ويران دل جي دنيا
صبح کان اسان جي گهر ۾ اتر ويلا متل آهي. گوڙ جو آواز گهٽ ڪرڻ لاءِ اول ته سڀ دريون ۽ روشندان بند ڪري ڇڏيا هيم، پر عورتن جا واڪا ور ور ڪري وٿين مان اندر ايندا رهيا.
ڀڳل دل جي زخمن کي مڙهڻ لاءِ هن ڪمري جي اڪيلائيءَ کي اچي اپنايو اٿم، پر اڄ ان خاموشيءَ ۽ سانت کي هيٺان اڀرندڙ آوازن، واڪن ۽ ڪيڪڙاٽين ڀڃي پرزا پرزا ڪري ڇڏيو آهي. صبح کان دل ٿي چاهيم ته هن گهمسان مان نڪري وڃان، ڪنهن اهڙي هنڌ ٿائينڪو ٿيان، جتي منهنجي دل جي آهه و زاريءَ کان سواءِ ڪجهه به نه هجي. پر مون ۾ ايترو به ست ناهي جو دنيا جي ٺٺولين کي پنهنجي ظاهري شڪست سان سهي سگهان. بيمار ۽ لاغر جسم، ۽ ٿڪل ٽٽل روح کڻي ڪٿي ڪٿي ڀٽڪندو رهان؟
هينئر پنهنجن منتشر خيالن جي ڀالن کان گهٻرائجي هيءَ دري کولي ڇڏي اٿم. ڏسي رهيو آهيان ته گهر جا ڀاتي انتظاري ۽ بيچينيءَ جي عالم ۾ ورانڊن ۽ پڌر ۾ اچ وڃ ڪري رهيا آهن. سامهون ورانڊي ۾ وڇايل آرام ڪرسيءَ تي امان ٻنهي هٿن ۾ مٿو جهلي ويٺي آهي. ڀاڀيءَ جي ماءُ جا پير پسيل آهن. ڪجهه منٽ اڳ بابا هٿ مهٽيندو پنهنجي ڪمري ڏانهن هليو ويو هو. هينئر ادا ڳورن قدمن سان ورانڊي ۾ وکون وجهي رهيو آهي. سندس پيشانيءَ تي جا بجا فڪر جا ليڪا نمايان آهن. منهنجون ٻئي ڀينرون سامهون واري بند دروازي تائين وڃي بار بار موٽي ٿيون اچن.
سامهون واري ڪمري جو در گذريل ڏيڍ ڪلاڪ کان بند آهي. ڪجهه دير اڳ ڊاڪٽر مهتاب پنهنجن ٻن نرسن سميت ڪمري ۾ داخل ٿي هئي. ان ڪمري مان صبح کان ڪيڪڙاٽين جا آواز اچي رهيا آهن، پر هينئر رڙين ۽ سڏڪن جو آواز وڃي ٿو وڌندو. رڙيون منهنجي ڀاڀيءَ جون آهن.
هوءَ اڄ هڪ انسان کي جنم ڏيئي رهي آهي. مان ان روڄ تي خار کائي رهيو آهيان. خاص ڪري جنهن ڏينهن کان منهنجي ننڍڙي دنيا اُجاڙي اٿائون، تنهن ڏينهن کان منهنجي من مان سڀني لاءِ محبت موڪلائي وئي آهي، پر گهر جي ڀاتين جي تشويش جا ٻه سبب آهن، هڪ ته ڀاڀيءَ جو ويم اهنجو ٿيندو آهي. پر هن دفعي ويم جو فڪر ايترو ناهي. ٻيو ته ڀاڀي اڳ ئي ٽن ڌيئن کي هن دنيا ۾ جنم ڏيئي چڪي آهي. سڀ کان وڏو فڪر کين ايندڙ انسان جو آهي. سڀني آس لڳائي آهي ته هن دفعي ڀاڀي پٽ ڄڻيندي.
