باب اٺون : دادلي درياه جي ڪپرن خشڪي جا جانور
ڦاڙهو: ڳئون جيان ويامندڙ، وڌندڙ، چئن ٿڻن وارو، کُر چير، ڳاڙهي ۽ ناسي رنگ جو ٿيندو آهي، ٻڪر جيترو قد بت ٿيندو اٿس. ڪن، پڇ به اڌ فوٽ کن جيترو اٿس. نر کي چئن گوشن سان سنڱ ٿين، مادي کي ڦاڙهي چون، ليڪن سڱ ڪو نه ٿينس. ڪهني گهاٽي جهنگ ۾ رهندو آهي. سنڌو ڪنڌي ٻن قسمن جا ڦاڙها رهندا آهن. هڪڙا اهي جن جي سڱن ۾ چم چڙهيل هوندو آهي. اهي چمڙيل چئجن. ٻيا اهي جن جي سڱن تي چم چڙهيل نه هوندو آهي. اهي باٺيل چئجن. ڦاڙهو گاهه کائيندڙ ۽ اوڳاريندڙ جانور آهي. ڏندين سدائين ٻڙاندو هوندو آهي.
ڦاڙهي جي سڱ مان حڪيم دوائون ۽ ڪک ٺاهيندا آهن. کوڙ سارن مرضن جي لاءِ اڪسير آهي. وڏا ماڻهو ڦاڙهن جو شڪار بندوقن ۽ پنجوڙن ذريعي ڪندا آهن. ان کان علاوه ڪيئي پَهرون، وڏن ماڻهن جي بنگلن ۾ زينت بڻيل آهن، هي جانور، ڪن جو سرلو ۽ اکين کان نظر گهٽ پويس.
مرون/سوئر: هي حرام جانور گاهه به کائي ۽ ڍونڍه به کائي، ڪُتي وانگر واڌ ويجهه ٿئيس. اٺين ڏهين مهيني پنجن کان اٺ ڏهن ڦرن کي جنم ڏيندڙ جانور آهي. هي جانور اک جو سرلو ۽ ڪنن جو ٻوڙو آهي. هن جانور جو ”قنڌ“ ڪو نه وري، بلڪه وراڻي وقت سڄو وري ايندو آهي. هن جانور سان به قهري قيس ٿيندا آهن. شڪاري پنجوڙن، ڪتن، بندوقن وسيلي شڪار ڪندا آهن. الائجي ڇو، سيد، پير، امتي اوچيون ذاتيون هن جانور جو شڪار ڪندا آهن.
جوئي آهي ته مرووان موت، ملوڪان شڪار!
ظالماڻي انداز ۾ هن جانور کي چيچلائي ڪتن کان مارايوويندو آهي عجيب منظر آهي!. الاهي اسرار سمجهه کان بالا آهي. الائجي ڇو؟ هن ساسي کي چيچلائي شڪار ڪيو ويندو آهي.
گدڙ/ڦيڪاري: هي جهنگلي جانور ڪتي وانگر واڌ ويجهه ڪندو آهي، ڍونڍه کائيندڙ ۽ پنهنجو پاڻ جهنگ مان شڪار ڪري کائيندڙ جانور آهي. اک ۽ ڪنن جو سرلو آهي، گهڻو ڪري دشمنن کان دور هوندو آهي. گدڙ جي ماديءَ کي گداڙي به چون ته ڦيڪاري به چون. وجهه وٺي، جهانگيئڙن جي گهرن مان ڪڪڙ به کنيو وڃن، ته رڍن ۽ ٻڪرين جي واڙ مان ننڍا ڦر به کڻي وڃي پيٽ ڪوت ڪندا آهن.
جهنگلي ٻلو: هي جانور به ٻلي جهڙو جهنگلي ٻلو هوندو آهي. جهنگ ۾ شڪار ڪري کائيندو آهي. ٻلي جيان واڌ ويجهه اٿس.
سهو: هي جانور به گهريتو پاليل ننڍي ٻلي جيترو نفيس ۽ نازڪ جانور جهنگ ۾ گاهه چرندڙ ۽ اوڳاريندڙ جانور آهي. گهڻا ماڻهو، ”پٽن“ ۽ بندوقن ذريعي شڪار ڪري شوق سان کائيندا آهن ۽ ڌاريندا به آهن.
بگهڙ: هي به گدڙ وانگر جانور آهي، اڳي اڌي صدي اڳ جڏهن ٻيلا ۽ ٻوڏون ٿينديون هيون ته هي جانور دريائي ڪنڌي سان جام هوندو هو. سالن پڄاڻان هاڻي ٻيلن ۽ ٻوڏن نه هئڻ سبب جبل ۽ ٿر ۾ رهندڙ جانور آهي. رڍن ۽ ٻڪرين جو ويري آهي. هن جي کل مان به ناياب دوائون به ٺهنديون آهن ته وڏن ماڻهن جي فرنيچر ۽ غاليچن ۾ بگهڙ جي کل مالهي مڙهي ويندي آهي. ڪچي واسي هن جانور جي کل گهرن ۾ رکندا هئا ته جيئن نظر لڳڻ، ڊيڄڙي ۽ ڪنهن ٻئي ڪوسي واءُ کان بچاءُ جو سامان سمجهي رکندا آهن.
سيڙهه: هي ٻلي جيترو جانور آهي. هن جي بدن ۾ ڊگها ڪنڊا ٿيندا آهن. ڪچي جي ٻيٽن ۾ بُٺن تي ڏَر کڻي لڪي ويهندڙ جانور آهي، گهڻو ڪري بَرن جو جانور آهي.
ڄاهو: هي جانور به سيهڙ وانگر، پنهنجي بدن ۾ منهن لڪائيندڙ آهي. سندس ساري جسم سان ڪنڊا جڙيل هوندا اٿس اصلئون، ڪاريهر نانگ ۽ ڄاهي جو جهيڙو هلندڙ آهي. بٺن ۽ برن جو رهاڪو آهي.
لومڙ/لومبڙ: هي جانور به گدڙ جيان ڊگهي پڇ سان برن ۽ بٺن تي هلندو وتندو آهي. ڏر ۾ لڪي ويهندڙ جانورآهي. درياهي ڪنڌي سان گهٽ، بلڪه ٿر ۽ جبل ۾ گهڻو رهندڙ جانور آهي.