باب تيرهون : سنڌو درياه جي کاٻي پاسي ڍنڍون، ڍورا، واهڙ ۽ دٻا
کوکرن واري ڍنڍ، مياڻي وارو دٻو، چڪڻ واري ڍنڍ، گهارو گڻنب گچيري وارو ٻٽڙن واري ڍنڍ، هوت خان وارو دٻو، مين ٻگهيه وارو دٻو، شادي وارو دٻو، ڪل وارو ڍورو، بجر وارو دٻو، دوستن وارو واهڙ، خيري وارو دٻو، کوسن وارو واهڙ، لغارين وارو واهڙ جيڪو اوڀارو صفن کان وهي شاهه مراد کان ٿيندو لغارين واري ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. لغاري واري ڍنڍ، ڏاهري وارو دٻو، سيٺرن واري ڍنڍ، صفن واري ڍنڍ، پيرو راهو وارو واهڙ، سکپور وارو دٻو سپنا ڍنڍ اچي وڃن ٿا. هي پراڻا نکام آهن. درياهي وهڪرن مٽجڻ ۽ لٽجڻ سبب ڪي ڍورا ڍنڍون، دٻا ۽ واهڙ آهن ته ڪي دادلو درياه پائي ويو.
سنڌو درياهه جي کاٻي پاسي ڪيٽيون، ٻيلا، پتڻ ۽ ڀاڻ
دادو مورو پل کان ڏکڻ لڳ ڪيٽي جيسر، اڌ درياهه جي اوڀر ۽ اڌ اولهه فاضل جاگير، جيڪا رئيس رسول بخش خان مري آف ٽنڊو آدم واري جي جاگير، ڪورائين جي ڪيٽي، لغارين جي ڪيٽي، ٻگهين جي ڪيٽي، اڌ اوڀر ۽ اڌ درياهه کان اولهه، خيرو ديرو ٻيلو، خيرو ديرو پتڻ، ڪنداهه ٻيلو ۽ سکپور ٻيلو آهن. خيروديرو پتڻ، صفن پتڻ، ڦوٽي وارو پتڻ، منهڙو پتڻ ۽ سيوهڻ پتڻ آهن. ڪيٽي سيٺر، ڪيٽي گلڻ ڄام ڏاهري، نواب لغارين جي جاگير، سکپور ٻيلو قلندر شهباز جي جاگير جيڪا گادي نشين سيد گل محمد شاهه جي حوالي هئي. هن وقت سندس پونئر سيد حاجن شاهه، سيد مراد شاهه ۽ سيد الهه بخش شاهه سنڀاليندا اچن ۽ پوءِ پاتڻي چارو اچي وڃي ٿو.
ڳوٺ لليه کانپوءِ ڏکڻ ۾ مرين جي جاگير ۾ قاسم کوسو ۽ احمد کوسه جا ڀاڻ ۽ مائي نازي کوسو جا ڀاڻ مشهور هئا. مائي نازي کوسه ڪنڌي جي ڪنڌار عورت هئي. ڀاڻن تي آئي وئي کي دل جي گهراين سان لولو کارائيندي هئي ۽ مال پڻ پهريندي هئي. ڪيٽي لغاري ۾ دوسن لغاري جا ڀاڻ، حسن احمداڻي لغاري جا ڀاڻ، منظور احمداڻي لغاري جا ڀاڻ، مين ٻگهيه، غلام حسين ۽ علي گوهر جا ڀاڻ، ٻگهين جي ڪيٽي ۾ بڙدين جا ڀاڻ، مائي ڦاپان بڙدي جا ڀاڻ، مائي ڦاپان مَردن جي مٽ هئي. دادلي جي ڪنڌي تي مائي ڦاپان هاڪاري هئي، خيرو ديرو ٻيلي ۾ ٻاجهي جتوئي ۽ محمود جتوئي جا ڀاڻ، سيٺر جي ڪيٽي ۾ لعل بخش عرف لعلي سيٺر جا اڻ مشهور هئا. سکپور ۾ رئيس هاشم ٻگهيه جا ڀاڻ، گل حسن سهتو ۽ ڪوڙو سهتو جا ڀاڻ، ڀاڻن وارا ڳالهه ڳت وارا به هئا ۽ سوين دليون هيس. ڪنداهه وڏي ۾ مقيقم ڏاهري واري چونڪي، علي محمد راهو وارو ٿاڻو مشهور آهن. ٿاڻو حسن جا ڀاڻ، ٿاڻو پريل شاهه ۽ ٿاڻو مير محمد راهو به ڪچي ۾ مشهور آهن. سپنا ڍنڍ جي ڪنڌي تي واحدو سماٺي جا ڀاڻ، حسن چوڌري اوٺو جا ڀاڻ سنهڙو پتڻ، اهي ڪنڌي جا اهم مرڪز هئا. آيو ويو هنن ماڳن تي سلاماليڪي ڪندو هو. هن وقت ته درياهي وهڪرن مٽجڻ ۽ لٽجڻ سبب، پاڻي جي دادلي ۾ اڻهوند، ٻيلن جي ختم ٿيڻ جي ڪري اهي ماڳ نه رهيا آهن، تاهم ڪجهه آهن ته ڪي مٽجي ويا.
نوٽ: ڳوٺ لغاري بجراڻي جا رهواسي پاڙن جي وصرت ۾ تقسيم ٿيل آهن، جيڪي پاڙا هن ريت آهن، بجراڻي، خيراڻي، چڪراڻي قيصراڻي، عطراڻي، سهراباڻي، مهراباڻي، مولڻائي، ميراڻي ۽ فقير آهن. خدا بخش جي ڳوٺ وارا سڏبا آهن، احمداڻا،ي باگاڻي ۽ ڏتاڻي به آهن. هتي مضمون ۾ پاڙي جو تخلص ڏيندي لغاري لفظ پويان لکجي ٿو.