مان سندن ان خيال کي قدرت جي ٺٺولي سمجهان ٿو، مان پڻ چاهيان ٿو ته ڀاڀي هن دفعي هڪ پٽ کي جنم ڏئي. منهنجي روم روم جي آرزو آهي ته ڀاڀي پٽ کي دنيا ۾ جنم ڏيئي. هيءَ ئي وقت آهي جو منهنجا زخم تازا آهن. هيءُ ئي وقت آهي جو منهنجا گهاءُ گهرا آهن. ڀل ته هڪ ڇوڪرو جنم وٺي. مان کيس نپائيندس، پاليندس ۽ پڙهائيندس. جيئن جيئن وڏو ٿيندو ويندو، کيس آهستي آهستي پنهنجي ويران پيار جا ڪومايل گل ڏيکاريندس، کيس اجڙيل ڪائنات جا کنڊر ڏيکاريندس.
هو کانئن منهنجو بدلو وٺندو. مان کيس ان لاءِ تيار ڪندس. قوي، طاقتور ۽ سگهارو ٿي وڏو ٿيندو. هو به مون وانگر هڪ ادنيٰ. نماڻي ۽ مفلس نوڪرياڻيءَ کي زمين جي خاڪ مان کڻڻ لاءِ خاندان جي ريتن رسمن ۾ باهه لڳائي ڇڏيندو. مون وانگر هڪ ڪنيز جي ڀر ۾ بيهي دولت ۽ امارت سان جنگ جوٽيندو. مان ظاهري شڪست کائي ويٺس. پر ايندڙ انسان هڪ دفعو وري اٿندو، هڪ مسڪين ڇوڪريءَ جو سهارو ٿي، کيس پنهنجي خاندان جي مغرور عورتن جهڙا حق ڏيندو.
سوچيان ٿو ته ان وقت اسان جي خاندان جي شان ۽ مان جو ڪنڌ ڪٿي هوندو؟ ان وقت بابا ڇا ڪندو؟ ان وقت منهنجي سنگدل ۽ مغرور ڀاڀي ڇا ڪندي، جڏهن سندس پٽ مون وانگر ضدي ٿي بيهندو؟ بلڪل مون وانگر! جيئن مون زهره لاءِ ڪيو هو.
اڄ به زهره منهنجي تصور ۾ موجود آهي. سندس پرنم ۽ مسرت ڀريل نگاهون اڄ به منهنجي اڳيان ڦري رهيون آهن. نماڻا نيڻ کڻي اهڙين ته اکين سان مون ڏانهن ڏسندي هئي جو منهنجي هردي جي انسانيت سندس قدمن ۾ سجدو ڪرڻ لڳندي هئي. ڄڻ ته کيس منهنجن واعدن ۽ انجامن ته اعتبار ئي نه ٿي آيو.
ڀلا، اعتبار به ڪيئن ڪري ها؟
اسان سنڌ جا زميندار نوڪرياڻين کي جيپن وانگر استعمال ڪندا آهيون. پنهنجين ڇوڪرين کي ته ڪوٽن ۾ سانڍي رکندا آهيون، پر مسڪين نوڪرياڻين سان اهڙو ورتاءُ ڪندا آهيون جهڙو بندوق کڻي شڪار سان ڪبو آهي. نه اوهي نه واهي! نه داد نه فرياد!
پوءِ ڀلا هوءَ ڪيئن اعتبار ڪري ها!
منهنجي چاهت کي شاهاڻو فريب سمجهي ويٺي، پر هڪ ڏينهن مون کيس پنهنجي الفت جي بي انت لهرن جي بيچيني ڏيکاري. مان اونهاري جي موڪل گذارڻ لاءِ گهر موٽيو هيس. انهن ڏينهن ۾ منهنجو ماروٽ به اسان وٽ آيل هو. سخت عيش پرست ۽ شرابي آهي. سچ آهي ته جيڪي مٺ ۾ سگريٽ جهلي چپٽيءَ سان رک ڇنڊيندا آهن، تن جا خيال مڙيئي خطرناڪ هوندا آهن.
