باب پنجون : دادلي درياه جي آبي مڇي
پلو: جيئن ته پلو سمنڊ يا کاري پاڻي جي پيداوار آهي. اڳي جڏهن ڊيم ۽ پاڻي کي روڪڻ جا در نه هوندا هئا ته پلو چرڻ يا خوشحالي ڪرڻ لاءِ سمنڊ مان اوڀارو سَير تي نڪرندو هو. جيڪو حيدرآباد لتاڙيندو، ڪشمور تائين پهچي ويندو هو. مهاڻا به اڪثر سنبوهي رڇ سان پلن جو شڪار ڪندا هئا. ليڪن هن وقت سالن پڄاڻان، درياه ۾ پاڻي نه هئڻ سبب ۽ بئراجن تي در لڳل هئڻ سبب صرف ڪوٽڙي تائين اوڀارو ايندو آهي. پلن جو وزن به ٻه ٽي سيرن تائين ٿيندو آهي، هڪڙا آني وارا ۽ ٻيا کيرا پلا هوندا آهن. گهڻو ڪري وڏا ماڻهو ئي مهانگو خريد ڪري کائي سگهن ٿا. باقي غريب غربو ته صرف پلي جو نالو ٻڌندو آهي، پلو به کائڻ ۾ تمام گهڻو لذيز ۽ سوادي ٿيندو آهي.
ڇلي:، درو، گراسي، پاپليٽ، مانڇري به ڇيلري مڇي ۾ ڳنڍيل آهن. هنن مڇين جو وزن به پاءُ کن جيترو مس ٿئي. هنن مڇين مان به مالي اپت جهجهي ٿيندي آهي ۽ ڳري رقم ۾ وڪامجن ٿيون. هي مڇيون به وڏين مڇين جو کاڄ آهن. اڻ لڀ هئڻ سبب مارڪيٽ ۾ ملهه، مهانگو اٿن.
جهڙوڪ ڪرڙو، ڏنڀرو، موراکو، ٿيلهي، شهڪر، ڏاهي، گندڻ، هنن مڇين جو شمار، ڇيلري، مڇي ۾ ٿئي ٿو. هي مڇيون دادلي جي مٺي پاڻيءَ جي پيداوار آهن. واڌ ويجهه جو سلسلو به درياه ساڻ اٿن. گهڻو ڪري سانوڻ ۽ بڊي جي مند ۾ ڄاڻايل مڇي جو، لڳ، لڳاءُ، ميلاپ ٿيندو آهي. سندن پيٽ ۾ آني ٺهي ٿي، جيڪا سوين آنن سان جهونجهيل هوندي آهي. ويم دوران صرف آنا درياهه ۾ اڇلينديون آهن ۽ انهن مان ٻچا ڦٽي نڪرندا آهن. اهي ٻچا ماءُ کان جدا ٿي، درياهه ۾ ڪرندا ويندا آهن. واڌ ويجهه ۽ کاڌ خوراڪ به درياءَ تي اٿن. ڄاڻايل مڇين جو وزن هڪ پاءُ کان پنجن اٺن سيرن جيتريون به رڇن ۾ مرن، کائن پچائڻ ۾ ڀلي لذت اٿن. گل فام به درياهه جي مٺي پاڻي جي پيداوار آهي. ليڪن پاڻي گهٽ هئڻ سبب اها جنس جيءَ ۽ بچي نه سگهي. صرف هن وقت وڏن ماڻهن جي ٺهرايل هٿرادو ڊيمن ۾ انهيءَ جنس کي خاص کاڌ خوراڪ ڏئي پالي وڏو ڪيو وڃي ٿو، مَري مارڪيٽ وڪامجي ٿو. قدبت ۾ سهڻي آهي ۽ کائڻ ۾ به شيري اٿس.
گوج لُنڊي بلا وانگر مڇي آهي، ڇيلري مڇي ۾ شمار آهي، مُرو، ڦاٻڻيون ملير، ڊينگڻون، هي مڇيون به ڇيلري مڇي ۾ شمار آهن. ليڪن سندن وزن بنهه پاءُ کن جيترو مس ٿئي. هي مڇيون درياهه جي آبي جانورن ۽ آبي وڏي مڇي ”ملي“ جو کاڄ آهن. ان کان علاوه ماري سنهن ڪيترن نڙن وسيلي ماري به ڳري ملهه کپائين، ڇاڪاڻ ته ڪيميڪل ۾ ڪم اچن.
ڄرڪو، سينگاري، کڳو فوجي يا سنڌي، ڇلي، لهڙ، هي مڇي به درياهي پيداوار آهي. هنن مڇين جو ڳاڻيٽو ملي مڇي ۾ ٿئي ٿو. ملي مڇي جي پٺن تي ڇلر نه هوندو، تنهنڪري بنا ڇلر واري مڇي ”ملي مڇي“ چئجي، ڄرڪو، سينگاري کڳو وزن ۾ ٻن کان ڏهن ٻارهن سيرن تائين جي وزن جيترا به درياه يا دريائي کوڙن ۾ مرندا آهن. هي مڇي به ڳري ملهه ۾ وڪامندي آهي. ٽيڪنالاجي جي دور ۾ هنن مڇين مان ڪيئي وکر ٺهن ٿا.
هي مڇي شوقين، پلاءُ ڀت ۾ ٺاهي، ان کي کائيندا آهن هنن مڇين جو کاڄ به درياه ۾ ننڍين مڇين کي کائي پيٽ قوت ڪرڻ آهي واه رنگي تنهنجا رنگ، عجب اسرار آهي، جر ۾ جياليندڙ هنن ساهه ڀريل مڇين جو!
آئون اڏامي هنجڙا، سر ۾ سارينئي،
متان مارينئي، پاهيڙي پهه ڪري
سچ پچ ته آبي پکين جي فطري سونهن هوندي آهي.