سنڌو سڀيتا بابت
ڇا ڪن، ڇا پٽيون، ڇا کنجهو لڙهندا هئا،
ڇا ولر پکين، ڇا ڍير مڇين جا، ڇا گندڻ ڄرڪا ايندا هئا.
ڇا درياهه جون پائڪون، ڇا زمين جون ساوڪون، ڇا فصل ٿيندا هئا.
ڇا مبتون، ڇا چاهتون، ڇا ڳجهارتون ڏيندا هئا،
ڇا! خانو ائين ٿي سگهي ٿو، جيئن اڳ سنڌي چوندا هئا،
ڇا سنڌو ائين ٿي سگهي ٿو، جيئن اڳ سنڌي چوندا هئا؟
مشتاق علي باگاڻي ولد زوار گل حسن لغاري، باگاڻي جنم 1949-04-12 هي صاحب ڪهنه مشق اديب ۽ شاعر آهي. وڏي همت ۽ جرئت سرن سڄي عمر پنهنجي حاتي جي سگهه اڄ تائين ڏيندو اچي، منهنجي لاءِ ته هو متبرڪ شخصيت آهي. مون هن ۾ ڪڏهن به وڏائي، غرور پاڻ پڏائڻ ۽ تڪبر نه ڏٺو آهي. فقيراڻو انداز اٿس. شاهپور جهانيان کان اوڀر طرف ڳوٺ حاجي علي بخش باگاڻي جو ويٺل آهي. هن وقت موري شهر ۾ رهي ٿو. ڪافي کان گهڻو زياده مشاهدو اٿس. لاري جي ڪنڊيڪٽري کان ليبر جي ڊائريڪٽري ماڻي رٽائر ڪيائين. هن وقت سندس کي مليل ورثي جون زمينون ڪچي، پڪي، سنڀالي رهيو آهي. سندس ڪيئي ڪتاب لکيل اٿس. ادب ۽ شاعري جي ڀريل ڀنڊار مان اڃا تائين لکندو اچي. تمام سادو کلڻو ملڻو، قد جو بندرو، وچولا شهپر رکيل، سونهاري چَٽ تُري ۾ جوار جي داڻي جهڙو رنگ، حد کان وڌيڪ سهپ جو مادو رکندڙ، نوڙت ۽ نياز وارو، شل خداوند ڪريم عمر دراز بخشيس آمين. شڪاري ميخ به لڳل اٿس، ٺٽي ضلعي ۾ بندوق کي خوب وڄايائين.
مشتاق باگاڻي جا لکيل ڪتاب اڻ ڇپيل ڪتاب:
1. اجهاڻل آس، ڪهاڻين جو مجموعو
2. هي جي ٻول ٻريا شاعري (گولڊ ميدل مليل)
3. لڙهندڙ ونجهه، اٻهريون لهرون، شاعري ”پاڪستان رائيٽس گلڊ پاران انعام يافته،
4. هو جي پهڻ پٻ جا ادبي تاريخ
5.لاڙ جا ڏينهن لاڙ جون راتيون سنڌي لوڪ ادب تي ڪتاب
6. سوجهرو رسالو قسطوار ڇپيل
7. ڳالهيون ڳنوارن جون، سنڌ جو ڪلچر
8. ننگر ٺٽي جو سماج ”مطالعو ۽ مشاهدو“
9. ساحلي علائقي جي جتن ۽ مهاڻن جو سماجياتي مطالعو
(انگريزي ۾)
10. کراچي کي دن کراچي کي راتين ”منظوم ڊرامه“ (اردو)
اڻ ڇپيل ڪتاب:
1. ويا گذاري ڏينهڙا ڳوٺ لغاري بجراڻي جي تاريخ
2. ڪاري رات، اتر ۾ ڪانڀو شاعري شيخ اياز جي مهاڳ سان وغيره.
مهر علي: مهرو فقير ولد سرائي يار محمد لغاري جو وڏو پٽ آهي. هيئنر پڇاڙڪا پهر اٿس، حسنين جو حبدار آهي. سدائين روئندو ڏسڻ ۾ ايندو آهي. بيتن جي صورت ۾ شاعري سهيڙڻ وارو ڪير به ڪو نه اٿس. پنجتن پاڪ جي ثنا ۾ شاعري اٿس.
1. سمجهه ڳيان، سمجهه ڳيان، ميڏا بابل سائين، تون ودا هين، صبر دل وچ پائي،
پارت هوئي ميڏي اڪبر اصغر ڀراوان دي، ميڪون آهي، اميد پرڻاوڻ دي،
مين تان ول ول بوسي ڏي گهنا، اڪبر اصغر ڪون، نهين تانگهه لهندي ڀراوان دي.
ول ملون يا نه ملون، هي بي پرواهي، رب دي،
جڏهن سهڻي وَسدي آسي شهر مديني بابل سائين،
مين وتي آسي ڀرا اڪبر اصغر ڪون ڳل لائي،
هڻ سڃ ڪر ڳيوي، شهر مدينه، ودي هي روندي ڀيڻ نماڻي،
مين ته رو رو ٿڪيان، بابل سائين مين ڏهدي هان چئو طرف چوڌاري.
ڪوئي نظر نهين اوندا، ميڏي دلڙي ٿئي هي پريشاني،
آکي گنهگار ”مهرعلي“ ڪوئي سڄڻ نظر نهين اوندا، ميڏي دلڙي ٿئي هي پريشاني،
خيبر جي ميدان تي حضرت علي عليه السلام جو معجزو:
1. مرحب ويٺو آ ڪوٽ تي حملا ڪري پيو هر هر هيڪار،
ناجومي هڻ نجوم، ڪنهن جي نڪري ٿي فتح ڪنهن جي نڪري ٿي هار،
پوءِ ڪاوڙ آئي ڪميڻي کي، ناجومي کي ڪيائين سزادار،
چيائين چوڏهن سوَ آ لشڪر محمد جو منهنجي لشڪر ڏي ته نهار،
چئي محمد ڪو نه گهرايو آءَ مديني مان، جيڪو ڪروڙين ۽ پدمان وڃي ٿو پار،
چيائين علي جيڪو مونکي وٺي آڻي ڏئي، تنهن کي سوين ڏيندس دينار،
محمد پڪاريو ناد علي ناد علي، اها ملائڪن مديني پهچائي تار،
نبوي مسجد ۾ پڙهي پيو علي نماز، لبيڪ يا رسول الله حاضر تنهنجو تعبيدار،
نماز پڙهي فارغ ٿي، پوءِ دعا گهري آئو دلدار،
غلام قمبر پڇيس نبوي مسجد ۾، ڪنهن سان ڪئي آ گفتار،
غلام قمبر منهنجي دلدل کي تيار ڪر، مونکي سڏي ٿو سردار.
خيبر جي ڪوٽ تي:
حيدر علي کنيائين، اچي پنهنجي ذوالفقار،
آيو دلدل وٽ ته هڪ لحظي ۾ ڏئي هَلَ تون للڪار،
تنگ منهنجو ڍرو ڪر، اڳيان ڏس تون خيبر جي وڻڪار،
پل نه گذريو، منهنجو پرين آيو، ڪر ڪڪر ڪارنڀار،
نر سڀئي ماديون ٿي ويا، آيو شير آهي بازار،
اڳيان گڏيس انٽر حرامي، تنهن پڇيس خبر چار،
ڪير آهين، ڪاڏي ٿو وڃين، ڪهڙو تنهنجو ڪم ڪار،
نالو منهنجو آ حيدر قرار آهيان قاتل ڪفار.