هڪ ڏينهن صبح جو ڪسرت ڪرڻ لاءِ ٻاهر ٿي نڪتس، جو پنهنجي وهنجڻ واري جاءِ مان ڪنهن جي روئڻ جو آواز ڪن تي پيم. مان تڪڙن قدمن سان ان طرف آيس. جيڪي ڪجهه منهنجي اکين ڏٺو سو منهنجي غيرت کي جاڳائڻ لاءِ ڪافي هو. منهنجو ماروٽ نٻل ۽ ڪمزور زهره جو جسم پنهنجن مضبوط ۽ هوس ڀريل ٻانهن ۾ جڪڙي بيٺو هو. سندس اکين ۾ حيوانيت جي سرخي تري آئي هئي. زهره کيس سرگوشين ۾ ايلاز ڪري رهي هئي، رحم لاءِ ليلائي رهي.
مون ماروٽ کي ڪنڌ کان وٺي، سٽ ڏيئي کڻي ڀت ۾ هنيو. هن پاڻ کي ڇڏائڻ لاءِ جدوجهد ڪئي. مون هڪ زوردار چماٽ سندس ڀريل منهن تي وهائي ڪڍي. ڌڪ کائي وڙهڻ لاءِ وڌيو ته مون ٻانهن مروڙي سيني ۾ مڪ وهائي ڪڍي مانس. هو ٻيڻو ٿي سور ۾ اٿيو. زهره هڪ ڪنڊ ۾ هيسيل هرڻيءَ وانگر بيٺي هئي.
ماروٽ سور پچائي وري وڌيو ٿي ته مون خار وچان ڌڪو ڏيندي چيومانس، ”مان ڪاليج ۾ باڪسنگ جو چئمپئن آهيان. هڪ ڌڪ سان ڪنڌ ڀڃي ڇڏيندي مانءِ.“
هن بيشرمائي سان وراڻيو، ”يار تون به عجيب احمق آهين، هڪ نوڪرياڻيءَ لاءِ ايترو ماندو ٿو ٿئين.“
”بڪواس بند ڪر.“ مون شوخ اکين سان چيومانس. ”خبردار، جو وري زهره کي نوڪرياڻيءَ چيو اٿئي.“
دل چاهيو ته چوانس، ”ته، زهره به انسان آهي! جنم جنم جو ڦير آهي، زهره ڪنهن سيٺ جي گهر جنم وٺي ها ته هوند تو جهڙا سندس پاڇي لاءِ به واجهائيندي خاڪ ٿي وڃن ها. هينئن سندس توهين ڪرڻ جو خيال تنهنجي دماغ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ به پيدا نه ٿئي ها.
هن چيو، ”اڙي ميان، هڪ معمولي ڇوريءَ کي کڻي سر تي چاڙهيو اٿئي.“
”پنهنجي بد زبان بند ڪر، شمن“، مون نفرت وچان گهٽيل آواز ۾ رڙ ڪئي. ”مان زهره سان شادي ڪندس.“
”بلي بلي“، هن ٺٺولي ڪندي چيو.
مون کان رهيو نه ٿيو. هڪ ٻي چماٽ وهائي ڪڍي مانس. نه چاهيندي به چماٽ نڪ ۽ مٿين چپ تي وڃي لڳس. رت ريلا ڪري وهڻ لڳس. ٽوال سان نڪ اُگهندي چيائين، ”ان جو بدلو توکان ضرور وٺندس.“
ڀاڀيءَ جو ڀاءُ آهي. مون کان عمر ۾ وڏو ٿئي. سڌو ڀاڀيءَ جي ڪمري ۾ هليو ويو. ڀاڀيءَ اڃا ننڊ مان مس اُٿي هئي. الاءِ کيس ڇا ڇا وڃي چيائين. اهڙا ته ڪن ڀريائينس جو نيرن تي سڀني جي سامهون چيائين، ”توهان جي گهر ڪير عزت وارو پنهنجي ٽوپي لاهرائڻ ايندو.“
بابا ۽ ادا اچرج مان شمن ڏانهن ڏٺو، هن وات تان رومال هٽايو. سندس مٿين چپ ته انچ کن گهاءُِ هو ۽ نڪ به سڄيل هئس.
