سنڌو سجاڳ ٿيندو
اوطاق ۾ ٻه ڪمرا آهن ۽ ٻنهي ڪمرن جي وچ ۾ وڏو هال آهي، جنهن ۾ مهمان ٽڪندا آهن. مهمان ڪونهن. هال بند آهي. جڏهن کان جنگ لڳي آهي تڏهن کان اوطاق مان رقص و سرود جون محفلون به موڪلائي ويون آهن. نه ته هونءَ سڄي سڄي رات پيٽرومڪس جي اکيون جلائيندڙ روشنيءَ ۾ اوريان پريان زميندار رنگين راتيون ملهائڻ ايندا هئا. سنڌو اورئين ڪمري ۾ آهي. پرئين ڪمري مان هڪ نسواني ٽهڪ رکي رکي اُڀري ٿو ۽ سيسڙاٽ ۾ بدلجندو رهي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن نسواني ٽهڪ سان گڏ هڪ مردانو ٽهڪ به گونجي اٿي ٿو. مردانو ٽهڪ هو سڃاڻي ٿو. ٻڌل اٿس. ٻڌندو رهيو آهي. اهي سندس وڏي ڀاءُ جا ٽهڪ آهن. اوچتو جلترنگ جو هڪ سرجاڳي وري سمهي پوي ٿو. ڪا قيمتي بوتل شيشي جي گلاس سان ٽڪري آهي. ان جي کيس ڄاڻ آهي پر سيسڙاٽ ۽ ڪاروباري زنانن ٽهڪن جي باري ۾ هو ڪجهه به نٿو ڄاڻي. اهڙا ٽهڪ هر رات بدلجندا رهندا آهن. فصلن جي ساوڪ،ڪڻڪ جو سونهري ڦهلاءُ ۽ چانورن جي چاندي هر رات جلترنگ ۾ جلندي رهندي آهي. سنڌوءَ لالو ڪڙميءَ جي ٻارن کي پيرن اگهاڙو ڪنڊن تي ۽ تتل واريءَ تي هلندي ڏٺو آهي.
گلاس ۽ بوتل جو تصادم، جلترنگ. کوکلي کل ۽ هڪ اميراڻو ٽهڪ! سنڌوءَ پنهنجو ڪنڌ ٺلهه کان ڌار ڪيو آهي. منهن ورائي حويليءَ جي بلند ڀت ڏانهن ڏٺو اٿائين. مٽيءَ ۽ گاري جي بلند و بالا ديوارين جي ٻئي پاسي ريتن رسمن جا سنڀاليل زنگ آلود زنجير آهن. هن پنهنجن ٻن پڦين، ٽن ڀينرن، ماءُ ۽ ڀاڄائيءَ کي انهن زنجيرن ۾ جڪڙيل ڏٺو آهي. ڪٽ کاڌل زنجير سنڌي تهذيب و تمدن جا هار آهن. هارن کي پيڙهه تائين احتياط سان سنڀاليو ويو آهي. سنڌوءَ جون ٻه پڦيون ۽ ٽي ڀينرون ڪنواريون آهن. سندن ڪنڌ مان روايتن جا هار لاهڻ وارو ڪوبه مرد پيدا نه ٿيو آهي. سندس اُداس، ڪومايل ۽ بي رونق چهرا سنڌوءَ جي خاندان جو آن آهن، شان آهن ۽ مان آهن. سندس ماءُ سڄو ڏينهن پينگهي ۾ لڏندي رهندي آهي يا جهليءَ جي جهلڪن ۾ خواب ڏسندي آهي. سنڌوءَ جو پيءُ سنڌ جي مشهور يوناني حڪيمن کان فولاد جا ڪشتا تيار ڪرائيندو رهندو آهي. سنڌوءَ جي ڀاڄائي کنڀ کٿل پکيءَ وانگر پرڙا هڻي هڻي ساڻي ٿي پوندي آهي ۽ سندس ڀاءُ هر رات نئون جلترنگ ۽ نئون وڪاميل ٽهڪ خريد ڪندو آهي.