هتي ڪيئي آيا خان کپي ويا، مرد جهلي ويا مار،
مڙس گڏيو اٿئي ڪو نه ڪو، تو گانڊو ڪيا آهن غار،
يا دين مڃ محمد جو، يا اول ڪر پنهنجي وار،
ڪيئن مڃان دين محمد جو، توڙئون ٿئي ها تڪرار،
انٽر کي ماري، هاڻي ٿيو آ، خيبر تي تيار،
آيو خيبر جي ميدان تي، اٿي مليس سپهه ۽ سالار،
خان خوشين مان ڪين ماپن، ڀلي آئين، اسان تنهنجي آڌار،
مرحب روئي هليو ماءُ ڏي، اڳيان ڇرڪ ڏنس شيطان، ايڏو پهلوان اٿئي، تو سوَ مڻن جا کڻي ٿو بار،
علي تنهنجي اڳيان آهي، جيئن ڪالهوڪو ٻار،
مرحب موٽيو پوئتي، جلدي ٿي ويو علي جو شڪار
”مهر علي“ آهي هقي علي جو حبدار.
استاد بهاول لغاري
استاد بهاول لغاري ولد سرائي سمندر خان لغاري جنم 1940ع ڳوٺ لغاري بجراڻي تعلقه مورو ضلع نوشهرو فيروز.
هي فقير قوي دل حوصله صاحب، انسان دوست، همدرد، صابرين ۽ سفيد پوش، سنڌي ماستري کان سب ڊويزنل ايجوڪيشن، آفيسر ٿي، 2000ع ۾ رٽائر ڪيائين. بلوغت ۽ جواني ۾ شوق شڪا ڪري ڪتن جي مدد سان مِرن جو ماري رهيو توبچي به ڀلو هو. ڦاڙها به کوڙ ماريائين، شايد گذريل عمر ۾ دائمي خوشي ۽ اطمينان قلب حاصل ڪرڻ جو سوداگر رهيو هوندو. ليڪن رٽائر ٿئي کانپوءِ، هن فقير پنهنجو پاڻ کي شاعر جي صورت ۾ ظاهر ڪيو. حافظ علي مراد مست زرداري جو معتقد آهي. اتان کان رتي ماسو فيض به مليل اٿس، جنهنجو پنهنجي شاعري ۾ به اظهار ڪيو اٿس. ”بهاول تنهن جاني کي جس، جنهن مست ٽاريو مصيبت کي“ جهٽ پٽ چار ڪتاب ڇپائي ڪتاب ڇپائي پڌرا ڪيائين.
1. اڌوري آس ڪهاڻيون
2. عشق مون اڻاٺ شاعري
3. عشق مون ايمان شاعري
4. سچل جو ٻالڪو ناول
ڪجهه ڪتاب ڇپائي هيٺ پڻ آهن
1. خاڪ ۽ کٽ ڪهاڻيون
2. عشق مون اسرار سرائڪي شاعري
3. ايران، سعودي عرب، لاهوت ۽ ٿر جا سفر نامه
هن وقت سندس اظهار حال مان ڀائنجي ٿو ته دائمي خوشي ۽ اطمينان قلب هڪ اڻ ڏٺل وهم ۽ گمان واري آئيڊيل کي ڳولي لڌو اٿس. کائنس انهي آئيڊيل جي جهلڪ محو حيرت ۾ آهي. شال! خالڪ اڪبر روب صحبت رکيس. آمين پنهنجي زندگي جي آتم ڪٿا لکي ها ته هڪ وڏي تاريخ جڙيپوي ها. نموني طور ڪجهه شاعري پيش ڪجي ٿي.
ڪلام ٿلهه: سڄي هن سنسار ۾ ڪو هندو ته ڪو مسلمان،
ڪو ملان ته ڪو موالي، ڪو مومن ته ڪو مروان،
1. ڪو لاهوتي ته ڪو لعل، ته ڪو عشق ۾ آ پئمال،
ڪو صوفي ته ڪو شيطان.
2. ڪو مسجد ته ڪو مندر، ڪو دوزخ ته ڪو دربدر،
ڪو سامي ته ڪو سلطان.
3. ڪي ڄمن ٿي ڄام، ڪن کي عشق انعام،
ڪي گمراهي ۾ غلطان..............
4. ڪي ريجهائن رام، ته ڪي دعوى ڪن رحمان،
ڪي عرش گهمن انسان.......................
5. ڪي مجاز ۾ مست، ڪي بادشاهي ڪن بهشت،
حيرت ”بهاول“ حيران.
1. پاڳل بهاول پڌرو، هزارن ۾ هڪ
متان ملي سُرڪ، اٻوجهائي ۾ عشق جو،
2. ظاهر مظهر هر صورت ۾ پاڻ ئي پڌرو
ذات صفت ۾ بهاول ئي سمجهه بي ايمان،
3. ڀونڪڻ کان بس نه ڪج، چونڪي ڪر چور،
متان ڏين ڳڀو ڀور، ڪتي جيان ڪور ڪوري ڪري،
4. الله سائين جي اهليت تي، ذرو نه شڪ گمان،
واحد القهار، ولما ڪرين، اهيون، حيرت ۾ حيران.
5. الله ڪان، بعباده بصيراً، پوءِ به هاڃا هن جهان،
”بهاول“ آهي، اي ارمان، الله جي انصاف جو؟
بهاول پنهنجي شاعري جي ڪتاب ۾ تخلص، باگڙي، کبڙو ٻاليشاهي، ٻڪري ۽ ڪتي وارا تخلص ڏيئي هيٺائين واري واٽ ور تي اٿس، ڪٿي وري الله سائين جي انصاف کي چئلينج به ڪندو رهي ٿو.
عشق، عاجزي ۽ وحدانيت ڏانهن تڪڙيون وکون پيو کڻي، پاڻ عشق جو عاشق آهي. سمجهي هي نٿو سگهجي ڇا هن جو رايو آ.
هاڻي جولاءِ ۽ آگسٽ 2010ع واري ٻوڏ بابت هي بيت لکيو اٿس، جيڪو موري ۾ ادبي رهاڻ ۾ سندس پٽ امتياز علي لغاري 2010-09-26ع تي پڙهيو.
ٿلهه: هي سيلاب هو سڪرات برابر، هڪ سيڪنڊ سڄي رات برابر
1. ٻچا، اجها، ڳڀا لڙهي ويا، پارڙي پيل اٽا لڙهي ويا.
قلب ڪربلا حالات برابر.
2. آڌي رات گگهه اونداهي، گهر گهر هو ذڪر الاهي،
هاڻي هاڻي هئي نات برابر.
3. ڪي وير ويا، ڪي مهمير ويا، ڪي ونيون ويون، ڪي ٻنيون ويون،
4. ٻڏل ٻوڏ مان بلائون بندن تي ڏنگين ڏانئڻيون کٽن مجن تي،
چئو طرف هئي چهلم رات برابر...........
5. بنان اجهي خلق بندن تي، ٽن ڏينهن کان بيمار بکن تي،
ڪُمهري هئي ڪات برابر.................
6. اَدي اَدا کي باٿ لاءِ بار، ٿلهي لهڻ سان پاڻي تار،
هئي منجهند به انداهه رات برابر.............
7. بيحد بيزاريون بحر جون، ڪيهون، ريهون قهر جون،
لڳي لذت الله کي لات برابر..................
8. ٻوڏ ٻڏل ڪي خان ڏٺم، خيرات پندين نانَ ڏٺم،
صدمن جون صدائون صلوات برابر.............
9. پاڪيٽ پيل ڦڪا ڀڳڙا، لوڻ جي ٿيلهي کٽمٺڙا!
هئي سرڪار ۽ امداد سوغات برابر.
10. خالي جهولي خالي لولي، ٻچڙو ٻوڏ ۾ کڻي وئي ڇولي،
ڳوڙها امي جا برسات برابر...............
11. هئا پناهه لاءِ وڏا واڪا، پاڻي پڙلاءَ پري ڌڌڪا،
الله صمد لاءِ سرباٽ برابر.................
12. مڻين ميڊيا جي محنت هئي، صحافين سرس صحافت،
هئا سماجي اڳواڻ سادات برابر................
13. ڪوڙا ڪارڪن، ڪوڙا آسرا، ڪوڙا آفيسر ڪوڙا سهارا،
ٿيا واپس جهٽ جهات برابر..............
14. الله کل شيءَ سميع بصيرا بهاول، پلڪ پهر کي ڄاڻي پل پل،
ڪيئي ٻوڏ خدا خيرات برابر.
15. الله به رنو هو ٽن هنڌن تي، هڪ ڪربلا ٻيو شام ٽيون، بندن تي.
ڏسي هيڻائي جا حالات برابر...................
حڪيم: استاد ميوو خان فقير، عنايت حسين عرف حاجي ملو، الهه بچايو احمداڻي ”فدائي“ عورتن ۾ سوني فقير، حاجاڻي بجراڻي، سوني ميراڻي، آست ميربحر، راڻي قيصراڻي طبابت ڪنديون هيون. طمع ڪا نه هين، في سبيل الله گهرن ۾ وڃي علاج ڪنديون هيون، سرڪاري دوائون ڪو نه هيون، جي هيون ته اڻلڀ جهنگلي ٻوٽين تي مارو هو.
دايون: لغارين جي ڳوٺ ۾ مائي صاحب خاتون، مائي ڀاڳان، دائپو ڪنديون هيون، پُني مراد هر ڪو ڏيندو هون، سنوڻ ساٺ جون به قابل هيون.
مانڊرا: حيدر فقير سهراباڻي، غلام شبير ولد گلڻ، علي گوهر ٻوڙو ۽ بخشو ولد يوسف، غلام علي ٻوڙو، حاجي ملو، ڪک رنجايل کي ڦيڻو ڦوڪ ڪندا هئا.
پيري: قلب علي، قاسم ولد الهڏتو، محب علي خيراڻي، ذوالفقار علي سهراباڻي، ٺارو بجراڻي، راوت پڪي وارو، ارباب علي، نجف علي سهراباڻي، حاجي ايوب احمداڻي، هي ڍورن هي چورن ۽ جهنگلي جانورن جا پير کڻي سولا ڪندا هئا. خانڻ ٻلال ۽ ڏاڙهو خيراڻي، خير محمد سهراباڻي به سٺا پيري هئا.
ڇپر ٻاڌا: ٽلو مهراباڻي، عثمان پڃارو، علي گوهر ٻوڙو، پانڌي ماڇي، خير محمد الياڻي، خير محمد احمداڻي، سائين ڏتو، علي بخش عرف همام دسته.
هڏ ٻاڌا: نهال خيراڻي ڀڳل هڏ ٻڌڻ جو ۽ جوڙڻ جو آڙي ڪاپ ڪاريگر هو.
ناڙي ڪاها: اڳي ته سردار خان ۽ مڱڻ خان مهراباڻي جي ڳالهه هئي پر پوءِ ٽلو مهراباڻي، علي گوهر ٻوڙو، پانڌي ماڇي سائين ڏتو، علي بخش عرف همام دسته، قمبر علي فقير، مير محمد ولد شاهه محمد، ڪالو ڪڇائي، غلام قادر بجراڻي، سوڍو ولد مراد علي، ايوب احمداڻي، انور پڃارو محبوب ماڇي، عيسى احمداڻي، ناچيز وغيره ڪي اڃا تائين ناڙيون ڪاهيندا پيا اچن ڪي وڃي مقامن ۾ مٽي جا ڍير بڻيا.
اڳئين ۽ پوئين ڪاهي کي جاٽ هڻڻ جي ڪاريگري هوندي هئي. مٿيان ڪاها پنجن کان ڏهن جوڙن جون جوٽون جوٽي ناڙي ڪاهيندا هئا. اڳي ٻوڏو ٿينديون هيون، تنهنڪري تونگن جا تونگ ناڙي فصل ڪاهيندا هئا. ناڙي جي به باقائده تاريخ ٻڌي ويندي هئي. ڪاٺ جون ناڙيون ۽ سنها هر گڏ ڪيا ويندا هئا. پري پري جي سنگتين کي جوڙا آڻڻ لاءِ چيو ويندو هو. ناميارا ڏاند ايندا هئا. ديڳون لاهي ڏسڻ ۽ ڪاهڻ وارن کي کارائيندا هئا. ناڙي جون مبارڪون وصول ڪندا هئا. قمبر علي، فقير خدا بخش جو ڳوٺ وارو به وڏو ناڙي ڪاهو هو. اسان جي تر ۾ سونف ڌاڻن، مسور، جواڻ، سئا وکر پوکڻ جو رواج ناڙي ذريعي هن فقير وڌو. گدرا ۽ ڇانيون به ناڙين ذريعي ڪوهين ڪاهيون وينديون هيون.
ڪوڪڙي: ڳهڻو خان فقير، ڪمون ملاح گچيرائي، غلام شبير ”ملنگ“، نظر حسين مهراباڻي، عالم خان، نظر علي تپيدار، صالح شاهه، روشن مولڻائي، قام چڪراڻي الهه بخش مولڻائي، استاد دودو، جعفر علي خيراڻي، محمد حسن عطراڻي، لوٽي، شوڪت علي بجراڻي، محمد علي قيصراڻي، غلام سرور بجراڻي وغيره وارا هئا ۽ آهن.
تيتري: صحبت علي ۽ علي بخش قيصراڻي ”ڀائر“ ابراهيم خيراڻي، لوٽي، ڪلو، نيازو، محمد علي، وارا تتر ڌاريندا هئا. پکڙن ۽ ڪوڙڪين ذريعي شڪار به ڪندا هئا.
تازو: چوندا آهن ته ”ترڻ تير هڻڻ ۽ سواري ڪرڻ“ وارا گُر هر انسان ۾ هئڻ گهرجي، تنهنڪري ڪچي واسين ۾ گهڻو ڪري مٿين ٽنهي گڻن جون خوبيون هونديون آهن.
پنهو ميراڻي، غلام مصطفى مولڻائي، قلب علي، نظر فقير، غلام علي بجراڻي، الهه بچايو ”ڀوتار“ خدا بخش جي ڳوٺ وارو، دوسن سهراباڻي، هوت خان بجر خان، طالب حسين ولد مير برڪت علي ولد حسن علي، حام علي ولد مهرو فقيرو، قاسم سنڊن تي به درياهه ترندا هئا ته ٻانهڙ به درياهه ڍنڍون ڍورا تري لڪ لنگهي ويندا هئا. چوندا آهن ته ”تري به تارو ٻڏي به تارو“ پنهون ميراڻي به رپي گپ ڇٽي موٽي هڪ سوڙهي ڍوري تري ٽپندي ٻڏي مري ويو. قاسم به 2010ع واري قهري ٻوڏ دوران بچاءُ بند کان ڳوٺ تري وڃي رهيو هو، ليڪن تيز وهڪري کيس ٻوڙي وڌس ۽ لڙهي ويو. ميانڏته فقير 2010ع واري ٻوڏ دوران گهر جي ڀت ڪرڻ سبب هيٺان اچي ويو ۽ فوت ٿي ويو.
ڀوڳائي: ياد حسين عرف ”يادو“ نظر فقير، سانوڻ منڊو، دوست علي جمعدار بجراڻي، فتح علي ولد وزير، گلو غازي سهراباڻي، مدد علي ميراڻي، شيرل سهراباڻي، حسنو ولد الهيار مهراباڻي، شوڪت علي ولد عطر، ڪاظم علي مهراباڻي، لوٽي، نيازو، حاڪم ولد شادي، محمد بخش ۽ خانڻ ڏتاڻين بهاول عرف ”بالو“ صابر حسين ولد يادو ۽ ٻيا ڪيترائي کلڻا کلائڻا مختلف ڀوڳائي ايٽم پيا پيش ڪندا هئا. سندن چهرو اڻ هوند ۾ به پيو ٻهڪندو هو.