ڀاڀيءَ پنهنجو ڳالهائڻ جاري رکندي چيو ”ڪاليج ۾ پڙهي پاڻ کي الاءِ ڇا سمجهڻ لڳو آهي. نه اٿس ننڍي جي عزت، نه وڏي لاءِ مانُ.“
ادا ڪجهه ٻڌڻ بنا چيو، ”ڪاليج مان ٻه چار ڪپ ڇا کٽي آيو آهي، ڇوري جو مٿو ڦري ويو آهي.“
مون کان رهيو نه ٿيو. ڏند ڪرٽيندي وراڻيو هيم، ”شڪر ڪيو جو ڪنڌ سلامت اٿس. زمينداريءَ جو رعب هت نه هلندس.“
شام تائين جڏهن ڀاڀيءَ سڀني کي من گهڙت قصا ٻڌائي پڪ ڏياري ته زهره پنهنجي مرضيءَ سان شمن وٽ وئي هئي، تڏهين منهنجي اکين ۾ رت تري آيو. کين پنهنجو فيصلو ٻڌائي ڇڏيم:
”ڪجهه به هجي. مان هن سال ئي امتحانن کان پوءِ زهره سان شادي ڪندس.“
گهر تي ڄڻ بم ڪريو.
وايون بتال ٿي وين.
۽ جنهن ڏينهن وئڪيشن پوري ڪري موٽي رهيو هيس، تنهن ڏينهن سڀني جي سامهون چئي ڇڏيم، ”زهره منهنجي امانت ۽ توهان جو ننگ آهي.“
۽ پوءِ هيسيل زهره کي چيم، ”منهنجو انتظار ڪجانءِ، زهره!“
مان ضدي هيس.
مان باغي هيس.
منهنجي اٽل فيصلي اڳيان سڄي خاندان جي قلعي ۾ زلزلو مچي ويو، ۽ مون سندن وڏ ماڻهپائيءَ ۾ باهه لڳائي، زهره سان جلد موٽڻ جو اقرار ڪري شهر هليو آيس.
امتحان جي تياريءَ سان گڏوگڏ نوڪري ۽ جاءِ جي ڳولها پڻ شروع ڪيم. گهر ۾ پٺيان ڪوبه اهڙو همدرد ڪونه هيم، جنهن کان ٻه چار اکر زهره جي باري ۾ ٻڌي سگهان ها. جدائيءَ جا مهينا اوسيئڙي ۾ ڪاٽيم. ان جبل جيڏي انتظار ۾ فقط هڪ ڦير آيو. منهنجي خرچ جا پيسا گهٽائي ڇڏيائون. ادا ان جو سبب لکيو: ”خبر ته اٿئي، ته هن سال جا ماڪڙ لٿي هئي، تنهن ڪري تنهنجو خرچ گهٽايون ٿا. ڪفايت شعاريءَ کان ڪم وٺجائين.“
پيسا گهٽ اچڻ لڳا. ان جو اثر مون تي گهٽ ۽ منهنجن دوستن تي گهرو پيو. اڳ، جي دوست فقط سينيما جي لالچ ۾ مون سان ملندا هئا، تن منهن مٽي ڇڏيو ۽ ٻيا دوست، جي هوٽلن ۾ منهنجن پيسن مان سينڊوچ، چانهه ۽ سگريٽ پيئندا هئا، تن اچڻ وڃڻ ختم ڪري ڇڏيو. سندن عدم موجودگيءَ ۾ سڀ کان وڏو فائدو اهو ٿيم جو امتحان جي پوري پوري تياري ڪري پيپر ڏنم. ان