قومي زندگيءَ جو راز آهي. هندستان کي اڄ اهڙي ئي حوصلي واري سياستدان جي ضرورت آهي. جيڪو ملڪي حالتن جي لحاظ کان ”گالزم“ جي اصول تي عمل ڪري سگهي. جيڪو پنهنجي ذاتي فائدي تي قوم جي فائدي کي مٿانهون رکي. جيڪو پنهنجي آئندي کي برباد ڪري، قوم جي مستقبل جي تعمير ڪري سگهي. اسان جي دعا آهي ته هندستان کي اهڙي قسم جو ڊيگال ملي پئي. موجوده ڪُنَ مان نڪرڻ جو ان کان سوا ٻيو ڪوئي رستو ناهي.
اسان جي موجوده اڳواڻن جي اصل خرابي اها آهي ته اهي هر معاملي کي ”ووٽ“ جي نقطه نظر سان ڏسندا آهن. نڪي ملڪي مفاد جي نقطه نظر سان. حڪمرانن جي هڪ نسل ۾ جيڪڏهن اهو مزاج بڻجي پوي ته اهي ذات جي بدران ملڪ کي مقدم ڪري سگهن، ته ان کان پوءِ هڪدم ملڪي ترقيءَ جو سفر شروع ٿي ويندو ۽ جيڪو سفر هڪ ڀيرو شروع ٿي وڃي، اهو بهرحال منزل تي پهچي ئي وڃي ٿو.