اوٺي سوار: حاجي الهه بخش الياڻي، بلاول ولد سليمان، دوست علي مهراباڻي، علي بخش الياڻي، مير محمد ولد شاهه محمد رجب پڃارو، قاسم لڍ غلام حيدر ٻگهيه گچيرائي، سليمان هُليو، وارا اُٺ جي پٺن تي اِنڊ ٻڌي ساکرو، ٿر يا جابلو لاڙي، ڍاٽي وڏا اُٺ توڙي ڪنواٽ تڙيندا هئا. ميلن ملاکڙن تي اٺن کي ڊوڙائيندا هئا ۽ اٺ جي پٺن تي پلڻ رکي بار لڏيندا هئا. پري جا دوست پڻ ”نم“ جي ڳوٺ جا ٺهيل ”نير“ اٺن جي ڳچي ۾ ٻڌي بلاول لغاري وٽ اچي ٽڪندا هئا. رات جو چرڻ وقت اٺ جي اڳين ٽنگن ۾ ڏاوڻ يا نير ٻڌي ڇڏيندا هئا ته جيئن اٺ چرندو جوءِ نه ڇڏي وڃي.
ڪڏهن وري جت يا سوار شادين مرادين تي، يا درگاهن تي سُکائون ڏيڻ لاءِ اٺ پلاڻي، گورند، پُستنگ ۽ تنگ ٻڌندا هئا ۽ پڻ مَهري اٺن جي پڇ کي به پڇڙي ۾ رسو ٻڌي رسي جو ٻيو پلاند پلڻ ۾ ٻڌي ڇڏيندا هئا ته جيئن اٺ جو چٿرهه پڇ لڏڻ وقت ماڻهو کي نه لڳي. پلڻ پاکڙا گاشا، انڊون ۽ ڪجاوا، اٺن جي ٿوهن مٿان جڙي، ٻڌي ولر مردن يا عورتن جا کڻي باسون ڏيڻ ويندا هئا. گهوٽ کي به گهوڙن يا ڀلن اٺن تي سرڪس گهمائيندا هئا. اٺن جي گوڏن کان ٿورو مٿان ڇيرون ٻڌندا هئا ۽ ڳچين ۾ ڳانيون ٻڌندا هئا. گهڻو ڪري ڄڃ مَهري اٺن تي کڻندا هئا. هر ڪو صاحب حيثيت جتن کي پُني مراد ڏيندو هو. اُٺ جي نڪ ۾ لاٽي چِمر ۽ تَرون هڻندا هئا ۽ انهن ۾ مهار ٻڌل هوندي هئي. انهي مهار سهاري اٺن کي هيڏي هوڏي ورائيندا به هئا ته ڊوڙائيندا به هئا. ترون خاص ڪري مست اُٺ کي هنيون وينديون هيون.
حاجي الهه بخش الياڻي کي به اٺ کاڌو ۽ مري ويو،
نڙ: نڙ گهڻو ڪري ڪنگور جي ڪاني مان ٺاهيندا هئا، دوسن لغاري کي نڙ وڄائڻ ۽ ٺاهڻ جو ڏانءُ هوندو هو.
بينون: غلام نبي ”گُرين“ سهراباڻي ڏاڍي سريلي سوز سان وڄائيندو هو. ڪچهرين ۾ بينن جا سريلا آواز چار چنڊ لڳائي ڇڏيندا هئا.
نغاري: حاجي الهه بخش الياڻي ۽ ان کانپوءِ خير محمد الياڻي، سهائي چنڊ ڏسڻ وقت يا روزن جي مهيني ۾ سحري ۾ افطاري وقت وڄائيندا هئا.
دهل: ڳوٺ لغاري بجراڻي ۾ ايوب ميراسي دهل وڄائيندو هو، شادين مرادين تي ڇٺين يا جهنڊ لاهڻ وقت، ڳوٺ وارا ايوب ميراسي کان دهل وڄرائيندا هئا. ڪڏهن منادي گهمائڻ لاءِ به دهل وڄرائي ڄاڻ ڏيندا هئا. ايوب ميراسي راڄ کي سنڀاليو پي آيو. پر ڳوٺ پاي کانپوءِ لڏي ويو ۽ هاڻي ته هي جهان ڇڏي ويو.
راڳيندڙ: غلام شبير ولد وزير ته راڳيندڙن جي صحبت ۾ گذاريندو هو. باجو وڄائي راڳ ڳائيندو هو. گهڻو پوءِ جڏهن اسان جي ڳوٺ وارا جهانيان پوٽي سيد علي شاهه جا طالب ٿيا ته صوفياڻي رنگ ۾ رچي ويا. راڳ رنگ جو ورد ڪندا هئا، صادق علي فقير ۽ محب علي، الهه رکيو فقير يختياري جي تند سان تنواريندا هئا. سائين جا طالب وري سنگ جي صورت ۾ اسباط علي، برسات علي، محمد بخش عرف ”منو“ محمد رحيم خيراڻي، فقير محمد ۽ دربان علي وارا ڳائيندا هئا. پڪواز وڄائڻ جو محمد بخش عرف منو سٺو ڪاريگر هو. باجا، يختيارا، گهڙا ۽ گهاگهريون وڄائي ورد ڪندا هئا. هن وقت سوڍو فقير به سندن ئي صحبت مان پرائي چوٽي جو فقرائي فنڪار ٿي ويو آهي. سُر ۽ سوز جو آلاپ گهڻو ڪري ”سُر جوڳ“ ۾ اٿس مٺڙي ۽ سريلي آواز سان ڳايل ڪلام ڪيترن ئي ڪيسٽن ۾ سمايل آهن. ريڊيو ۽ ٽيليوزن جو به سنڌ ۾ مشهور ڳائڻو آهي. ڳوٺ ۾ محرم پاڪ جي مهيني ۾ دوهيڙا ۽ نوحه پڻ درديلي آواز ۾ پڙهندو اهي. شل رب العزت کيس انهيءَ عشق ۾ ڪامياب رکيس مين.
گهيڙ ۽ چارا: ٻوڏو يا برساتون پونديون هيون ته واهڙ جا گهيڙ ۽ سائو چارا ڊهي ويندا هئا. عثمان پڃارو هر وقت گهيڙ ۽ چارا ٺاهڻ لاءِ ڪوڏر، واهولو، ڪهاڙي ۽ ڏاٽو کنيو انهن جي مدد سان گهيڙ ۽ چارا ٺاهيندي ڏسبو هو.
ڪيٽين جي ماپ: درياهه جي پائڪ ۽ ٻوڏون ٿيڻ سبب ڪيٽين جون دڙيون دنگ ۽ نشان ڊهي ويندا هئا. اسان جي تر ۾ رئيس الهه بخش ٻگهيه، غلام عباس فقير رٽائر سپر وائيزنگ تپيدار، غلام حسين ڦڏائي، حاجي اميد علي، دوست علي احمداڻي، گلشير سهراباڻي، سرائي مڱڻ خان، سرائي سمندر خان، ڪانن ۽ سينڪلين تي ماپون ڪري دنگ ۽ دڙيون سنوان ڪندا هئا. هن وقت به نظر علي خان تپيدار، واحد بخش عرف ”واحدو“ رضا محمد ولد تاج محمد، فقير محمد ميراڻي، استاد بخشل سهراباڻي، رستم بجراڻي، غلام اصغر مهراباڻي، حاجي محمد احمداڻي ماپن ڪرڻ جا ماهر آهن. واحد بخش عرف ”واحدو“ هن وقت فقير مزاج، سچ ڳالهائيندڙ ننڍي پيماني جا فيصلا ڪندڙ پرين پيارو ماڻهو آهي. شل خوش هجي.