وچ ۾ مستقبل جا پروگرام تعمير ڪيم، جنهن خيال کان منهنجن مائٽن منهنجي خرچ جا پيسا گهٽائي مون کي تڪليف ڏيڻ چاهي، سو ارمان سندن پورو ٿي نه سگهيو. وچولي رهڻي ڪهڻي ۾ زندگيءَ جي حقيقتن جو ويجهڙائيءَ کان مطالعو ڪيم. انهن ئي ڏينهن ۾ ٻن ڪمرن واري هڪ جاءِ ملي ويئي. هڪ طرف امتحان جي رزلٽ جو انتظار ۽ ٻي طرف نوڪريءَ جو فڪر! اهڙين حالتن ۾ مون لاءِ نوڪري نهايت ضروري هئي. ڄاڻ هيم ته جنهن ڏينهن زهره کي ڳاڙهو وڳو پارائي، هٿن تي ميندي لڳائي پاڻ سان وٺي ايندس. تنهن ڏينهن کان منهنجي خاندان جا فرد مون کي ستائڻ ۾ ڪابه ڪسر باقي نه ڇڏيندا. نوڪري! نوڪري به ملي وئي. هڪ اخبار ۾ رپورٽر جي جاءِ مليم.
رزلٽ ٻڌڻ بنا، پنهنجي زندگيءَ جي سڀ کان اهم آرزو پوري ڪرڻ لاءِ مان ڳوٺ روانو ٿيس. ستن اٺن مهينن کان پوءِ ڳوٺ وڃي رهيو هيس. ان وچ ۾ نه زهره جي مون کي ۽ نه زهره کي منهنجي ڪا سڌ هئي.
منهنجا قدم مضبوط هئا. دل ۾ پنهنجي فيصلي ته فخر پي محسوس ڪيم.
اکين ۾ لامحدود خوشين جون روشنيون رقص ڪرڻ لڳيون. دولت امارت ۽ وڏ ماڻهپائيءَ جي ڪوڙي ديوار کي ٽوڙي، پنهنجي ننڍڙي، سچي پيار ڀري دنيا سجائڻ نڪتو هيس. اميدن جي ڏياٽن کي نراشا جي آنڌين کان بچائيندو حويليءَ جي در وٽ پهتس. بنا اطلاع جي پهتو هيس، شايد تنهن ڪري سڀني جي منهن جو پنو لهي ويو. ماءُ به سون ۽ چاندي جي پاسي ٿي بيٺي. ائين ڪرڻ سان هن مامتا جو مذاق اُڏائي ڇڏيو. ڏٺم پئي ته سڄي گهر جا ڀاتي پاڻ ۾ سس پس ڪري رهيا هئا. ڪمرن ۾ اچ وڃ ڪرڻ لڳا. ڄڻ ته ڪجهه لڪائڻ جا سانباهه ڪري رهيا هئا. پر منهنجيون منتظر نگاهون زهره کي تلاش ڪري رهيون هيون. هوءَ ڪٿي هئي؟
پنهنجي وڏي ڀيڻ کان پڇيم ـ ”زهره ڪٿي آهي؟“
”منهنجي ڳنڍ ۾ ٻڌل آهي ڇا؟“
پريان ڀاڀيءَ کي ڏٺم، منهن تي مرڪ هيس.
”زهره ڪٿي آهي؟“ کانئس پڇيم.
”جتان آئي هئي، اتي وئي آهي.“
”گهٽ اکرن ۾ جواب ڏي، ڀاڀي.“
”بڪواس بند ڪر.“
”مان پڇان ٿو زهره ڪٿي آهي؟“ ڪاوڙ ۾ منهنجو رت ٽهڪڻ لڳو.