سنڌوءَ جي ان ماحول ۾ دل نه ٿي لڳي. منجهائن هوندي به هن پاڻ کي اجنبي محسوس ڪيو آهي. جڏهن کان جنگ جا بادل ڇانيا آهن ۽ انهن سان گڏ مڪمل تاريڪي آئي آهي. سنڌوءَ پاڻ کي وڃايل محسوس ڪيو آهي. مان ڪير آهيان؟ هو اڄ ڪلهه پاڻ کان پڇڻ لڳو آهي. ايترو بي حس ڇو آهيان؟ ڪٿي رستي جو پٿر ته نه آهيان! ڪا وساريل ڪهاڻي ته نه آهيان! مان ڪير آهيان؟ دشمن منهنجي در تي منهنجي غيرت کي للڪاريو آهي. مان چپ آهيان! شايد صحرا جي سڃ آهيان. ريگستان جي رڃ آهيان مان، مرگهه ترشنا جو تڙڪو آهيان.
ٿوري دير اڳ جڏهن خطري جو سائرن وڳو هو تڏهن هو آرام ڪرسيءَ تان اٿي ورانڊي ۾ اچي بيٺو هو. ورانڊي جي ٺلهه سان مٿو ٽيڪي هن تارن ڀريل آسمان ڏانهن نهاريو هو. گهڻي دير تائين سندس نگاهون تاريڪيءَ کي چيرينديون تارن تائين پهچنديون رهيون هيون. سندس ذهن خيالن جي سانجهيءَ ۾ ابابيلن وانگر لامارا ڏيڻ لڳو. هو پنهنجي جاءِ تي ڄمي ويو. ڄڻ ته سڪل وڻ جي ٽاري هو. خيالن جو آتش فشان هو.
اوچتو پاڪ فضائيه جو هڪ هوائي جهاز دشمن جي جهازن جي تعاقب ۾ ڪڙڪاٽ ڪندو برق رفتار اُڏامندو آيو. سنڌوءَ وڄ وانگر جهٽ ڏيئي ٻئي هٿ جهاز جي پر ۾ کپائي ڇڏيا ۽ پوءَ ”ڪاڪ پٽ“ مٿي ڪري، لانگ ورائي ڪنٽرول تي ويهي رهيو. هن راڊ کي سٽ ڏني ۽ سندس جهاز جي رفتار سوين ميل وڌي ويئي. جهاز جي ڪڙڪاٽن ۾ ستارا متزلزل ٿيڻ لڳا. چنڊ ڪنبي ويو. هن اوندهه ۾ اکيون ڦاڙي دشمن جي جهازن کي ڏسڻ چاهيو پر پري پري تائين کيس ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو. جنهن کيس جنگ جي دعوت ڏني هئي تنهن کي ترسڻ به گهريو هو. سنڌو دشمن جي بزدليءَ تي جڪ کائڻ لڳو. اوچتو پنهنجي مٿان دشمن جي جهازن جو آواز ٻڌائين. دشمن جا ڇهه جهاز مٿانئس اچي ڪڙڪيا. هن هڪ نظر جهازن تي وڌي ۽ پوءِ ”اسڪرو اپ“ ڪندو دشمن جي جهازن کان مٿي هليو ويو. ڪافي مٿي وڃڻ کان پوءِ هن جهاز کي سنوت ۾ آندو ۽ اوچتو جهاز کي ڦيرائي دشمن جي جهازن تي گهت هڻي پرن مان گولين جو وسڪارو ڪري ڇڏيائين. دشمن جا ٻه جهاز شعلن ۾ ويڙهجي ويا ۽ ڏسندي ئي ڏسندي لاٽونءَ وانگر ڦرندا، بولاٽيون کائيندا هيٺ لهندا ويا. هن ”لوپ“ ڪري جهاز کي وڏي حلقي ۾ ڦيرايو ۽ پوءِ دشمن جي چئني جهازن سان ”ڊاگ فائيٽ“ ڪندو کانئن اڳ نڪري ويو. دشمن جا ٻه جهاز قلابازيون کائيندا، دونهي جي لاٽ ڇڏيندا تيزيءَ سان ڌرتيءَ ڏانهن لهڻ لڳا ۽ کن ۾ پاش پاش ٿي ويا. دشمن جا بچيل ٻه جهاز مقابلو ڪرڻ بدران پٺ ڏيئي وٺي ڀڳا. سنڌوءَ جي اکين ۾ خون لهي آيو. هن ڪنٽرول راڊ کي سٽ ڏني. جهاز کنوڻ وانگر دشمن جي جهازن تي ڪڙڪيو. اوچتو ٻئي جهاز مختلف رخن ڏانهن ڦري ويا. سنڌو هڪ جهاز جي ڪڍ لڳو. اوچتو، پوئتان ٻيو جهاز ”ڊاگ فائيٽ“ ڪندو آيو. سنڌو پنهنجي جهاز جي پرن مان گوليون وسائيندو اڳتي نڪري ويو. پهريون جهاز باهه ۾ ويڙهجي ويو ۽ فضا ۾ هڪ خوفناڪ آواز ڪري ٽڪر ٽڪر ٿي ويو. پٺيان ايندڙ جهاز سنڌوءَ تي گوليون وسايون. ڪجهه گوليون سنڌوءَ جي جهاز جي پرن مان پار ٿي ويون. ٽنگن مان پيٽرول ٽمڻ لڳو. سنڌوءَ هڪدم پنهنجي جهاز کي بلند ڪيو ۽ رفتار گهٽ ڪري ڇڏيائين. ائين ڪرڻ سان دشمن جو جهاز اڳتي وڌي آيو ۽ ٻئي جهاز پر پر ۾ ملائي اڏامڻ لڳا. سنڌوءَ جي جهاز جو پيٽرول تيزيءَ سان وهي رهيو هو. هن ”ڪاڪ پٽ“ مٿي ڪيو ۽ روالور سان دشمن جي پائلٽ تي فائر ڪيائين. دشمن جي جهاز کي لوڏو آيو ۽ اک ڇنڀ ۾ جبل جيڏو جهاز ڪاغذ جي لغڙ وانگر هوا ۾ ڦرندو گهرندو وڻن تي ڪريو. ڌماڪو ٿيو. آواز سان گڏ دونهي جا ڪڪر اڀريا ۽ شعلا ڀڙڪڻ لڳا.
سنڌوءَ ”ڪاڪ پٽ“ هيٺ ڪيو. سندس جهاز جو پيٽرول ذري گهٽ ختم ٿي چڪو هو. ”رن وي“ تمام پري هو. سندس جهاز جي انجڻ اٽڪڻ لڳي. هن بيلٽ کولي ڇڏيو. جهاز جي رفتار گهٽ ٿيڻ لڳي. جهاز آهستي آهستي هيٺ لهڻ لڳو. هن گهٻرايو نه. نه ئي ڇٽي کولي جهاز مان ٽپ ڏنائين. هن اطمينان سان اکيون بند ڪري ڇڏيون. سندس جهاز هوا ۾ ٽٻي هئين ۽ تيزيءَ سان هيٺ لهندو ويو. هيٺ لهندو ويو. تمام هيٺ، ڪنهن پاتار ۾.
اوچتو خطري ٽرڻ جو سائرن وڳو. سنڌوءَ گهٻرائيندي اکيون کوليون. پاڻ کي اوطاق جي ورانڊي ۾ بيٺل ڏٺو هئائين. تڏهن کان هو اتي ئي بيٺو آهي. پنهنجن پورن تي حيران پريشان آهي.
ماحول ۾ هر طرف اوندهه آهي پر سنڌوءَ جي من ۾ گهگهه اوندهه آهي. سندس خيالن ۾، ويچارن ۾ هيبتناڪ انڌيرو آهي. خيالن ۾ ڪنهن تاريڪ کوهه جا چمڙا اڏامڻ لڳا اٿس. چمڙا يادگيرين جي سڪل ٽارين ۾ ابتا لٽڪي پيا آهن.
”مان اڳتي نه پڙهندس.“ هن گهڻو اڳ چيو هو.