ڳوٺ جا رازا: رازي کي اوستو ڪاريگر، استاد ڪري ڪوٺيندا هئا. اسان جي ڳوٺ ۾ رازڪي جو ڪم داون علي سهراباڻي ڪندو هو. هال آهر ڏوريندو هو. اڳ اسان جي ڳوٺ ۾ ڊکاڻڪو ڪم الهه رکيه خيراڻي ڪندو هو. هن وقت سندس پٽ ٽوهن ۽ عيسو فقير ڊکاڻڪي ڪم کي ٽوريندا پيا اچن.
ڪاٽڪو ۽ ڏيا وارا مڙس: ڳوٺ درياهه پائڻ کان پوءِ وزير حاجي اڪبر احمداڻي ميرڻ احمداڻي ۽ احمد احمداڻي، اڃا جواني کي مس نسريا ته سَنگن کان لڻڻ شروع ڪيائون. تنهنڪري جواني بنهه ڪا نه ٿين. وزير گهڻو وقت جيل ۾ رهڻ ڪري ۽ پوليس جي مارن سبب ڄنگهن ۾ ڪئينسر ٿي ويس، اسپتال ۾ زندهه رکڻ لاءِ ٻئي ٽنگون گوڏن کان ڪپي ڇڏيائون هاڻي لٺ جي ٽيڪ سان ڪَٺن زندگي پيو گذاري.
حاجي اڪبر احمداڻي به پنهنجائپ جي دشمني جي ور چڙهي ويو ۽ مارجي ويو. ميرڻ احمداڻي زندگي ۾ جواني جو گهڻو عرصو جيل ۾ رهيو ۽ پنهنجي موت مري ويو.
احمد احمداڻي: ڌاڙيلن سان گڏ ڪاروائي ڪندي مارجي ويو.
ڳوٺ لغاري بجراڻي ۾ کوهيو:
1. سرائي يار محمد جي اوطاق کان اوڀر ۾ پراڻي زماني جي کوهي هئي، جتان بجراڻي خيراڻي ۽ چڪراڻي پاڙن وارا پاڻي پيئندا هئا.
2. ڳوٺ جي امام بارگاهه کان سَوَ وکون ڏکڻ ۾ کوهي هوندي هئي، جنهن مان قيصراڻي، چڪراڻي، عطراڻي وارا پاڻي ڀريندا ۽ پيئندا هئا.
3. جهنڊي جي گهاڻي لڳ اتر ۽ گلزار علي جي هٽ لڳ اولهه ۾ کوهي هئي جتان، مولڻائي، سهراباڻي ۽ ڪجهه مهراباڻي پاڻي واپرائيندا هئا.
4. دائي صاحب خاتون جي گهر کان پنجاهه وکن تي اتر ۾ کوهي هوندي هئي، جتان پڻ سهراباڻي، ميراڻي، فقير، قادر بخش جي آڪهه وارا پاڻي ڀريندا هئا.
ڳوٺ لغاري بجراڻي جا بي ڊي ميمبر: فيلڊ مارشل صدر محمد ايوب جي زماني کان بي ڊي اليڪشن لوڪل گورنمينٽ جو بنياد وڌو ويو، جنهن ۾ پهريون بي ڊي ميمبر حاجي ملو لغاري بعد ۾ سندس ڀاءُ علي نواز ميراڻي، ان کانپوءِ زوار حسين مهراباڻي، ان کانپوءِ ارباب علي لغاري، ان کان پوءِ پرويز مشرف جي دور ۾ ناظم سسٽم بنايو ويو. جنهن ۾ نائب ناظمي يونين ڪائونسل ”گچيري“ ۽ فتو ٻلال جي اقبال احمداڻي جي حصي ۾ آئي بي ڊي ميمبر منظور حسين مهراباڻي، رضا ولد تاج محمد ۽ محمد حسن پڃارو بڻيا. زڪوات چيئرمين غلام حيدر مهراباڻي، دوست علي احمداڻي، حاجي محمد احمداڻي وارا ماڻي چڪا آهن.
ڳوٺ ۾ وندر ۽ ڪچهري جا مرڪز: سڀ کان وڏي وندر ڪتن جا پڙ هوڏن تي نار هئا. جيئن ئي ماٽي لڙها چڙهندا هئا ته نار چاڙهڻ وارا وهٽن تي ٻيلن مان ڪاٺوڙ گڏ ڪري نار واري هنڌ رکندا هئا. نار چاڙهڻ لاءِ گهڻن همراهن جي ضرورت هوندي هئي.جتي ڊکڻ ڪاٺ ڪِلا گهڙيندا هئا. ڪنڀر مٽي جا ٿانوءَ، ڀاڳيا ۽ ڪنگريون آڻيندا هئا. ڪاٺ جي بنڊن تي همراهه ويهي مالهه ٺاهڻ لاءِ هٿيون ڏوڱرين سان ڪٽيندا هئا. ڪي وٽيندا هئا، چلم به ساٿي هئي، گهڻو ڪري مانجهاندو جوانڙا وڃي نارن تي ڀڃيندا هئا. جتي مختلف مڪتبه فڪر ۽ مختلف ڪمن ڪارين وارا همراهه هوندا هئا. ڪچهريون کل ڀوڳ همراهن سان ٿينديون هيون ۽ نار چاڙهڻ لاءِ به همراهن جي مدد جي ضرورت پوندي هئي. تنهنڪري واندا ورنهن به ڪندا هئا ته همراهي به ڪرائيندا هئا.
1. ڳوٺ وارن جي ٻي وندر ڳوٺ جي چوڌاري ٻوڏ کان پوءِ بيٺل پاڻي جا دٻا هوندا هئا، جن دٻن ۾ ٻي ٻوڏ اچڻ تائين پاڻي بيهي ويندو هو، جن ۾ ڳوٺ کان اوڀر ڪل وارو دٻو، ڳوٺ کان اولهه شادي وارو دُٻو، ڳوٺ کان اتر هوت خان وارو دُٻو ۽ تڙ واري ٻير وارو دُٻو ۽ گڻب وارا دُٻا هوندا هئا. هنن دُٻن ۾ ننڍي پاءُ کن کان اڌ ڪلو جيتري مڇي هوندي هئي. جوان مڙس يا ننڍي ٽهي وارا ڪُڙهين يا ڦاٽل رڇ جي مدد سان مڇيون ماريندا هئا. ڪي ته الڙ جوان ٻڌل انگوڇن جي گوڏ جي مدد سان ڊڪي وڃي ڪپر سان چڏا ٽيڙي ويهي گوڏ ويڪري ڪندا هئا ته ڪا نه ڪا مڇي انهي اڏاڻي ۾ ڦاسندي هئي. ان سنهور مڇي کي سهراباڻي واري ڏاڪر به چوندا هئا. پهر کن اهو هل هنگامو دٻن تي ڪري ڇنگا ڀري مڇي کڻي اچي رڌي پچائي کائيندا هئا.
2. احمد علي ولد خانڻ مهراباڻي جي اٽي پيهڻ واري مشن: احمد علي ولد خانڻ مهراباڻي لاڙون لڏي 1970ع واري ڏهاڪي ۾ ڳوٺ لغاري بجراڻي ۾ اچي ويٺا، جڏهن ته ان زماني ۾ وڏي ويل واري آئل انجڻ متعارف ٿي هئي، جيڪا مشن احمد علي لاڙئون کڻائي آيو هو، هتي نور شاهه کان اولهه ۽ پُنهي جي اوطاق کان اوڀر ۾ اها مشن لڳائي وئي. ڳوٺ ۾ اَن پيهڻ جو سلسلو شروع ڪيو. جڏهن ته پسگردائي ۾ اها پهرئين انجڻ لڳائي وئي ۽ اتي اوطاق جو ٽپ به ٺاهيو ويو. ڳوٺاڻان خصوصي طور تي اها مشن وهندي ڏسي عجب کائيندا هئا. سڄو ڏينهن اَن پيهائڻ وارن ۽ واندن جي وندر ۽ ڪچهري جو مرڪز هوندو هو. احمد علي اڃا جواني کي مس رسيو ته مشن جي پٽي ۾ اچانڪ ڦاسي پيو ۽ اها مشن ئي احمد علي جي موت جو ڪارڻ بني.