امان اوري ايندي چيو، ”بي حيا هڪ ڏينهن شمن جي نوڪر سان ڀڄي وئي.“
اوچتو آسمان منهنجي مٿان اچي پيو. پاڻ سنڀالي چيم، ”اهو ڪوڙ آهي.“
”هٿ ڪنگڻ کي آرسي ڪهڙي!“ امان چيو، ”شمن ويچارو هٿ ڪرڻ ويس ته .... “
”ته؟“
”کڻي کوهه ۾ ٽپو ڏنائين.“ اڳتي هن ڇا چيو، سو ٻڌي نه سگهيم.
نوڪري، امتحان رزلٽ! مستقبل جا سڀ سپنا! زهره ۽ منهنجي انوکي دنيا! ڪٿي آهن اميدن جا منتشر موتي؟
سڄي دنيا کان منهن موڙي، هن ڪمري کي اپنايو اٿم. ڪالهه اسان جو پراڻو ڪڙمي لالو ڇت جو ڄارو لاهڻ لاءِ منهنجي ڪمري ۾ آيو هو. مون دريءَ مان خواجه خضر جي اجڙيل آستان ۽ ويران ساڌ ٻيلي ڏانهن ڏٺو، لالوءَ ڏڪندي ڏڪندي چيو.
”سائين! تنهنجو ڏک ڏسي نٿو سگهان.“
”ڏک فقط ان ڳالهه جو اٿم، لالو،“ مون چيس، ”ته اڄ تائين اصل حقيقت کان بيخبر آهيان.“
۽ پوءِ لالوءَ ڪنبندي ڪنبندي، هيڻي آواز ۾ سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو، ته ڪيئن شمن معصوم زهره کي نوڪرن کان اغوا ڪرايو هو، زهره مدد لاءِ پڪاريو ۽ اوچتو ڀاڀي ڪنهن ڪنڊ پاسي کان لٺ کڻي هن غريب تي ٽٽي پئي هئي، وڃي:
”شرم نٿو اچيئي، ڀريل گهر ۾ اهڙا قهر ٿي ڪرين ـ انگل ڪري مڙس ٿي مارين.“
لالوءَ ٻڌايو ته زهره شرم وچان جو ڊوڙ پاتي ته سڌو وڃي کوهه ۾ ٽپو ڏنائين.
”معصوم جو لاش هٿن سان کوهه مان ڪڍيو هيم.“
شمن، ڀاڀي، دولت، وڏائي ۽ خانداني وقار، سڀني هڪ ٿي هزارين هاڃا ڪيا.
اجهو هينئر شمن به چپٽيءَ سان سگريٽ جي رک ڇنڊيندو آيو آهي. سندس عيار ۽ مڪار اکيون مون ڏانهن اٿيون آهن. مان دل جي سڄي نفرت سان ڏانهس ڏسي رهيو آهيان. سندس ڪارن چپن تي هڪ طنز ڀري مرڪ کيڏي وئي آهي، ڄڻ ته چئي پيو. ”ڪيئن، بدلو ورتو مانءِ نه؟“
پر، ڪاش ته ڪو کيس ٻڌائي ته هار ۾ اسان جي جيت آهي، شڪست ۾ اسان جي فتح لڪل آهي.
”مبارڪ، مبارڪ.“ اهو آواز هڪ نرس جو آهي.
”پٽ ڄائو اٿس.“
”شل سدا جيئي.“
شمن مون ڏانهن ڏسي رهيو آهي. دل چاهي ٿي ته چوانس ته هي نئون انسان توهان کان بدلو وٺندو. هو جڏهن پنهنجي دنيا سجائڻ جا سانباها ڪندو ته پٺيان مان سندس امانت جي حفاظت ڪندس.هو مون وانگر اڪيلو نه هوندو. مان سندس ڀر ۾ بيهندس. هي نئون انسان توهان کان منهنجو بدلو وٺندو.
مان دريءَ جا طاق ٻيڪڙي رهيو آهيان. گوڙ وڃي ٿو گهٽبو.
1963