”زمينداري ڪر، ٻنيون سنڀال.“
”اهو ڪم مون کان نه ٿيندو.“
”ڀلا واپار ڪر. پيسي ڏوڪڙ جي ته ڪمي ڪانهي.“
”مون وٽ واپاري مغز ڪونهي.“
”ٻاهران بئريسٽري ڪري اچ.“
”مان سچ کي ڪوڙ ۽ رات کي ڏينهن ثابت ڪري نه سگهندس.“
”آخر ڇا ڪندين؟ ڪجهه ته ڪرڻو اٿئي.“
تڏهن هو سوچ ۾ پئجي ويو هو. ڪجهه ته ڪرڻو ئي آهي! ڪجهه ته ٿيڻو آهي! دل جي ڳالهه زبان تي آندي هئائين.
”مان پائلٽ ٿيندس.“
ڪنهن وراڻيو هو. ”اسان سنڌي آهيون، سٻاجها آهيون. توکي پائلٽ ٿيڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟“
”مان ڪجهه ٿيڻ چاهيان ٿو، ڪجهه غير معمولي ڪم ڪرڻ چاهيان ٿو.“
”تون پير آهين. پيرن جو اولاد آهين. تون گادي نشين ٿيندين. لکين مريدن جو مرشد ٿيندين.“
سنڌو پنهنجي روح سميت سنڪن جي اوڙاهه ۾ لهي ويو هو. ڪجهه دير تصور جي تاريڪيءَ ۾ ڀٽڪندو رهيو هو. تڏهن اوندهه ۾ لاٽ نظر آئي هيس. وراڻيو هئائين.
”مان ڀٽڪيل آهيان. وڃايل آهيان. مان پاڻ ڀليل ڀليلن کي ڪيئن راهه رسائيندس. مان مرشد ٿي نه سگهندس.“
”تنهنجو مغز خراب آهي.“
پوءِ، ان ڏينهن کان اها ڳالهه عام آهي ته سنڌوءَ جو مغز خراب آهي.
سنڌوءَ دل جي تمنا دل ۾ ئي دفن ڪري ڇڏي هئي. سندس هٿن مان فيصلي جي ڏور ڇڏائجي ويئي هئي. دوستن مٿس ٺٺوليون ڪيون هيون، مٿس کليا هئا. اڄ به انهن زهر ۾ ٻڏل ٽهڪن جا نشتر سنڌوءَ جي جگر ۾ چڀي رهيا آهن. پڙاڏا ماضيءَ جي ڪٽهڙن جا قيد ڀڃي کيس چيڙائڻ لڳا آهن.
”اسان ته توکي اڳ ئي چيو هو يار، ته سنڌي بزدل هوندا آهن. تو کي پائلٽ ٿيڻ جي گهران اجازت ئي نه ملندي.“
هو ٻئي هٿ ڪنن تي ڏيئي ٺلهه کان ڌار ٿي بيٺو آهي. ڪن بند اٿس پر اندر جي اُڌمن کي روڪي نه سگهيو آهي. چٿرون کيس چٿي رهيون آهن.
”تون زميندار ٿيندين دوست! ڪتن کي رڇن سان ۽ ماڻهن کي مرن سان ويڙهائيندين.“
اڄوڪي اوندهه کيس ان اونداهي رات جي ياد ڏياري رهي آهي جڏهن هو جنت جا در بند ڪري نه سگهيو هو. هن ٻيهر اکيون پوري ڇڏيون آهن. ڪاراڻ ۾ هو پاڻ کي زمين جو داغ محسوس ڪري رهيو آهي. مون کي پنجاب ۾ پيدا ٿيڻ گهربو هو. سرحد ۾ پيدا ٿيڻ گهربو هو، بلوچستان ۾ پيدا ٿيڻ گهربو هو. هن سوچيو آهي. ڪو کيس لڳو آهي. سندس خيال منتشر ٿيا آهن. ڏسڻ چاهي ٿو، پر اوندهه ۾ ڏسي نٿو سگهي. هينئر پنهنجو هٿ وڌايو اٿائين. سندس هٿ رائيفل جي ناليءَ سان وڃي لڳو آهي.