3. ڳوٺ جي بازار: بازار ۾ وندر، ڪچهرين ۽ کل ڀوڳ لاءِ وڏي وندر وارو هنڌ هو گلزار علي جو هٽ، جهنڊي وارو گهاڻو، امام بخش وارو دڪان، حاجي ملي جو دڪان ۽ اوطاق، حسيني فقير ۽ سجاول فقير وارن جوهٽ، واندن ۽ ڀوڳائين لاءِ ڀريا پيا هوندا هئا. رڳو کل خوشي هئي ٻي ڪا به وائي ڪا نه هئي.
4. سانوڻي جي پهرئين لڙهن يا ماٽي لڙهن ۾ جڏهن ڍوريون درياهه مان وهي ڇر ڀرينديون هيون ته ڳوٺ وارا کوڙ سارا ٻانڌا ٻڌي ايندا هئا. راتين جو رڇ لاهي، صبح تي موراکن، ٿيلهين ۽ ڪُرڙن جون ڪنوانٺيون ڀري اچي بازار م کپائيندا هئا، ڪي زَر وٺندا هئا ته ڪي اَن چلون وٺندا هئا. ڳوٺاڻان مڇي خريد ڪري ٻوڙ رڌي کائيندا هئا. مارين جي شوق شڪار جو به شُتم به پلبو هو ۽ ٻه چار ڪوڏيون به ڪمائيندا هئا. وقت پيو ٽپندو هو. ٻانڌن ٻڌڻ ۽ شڪاري مڇي مارڻ وارا، علي مڙدان، منٺار سهراباڻي، شير خان سهراباڻي، گلزار علي، خدا بخش، لوٽي، ميانڏتو فقير، نهال يادو، ڏنو ملاح، سلطان ملاح ۽ ٻيا کوڙ سارا هئا. ڏنو ملاح بازار ۾ پاڻ به مڇي کپائڻ لاءِ ايندو هو ۽ سندس گهر واري آست مير بحرڻ پڻ کِکين جون کاريون ڀري ڳوٺ وارن جي گهرن ۾ مڇي کپائڻ به ويندي هئي ته ننڍن ٻارن جا علاج به ڪندي هئي.
5. گھاهي سردارن خان واريون ٻيريون: مراد علي سوڍي واريون ٻيريون، سرائي يار محمد واريون ٻيريون، ڇٻي واريون ٻيريون، علي آباد واريون ٻيريون، شيرل واريون ٻيڙيون، ڊُپي ٻير، مقام وارا لوا به نوجوانن ۽ واندن لاءِ وهوا هئي. جڏهن مند ۾ ڳاڙها ٻير ٿيندا هئا ته ڳوٺ جا ننڍا، وڏا جوان ٻيريون ڌوڻيندي ۽ چونڊيندي کلندا ۽ خوش ٿيندا هئا. ڀريون ٻڌي گهر آڻيندا هئا. ٻير سڪائڻ لاءِ ڇپرن تي اڇلي ڇڏيندا هئا. سانجهي ويل ننڍا ننڍا ٻار جهولين ۽ کيسن ۾ وجهي سڪل ٻير کائيندا هئا. جيڪي پڻ تمام لذيذ هوندا هئا. جواريون لهن ته سنگ ڪُٽي ڦُلا ڀُڃي کائيندا هئا. ڪن جي هٿن۾ گليليون هونديون هيون، جيڪي ڳيرن کي چُٽي ماري مٿين هنڌن تي پچائي کائيندا هئا. ڪي لاٽون ڦيرائيندي چُگهه چُٽي ڇڏيندا هئا. گلي ڏڪر راند به کيڏندا هئا. اڪثر مقام واري لون جي هيٺان راند کيڏندا هئا. غلامون سهراباڻي، غلام نبي مهراباڻي وارا انهي ٽهي ۾ گلي ڏڪر راند جا قوي رانديگر هئا.
6. استاد غلام شبير ۽ حسن ۽ خانڻ سهراباڻي واريون اوطاقون: هنن اوطاقن تي شڪاري قابض هئا. سَرَ جي ڊڍي کي ڪٽي سٽي نوڙيون ۽ رسا وٽي اٺن ڏهن اکن سان ويڪريون ۽ اٺ ڏهه فوٽ ڊگهيون، پنجوڙون ٺاهيندا هئا. شير خان سهراباڻي، پنجوڙ نوٽڻ جو شهه ڪاريگر هو. سڄو ڏينهن ڪُٽ سٽ هلندي هئي. هنن اوطاقن تي شڪاري ڪتا به ڌاريل هوندا هئا. شڪاري وايو منڊل هوندو هو. ماستر غلام شبير جي اوطاق اڳيان هڪ وڏي سهڻي ۽ گهاٽي ٽالهي جو وڻ هوندو هو. کوڙ خفتي ڪُتر پيا ٿيندا هئا ۽ هاڙهه جي گرمي اجهائڻ لاءِ ۽ ٿڌي ڇانو جا مزا ماڻيندا هئا. اوطاق تي مرن جا واٺا، جانورن جا پير کڻي ويهارڻ وارا به هر وقت موجود هئا. ذوالفقار سهراباڻي قاسم الهه ڏتي وارو ۽ سندس ڀاءُ محمد بخش، نظر فقير، قلب علي، علي خان سهراباڻي، غلام علي وارا صبح ساڻ ئي، جوءِ ۾ ڪمين ڪارين نڪري ويندا هئا. ويندي يا ايندي اگر چه ڪو جهنگلي جانور مرون يا ڦاڙهي جو پير نظر چڙهي ويندو هون ته ڪم ڪار اُتي ئي ڇٽو! پير کڻي جوءِ ۾ سولو ڪري ويهاري ايندا هئا. منجهند ڌاري پنجوڙون ڪلهن تي کڻي ٻه چار توبچي ساڻ ڪري، ڪتا ڪاهي، ولر مڙسن جا گڏجي وڃي شڪار ڪندا هئا. مرون ڦاسائي ڳوٺ سل ۾ وجهي کڻي اچي سرائي يار محمد جي ٻير سان ٻڌي الڙ ڪرائيندا هئا. يا مُني کوڙي، ان ۾ ٻڌي به الڙ ڪرائيندا هئا. اگر ڦاڙهو مرندو يا ڦاسندو هو ته ان کي ڪُهي کلي، همراهن آهر جهنگ ۾ ئي ونڊا ٺاهي ورهائي کڻندا هئا. هن اوطاق تي سياري جو به شڪاري صحبتي گڏبا هئا، گهڻو ڪري کل ڀوڳ، خچر کلو، ڊاڙون، ٻٽاڪون، ڪچهريون، ڪتن جي گوءِ جا قصا، واٺن ۽ تاڙن جون پچارون، اهي منڊل گهڻو ڪري شڪاري لڏي ۾ هوندا هئا ۽ شڪاري لڏي ۾ محبتي پيچ پڻ جڙي هئا. سياري جي سڄي رات مچ پيا ٻرندا هئا چلم جو چسڪو به پيو هلندو هو. هر ڪو سنجهي جا اوکا پوکا لاهي اچي گڏبا هئا. جوان باهه جو پاسو وٺي ڪرونڊڙا ٿي پَلٿي هڻي زمين تي اُبتا سُبتا ويهي ۽ سمهي سسڪيون وٺندا هئا. ڪچهري دوران وَر وَر ڪيو پيا ورنديون ڏيندا هئا. اوڀر اڀري وڃي نه ڪاٺ کٽي نه باهه وسامي، چڙ يا ڪاوڙ جو ذرو به ڪنهن وٽ ڪو نه هوندو هو. پُرلطف گهڙيون گذرنديون هيون.
7. نور شاهه مقام: هي هنڌ موالين جي گهيري ۾ هوندو هو، علي حيدر خان سهراباڻي جي سربراهي ۾ مقام جي اترئين ڪنڊ تي مڪان ٺاهي سيد نور شاهه جي قبر مٿان پڙ چاڙهي، لِمبي مٿڀرو ڪري عَلم پاڪ کوڙي نلڪو ۽ لانڍي ٺاهي، بخشو خيراڻي ولد شادي سان صحبت ڪري گل ٻوٽا ترڪاريون، نازبو ۽ هيرڻ، ڪنوار ٻوٽيون، پوکيائون، وڏي وسينهن ٿي وئي. رمضان عرف ”رمو“ حسنو، سانوڻ منڊو، بخشو پوءِ ته وارث سهراباڻي ۽ سبحان علي ولد حيدر، مبارڪولد عطر ڪيئي ساٿي بنجي ويا. لوڪان لڪي پيئندا به هئا ته ڇڪيندا به هئا
عام ماڻهو سان ڪچهريون به ڪندا هئا. مڪان کان ڏکڻ ۾ گهاٽا ڪرڙ جا وڻ هئا. جتي به جوان جُمبي ويندا هئا. کل ڀوڳ ۽ ڪچهرين ۾ درياهه پاتي کانپوءِ مقام جو وجود ئي نه رهيو. گهڻو پوءِ استاد بهاول مقام جي لاءِ زمين ڏني جتي پڻ سيد نور شاهه جو تڪيو ٺاهيائون، اتي به بخشي خيراڻي خدمت ڪئي. مرندڙن کي اتي پوريو وڃي ٿو. ٻه ٽي سال بهاول ميلو لڳرايو، پر سنڌي ڌاڙيلن جي تنگدستي سبب بند ٿي ويو. هاڻي اصلي پراني مقام واري جاءِ تي علي بخش عرف علو سائين جو تڪيو ٺاهي ٻه ٽي وڻ پوکي غلامي ڏيندو رهيو اتي به مقام آهي. هاڻي رستم ولد بجر بجراڻي ڪجهه وقت کان ميلو لڳرائيندو اچي.
8. وارث سهراباڻي وارا کٽولا: هي هنڌ به سج لٿي کانپوءِ ڪچهري، کل ڀوڳ جو مرڪز هو. وارث سهراباڻي ۽ دلدلار عرف دردي جو مالڳئون هيون، هاڙ جو ٻاهر کليل ايوانن ۾ ڪاٺ جون اڙلون کوڙي، انهن مٿان ڪاٺوڙ سٿي مٿي ڪري، لوڙهن سان بند ڪري مال ويهاريندا هئا ۽ دونهان دڦا ڪري مال کي مڇر جي ڏنگ کان بچائيندا هئا. ٽي چار کٽولا هوندا هئا، جتي رات جو سمهندا هئا. ٻه چار کٽولا ڳوٺ جي چڙهن جا به هئا. سڄي ڳوٺ جو مال ڍڳي، ليلي، سج لٿي جو ڏهي، کارائي ڇوڙي ڇڏيندا هئا. ڳوٺ کان اوڀر ۾ پُنهي ۽ مولڻائين جي زمين ۾ سوين مال گڏ ٿي ويندا هئا. وهڙن جون ٽراڏون، پيون ٻڌبيون هيون، سياسي ڪچهريون به ٿين سهج محمد، رجب، وارث ۽ ٻيا ڪامريڊ لڏي جا هئا. ان کان علاوه ڏکڻ اتر ۾ به کوڙ چونڪڙيون کٽن جون ميدانن تي پيون هونديون هيون، جتي پڻ ڇڙها سمهندا هئا ۽ سج لٿي کانپوءِ هر اوطاق، هر هنڌ کان رڳو کلڪارا ٻڌبا هئا. ملو غلام قادر مهراباڻي ڪٽلي سگري ۾ وجهي چانهه ڪاڙهي هر ڪچهري واري هنڌ کپائيندو هو، ڪڏهن ته ڪٽلي ۽ سندس سامان زمين تي پيو هوندو هو، ملو ڦيريون ڏيندي ڏسبو هو. ڪلاڪن جا ڪلاڪ پيو ڦيريون پائيندو هو.
9. صاحب فقير وارو واريو: هي ماڳ به وندر، راند روند ڪچهرين جو وڏو مرڪز هو، شام صبح رات دارئي کان اوڀر پاسي کليل ميدان تي ڪٻٽي، ٻلهاڙو، ملهه ونجهه وٽي والي بال کيڏي ويندي هئي. ڪوڪڙي، ڪڪڙ ويڙهائين، ٽهڪڙا مچائن، وغيره اهو سڀ ڪجهه روز جو معمول هو. ڳوٺ ۽ گهرن کان ميدان وٿيرڪو هو، نرينه ڌمچر گهرن تائين ڪو نه ٻڌبو هو. پهريون دفعو ڦونو علي بخش ٻڪرار عرف چندر جڙئي ۽ غلام مصطفى مولڻائي وارن آندو ۽ دارئي ۾وڄائيندا هئا. دارئي جي نگراني صاحب فقير ۽ علي بخش ٻڪرار ڪندا هئا. سڄي ڏينهن جون ماندگيون ۽ ٿَڪ رات جو دارئي ۾ ڳوٺ جا ماڻهو گڏ ٿي لاهيندا هئا، قرب ونڊيندا هئا ۽ ڪچهريون ڪندا هئا. ڏاندن، اٺن ۽ گهوڙن جي گوءِ جا قصا، فصلن جون گهٽ وڌايون ۽ ٻيا کوڙ سارا موضوع لڙي آڏي پيا ماڻهو گهر ويندا هئا. صبح تي رس يا خدا سيدا اغثني يا رسول الله چئي هر ڪو پنهنجي ڪمين ڪارين نڪري ويندو هو. صاحب فقير جو تعلق فقير گهراڻي سان هو، يعني جواني ۾ هارپو سکيو ۽ هارپو ئي گذر معاش رهيس، نارن چاڙهڻ جو به ڪاريگر ناڙي ڪاهو به سهي ته ڇپر ٻاڌو به سندس اوطاق دارئي طور سڏبي هئي. لولڙو به کارائيندو هو. سندس کوڙ سارن پٽن مان حسين بخش استاد آهي، محمد علي زراعت کاتي ۾ آفيسر آهي ۽ اشرف لغاري ڪامريڊ قومپرست آهي، غريبن ۽ بي پهچ ماڻهن جي خدمت ڪندو رهي ٿو، سنڌ جي آزادي لاءِ بطور سپاهي آهي. علي بخش ٻڪرار وٽ ٻڪرين جو ڌڻ هو، انهي به اَچي اوطاق جي اتر پاسي لڳ ٻڪرين جي واڙ ٺاهي. اهو به ڀوڳائي پرين مڙس هو. سندس تعلق مهراباڻي پاڙي سان هوس. فقير ۽ علي بخش ٻڪرار عرف چندر گڏجي اوطاق جي نگراني ڪندا هئا.
ڳوٺ کي وڏي باهه: 1964ع ڌاري اتفاقن ڳوٺ جي اترئين پاسي کان چڻنگ دکي پئي، جيڪا ڏسندي ڀڀڙ ٿي وئي، ويچارا ڳوٺاڻان ڪکاوان گهر ڇڏي، سر بچائي نڪتا، گهرن ۾ ٻڌل ڦروٽ، ڪڪڙيون ڪکاوان گهر، جيت جڻيو گهرن جا سامان سئي سڳي تائين سڙي اڱار ٿي ويو. خدا ڄاڻي وسندڙن غريبن سانگيئڙن جي هن بستي تي ڇو قهر نازل ٿيو؟ بازار تائين سهراباڻي، ميراڻين، فقيرن مولڻائين، مهراباڻين جا گهر سڙي ويا، باهه بازار دنگ ڪيو اڌ ڳوٺ بچي ويو. ڳوٺ وارن پنهنجي مدد پاڻ تحت ونڊي کاڌو، ونڊي پهريو، وهٽن تي ٻيلي ۽ جهنگ مان ورا ٿوڻيون، پترون لهيون، پڃر وڍي تيار ڪيا ويا. چئن ڏينهن ۾ سڙيل ڳوٺ ٻَجهي ويو.