”ڪير آهين؟“
”سائين مان آهيان لالو ڪڙمي.“
”بندوق ته کدو ۽ رحيم کڻندا آهن.“
”ها سائين، ٻئي ڄڻا شام کان دونهي ويل آهن.“
”ها، ادا لاءِ خدا بخش ماستر جي زال کڻڻ ويا آهن. پر تو بندوق ڇو کئين آهي؟“
”سائين.“ لالوءَ وراڻيو ”چون ٿا ته دشمن جا ڪجهه سپاهي ڇٽين رستي هوائي جهازن مان هيٺ لٿا آهن.“
”تون ڪيڏانهن ٿو وڃين.“
”ٻنين تي.“
”ڇو.“
”اجهو شيدي آيو آهي. ٻڌايو اٿائين ته دشمن جا ڪجهه سپاهي ٻنين ۾ لڪيا آهن.“
سنڌوءَ پنهنجو هٿ لالوءَ جي ڪلهي تي رکيو آهي. لالوءَ چيو آهي.
”مهمان ٿي اچن ها ته اکين ۾ سانڍيون ها. بد ارادي سان زوري گهڙي آيا آهن ته مولا ٿو ڄاڻين هڪ هڪ کي ماري مات ڪبو.“
”پر هنن وٽ هٿيار هوندا لالو.“
”مون وٽ به بندوق آهي.“
”تون اڪيلو آهين، هو پاڻ ۾ گهڻا هوندا.“
”منهنجو مولا مون ساڻ آهي، سائين!“
سنڌوءَ جون آڱريون لالوءَ جي ڪلهي تي کپي ويون آهن.
”تنهنجا ننڍا ننڍا ٻار آهن لالو.“
”مولا ٿو ڄاڻي جي هڪ به ٻار هجي ها ته کيس به وڙهڻ لاءِ وٺي وڃان ها. کيس سيالڪوٽ ۾ هندستاني ٽينڪون تباهه ڪرڻ لاءِ موڪليان ها. مولا ٿو ڄاڻي منهنجو پٽ به دشمن کي اهڙا ته ٽوٽا چٻائي ها جو هڪ هڪ اخبار ۾ ٻين جوانن وانگر منهنجي پٽ جو به فوٽو اچي ها. کيس ٻلو ملي ها. سائين.“
”لالو.“
سنڌوءَ لالوءَ کي ڀاڪر ۾ ڀريو آهي. لالوءَ کان ڄڻ، ڇرڪ نڪتو آهي.
”سائين، مان ڪڙمي آهيان، مسڪين آهيان. توهان جي پيرن جي خاڪ آهيان.“
”نه لالو نه. ائين نه چئه. مان توکي سڃاڻڻ لڳو آهيان. پر تو اڃان پاڻ نه سڃاتو آهي.“
سنڌوءَ لالوءَ کي ڀاڪر مان ڇڏيو آهي. لالو جهڪي ٿو پر سنڌو کيس جهڪڻ نٿو ڏئي. هو لالوءَ کي ورانڊي ۾ بيهاري ڪمري ۾ موٽي وڃي ٿو. اوندهه ۾ ئي الماڙي کولي هڪ رائيفل ڪڍي ٿو. گولين جو پٽو چيلهه مٿان ٻڌي هو ٻاهر ورانڊي ۾ موٽي آيو آهي.
”مان به توسان هلندس لالو.“
”سائين.“
”ڪجهه نه چئه لالو، چپ ڪري هل.“
سنڌو ۽ لالو اوندهه ۾ روانا ٿي ويا آهن. ٻنهي جي هٿن ۾ بندوقون آهن. ٻنهي جا قدم پختا آهن. اوندهه ۾ ڏسي نٿا سگهن پر پيچرا سڃاتل اٿن. ٻنين جو رخ ڪيو اٿائون جتي دشمن جا ڪجهه سپاهي لٿا آهن. هو ٻئي دشمن جو اجل آهن.
1965