1973ع واري ٻوڏ: هي ٻوڏ سنڌ جي تاريخ ۾ نمايان درج ٿيل آهي. شايد چئوماسي براستن پوڻ سبب عام ٻوڏن کان وڏي ٻوڏ ٿي وئي. ڏسندي ڏسندي، درياهه شاهه ۾ ڪجهه ڏينهن ۾ پاڻي ڪنين تار ٽٻ ٽار ٿي ويو. ڍورا، ڍنڍون، دُٻا واهڙ وهي وڃي بچاءُ بند سان پاڻي لڳو. ڪچي واسي گهڻو ڪري ٻوڏ کان اڳ ئي پنهنجا مال متاع ڪاهي پڪي طرف وڃي سانوڻين جو وقت ڀڃيندا هئا. ڳوٺ وارا ڳوٺ گهر ڪو نه ڇڏيندا هئا. بالآخر ڪچي وارن جا گهر گهاٽ ڪري ٻڏي ويا. صرف مٿڀرن ٿلن تي وقت گذاريندا رهيا. يا ڪاٺ جا منجا، مڏ ٺاهي، وڻن تي ويهي به وقت گذاريندا هيا. ايتري قدر جو گُندين جي چاپڙن تي مڏن ۽ منجن مٿان چُلهون ٻاري ٽڪر ڀور پچائيبکئي پيٽ ۾ وجبو هو. پر چوندا آهن ته بک بڇڙي بلا چڱن کي چريو ڪري ڇڏي. پاڻي جو زورويرون ويرون وڌندو رهيو. کٻي، سڄي بچاءُ بند ڀڄي پيا. ڪچو پڪو هڪ ٿي ويو. پڪي وارن کي ڪچي وارن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تڪليف آئي، ڇاڪاڻ ته پڪي وارن ڪڏهن ٻوڏ ڏٺي ئي ڪا نه هئي. ڪيئي نقصان ٿيا، گهر مال سڀ ڪجهه لڙهي ويو. جيستائين پاڻي مار ڪيو، ٻوڏ دوران پاڻي ۾ لڙهندڙ جانورن ۽ جيتن جو به سڪل ٿلهن تي لاڙو هوندو هو، ڪچي واسي مرد توڙي عورتون انهن جانورن ۽ جيتن جي بچاءُ خاطر رات ڏينهن هٿيار کڻي پهرا ڏيندا هئا. بند ڀڳا پر انجنيئرن جي قابليت سبب ٻئي هنڌان هيٺان بند کي ڪٽ، ٽڪا ڏئي پڪي وارو پاڻي ٻوڏ دوران ئي واپس درياهه ۾ هليو ويو. ڀٽي ذوالفقار علي جي بادشاهي هئي. الائي ڪٿان سوين هيليڪاپٽر آڻي ڪڍيائين هر هر پيا ڪچي ۽ ٻڏل وڪي وارن علائقن ۾ چڪر ڏيندا هئا. ڳوٺن مٿان ٻورن جا مينهن کوليندا هئا. انهن ۾ ننڍيون پنجن سيرن جهڙيون ٿيلهيون سبيل جن ۾ ڪجهه ڀڳل اَن ۽ چڻا، ميڻ بتي، ماچيس، ڳڙ جو سير کن ۽ سڪل کير وغيره پيل هوندو هو. اهي ٿيلهيون مٿان اچي پاڻي ۾ ڪرن، عام ماڻهو ننڍو توڙي وڏو تري وڃي اهي کڻي اچن. انهي مٿئين امداد به پيٽ جي سٺي بک لاٿي. پاڻي لهي وڃڻ کانپوءِ به تمام گهڻيون امدادون ورهايون ويون. پر انصاف جي تقاضا پوري ڪا نه ٿي. وچ وارا وڏيرا ۽ ڪامورا غريبن لاءِ مليل امداد هڙپ ڪري ويا. بي علم هيڻا، سڀ ڪنهن وهيڻا، وارو ورتاءُ ٿي ويو. ڪچي وارن لاءِ ”ٻڏي جا ٻيڻا“ ٿي ويا. ڪيئي چيٽي فصل ڪاهي اَن اپائي خرارين بٽئيون ڪيائون.
1976ع واري ٻو_: هي ٻوڏ به 1973ع واري ٻوڏ کان اڌ فوٽ کن وڌيڪ پاڻي هو. جو اڃا تائين اسان جي علائقن ۾ نشان موجود آهن. هن ٻوڏ ۾ به واهڙ وهائي ڇڏيا ساڄي کاٻي بند ڀڳا ڪافي کان زياده نقصان ٿيا. 1973ع يا 1976ع وارين ٻوڏن ۾ پاڻي آهستگي سان انچ اڌ انچ چئن پهرن ۾ ايندو هو. شايد ڊيمن ۽ پلن نه هئڻ سبب پاڻي جي رفتار گهڻي تيز نه هئڻ سبب پاڻي جي رفتار گهڻي تيز نه هئي. تنهنڪري ڪچي وارا سهسايو ويٺا هوندا هئا. ٻيڙين ذريعي يا سنڊن ذريعي بچاءُ بند تائين اچ وڃ ٿيندي هئي. تان جو پاڻي مند پوري ڪري وهي وڃي سمنڊ ۾ پوندو هو. ساڳيا ئي 1973ع واري ٻوڏ وارا ڪچي وارن جا ڏولاوا ۽ سرڪار جو به ساڳيو ئي سلوڪ رهيو.
نوٽ: 2010ع واري ٻوڏ جو پاڻي اڳئين ٻن ٻوڏن کان گهڻو گهٽ پاڻي آيو. صرف هن ٻوڏ ۾ لهواري وهڪ تمام تيزي سان وهندڙ هئي شايد مٿان ئي کڻي هڪ ئي وقت پاڻي ڇڏيو ويو جنهن اچي زيان ڪيا.
2010ع جولاءِ آگسٽ واري ٻوڏ: شايد ڊيمن ۾ پاڻي جي رنڊڪ هئڻ سبب ڪيئي سالن کان ٻوڏ ڪا نه پي ٿي. سنڌو سڪندو ٿي ويو. سنڌين سُڪار لاءِ درياهه جي پيٽ ۾ وڃي دعائون گهريائون. ڪچي واسين جون دعائون اگهاڻيون، پُر اسرار رمزن رنڱيل دادلي درياهه ٻوڙان ٻوڙ ڪري ڇڏي کٻي سڄي ناقص انتظامن سبب بند ڀڳا، سنڌ بلڪه پوري پاڪستان ۾ تمام گهڻو نقصان ٿيو. خاص طور سنڌ جي ساڄي پاسي، جيڪي بند ڀڳا، انهي پاڻي سڄي پاسي جو نهري نظام به تباهه ڪري ڇڏيو. پليون، بچاءُ بند ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي ويا، هن پاڻي ۾ واڌ ۽ تک ٻين ٻوڏن کان تمام گهڻي هئي. ايتري قدر جو چئن پهرن ۾ ٻن کان چار فوٽ پاڻي تمام تيزي سان آيو. ماڻهن ۽ سرڪار جون مَتيون منجهي ويون. عربي سمنڊ تائين سنڌو درياهه جو پاڻي ويل وهائيندو ويو. کڙ جانيون. ماڻهو توڙي جانور، ڳوٺ شهر، وستيون ويران ٿي ويون.
پر ڪچي ۽ ڪنڌي واسي پوءِ به چونداسين ته ”ٻڏي جا ٻيڻا“ هوند هيئن هئي“