باب ٻارهون : دادلي درياه جي کاٻي ڀر
دادو مورو پل کان ڏکڻ طرف ڳوٺ لليه آباد آهي. پل ٺهڻ کان اڳ وارو ڳوٺ درياه پائي ويو ۽ هن وقت ساڳي لليه نالي ڳوٺ تقريبن ٽيهن سالن کان آباد آهي. ڳوٺ لليه کان اوڀر سنهڙي نونڌن جي ڳوٺ ۽ ان کان اوڀ ۾ بچاءُ بند جي ڪنڌي تي ”ڳوٺ ڪانڌڙا هو. جيڪو 1976ع ۾ وڏي ٻوڏ ۾ ٻڏي ويو. بعد ۾ بچاءُ بند جي اوڀر ۾ لڳ ڳوٺ ڪانڌڙا ڪالوني اڏيو ويو. ڳوٺ لليه جا رئيس غلام حيدر جيسر، عبدالله خان جيسر، سڄڻ جيسر، املهه ماڻڪ آهن. ”عبدالله خان جيسر اديب، وڪيل، مضمون نگار ۽ سلڇڻن سان صحبت رکندڙ يار آهي. سماجي ڪمن ۽ غريبن جي ڪم ايندڙ کلڻو ملڻو، سنڌي ويس پهريندڙ جوان آهي. لليه ڳوٺ ۾ وڏي لئبريري اٿس، ڀانيان ٿو ته سنڌو ڪنڌي ايڏي وڏي لئبريري اڻ لڀ هوندي خدا کيس ڏينهن ڏئيس“ نونڌن جي ڳوٺ ۾ حبيب الله نونڌو قابل ذڪر غريب مزاج آهن.
ڳوٺ ڪانڌڙا ڪالوني جا نظر محمد ڪانڌڙو، استاد علي نواز ڪانڌڙو، استاد جمن ڪانڌڙو ڀلوڙ مڙس آهن. ان کان ڏکڻ ۾ ڳوٺ ڏتل ڪورائي اچي وڃي ٿو. ابراهيم وڏو، ابراهيم ننڍو، محمد ياسين ڪورائي ننڍو، پال ڀلائيندا پيا اچن. مرحوم هدايت الله ڪورائي ته جيئري لاءِ ڦنڊر ڪهڻ وارو يارن جو يار دلبر مڙس هو، جواني چڙهي مس پار ٿيو جو خدا گهرائيس ٻِنڊي وارن ۾ صدورو خاصخيلي مرحوم ڀلوڙ ڀاڳيو هو. هيئنر ڀوئنر مان مسڪيني حال آهر، وڏي دل رکندڙ محبوب خاصخيلي محبتي مڙس آهن. شال خوش هجي.
ڏتل ڪورائي کان اوڀر ۾ ڳوٺ نهال ماڇي آهي، هن ڳوٺ جا ننگر ماڇي عيسو ماڇي، احمد ماڇي، پرين مڙس هئا. ان کان اوڀر ۾ ڀونر ماڇي ڳوٺ آهي. جنهن ۾ پڻ ڀونر ڀلو وارو وڄائي ويو. امير بخش ماڇي به يار ويس مڙس هئا. ان کان اوڀر ۾ ڀونگر ماڇي ڳوٺ آهي. جنهن ۾ پڻ ڀونگر ڀلو وارو وڄائي ويو. امير بخش ماڇي به يار ويس مڙس هو، هن وقت حاجي ماڇيءَ هن ٽهي جو ٽهڪندڙ مڙس آهي. نهال ماڇي ۽ ڀونگر ماڇي نالي سان ڳوٺن جي وچ تي ميرن جو ڪوٽ هو. جيڪو مير علي مراد ۽ ٺاري جي نالي سان منسوب هو. ليڪن هن وقت ڦٽي ڀُري ڀڄي پيو آهي. صرف مٽيءَ جا دڙا اڃا تائين موجود آهن. ان کانپوءِ ڳوٺ لغاري بجراڻي اچي ٿو. جنهن جو ذڪر اڳئين باب ۾ ٿيل آهي. ان ڳوٺ جي اوڀر ۾ ڳوٺ عزت ٻگهيه آهي. جنهن ۾ پڻ الله بخش ڀٽي، يونس ڀٽي به ملوڪ هر منڙا ماڻهو هئا، ان کانپوءِ گچيرو پراڻو آهي. چوڻ ۾ اچي ٿو ته هي ڳوٺ ٻه صديون پراڻو آهي. اوليائن ۽ درويشن جو پراڻو مقام به آهي. هن وٺ جي اتر ۾ مخدوم هضرت هنڱورو سائين جي درگاهه آهي. جتي پڻ عقيدتمند اڄ تائين باسون باسي خير خيراتون ڪندا آهن. هن ڳوٺ ۾ رئيس امان الله خان ٻگهيه پڙهيو لکيو معتبر وڪيل هو. ڏاڍو رعبدار وچولي طبقي جو زميندار هو. پنجاهه ڪوهي جا فيصلا مختلف قومن جا ايندا هئس، سدائين بي ريا فيصلا ڪري ڌريون مکڻ ماکيون ڪري ڇڏيندو هو. رحمد مزاج، غريبن جو يار، هر وقت سندس اوطاق جا دروازا کليل هوندا هئس. ڀانيان ٿو سٺ ورهيه جي لڳ ڀڳ عمر ماڻيائين ۽ پوءِ چالاڻو ڪري ويو. هن وقت سندس پٽ رئيس اياز احمد ٻگهيو لکيل پڙهيل نوجوان آهي. پيءُ وانگر سٺي پرک اٿس. اباڻي زمينداري پيو سنڀالي شل خوشيون، ابتهاج ماڻيندو رهي. هن ٽهي ۾ اعجاز علي ٻگهيه ۽ قربان علي ٻگهيه سٺا صحبتي آهن. وڏيرو غلام حيدر ٻگهيو ڪوٽائي ۽ الله بخش ٻگهيه ڪوٽائي به ڪنڌي جا ڪنڌار هئا. غلام حيدر ٻگهيه اوٺي سوار ۽ الله بخش ٻگهيه زمينون ماپن ڪرڻ جو ڄاڻو هو.
هن ڳوٺ جو قاسم حجام به ڏاهو ڦٽ ڦرڙي جو علاج ڪندڙ شڪاري خفتي هو. ڪي سال ٿيا آهن جو وصال ڪري ويو. هن وقت به سندس پٽ محرم حجم راڄ ستار سان ٽوريندو اچي. گچيرو جا استاد شفيع محمد ٻگهيه، عزيز الله ٻگهيو، احمد خان سومرو/چاڪي، جمع خان سومرو/چاڪي، الله رکيو چنو، چوٽي جا استاد هئا. استادي پيشي کي نيڪ نيتي سان نڀايائون. شل رب العزت کين بهشتي بنائين ڪيئي سال ٿيا جو هي جهان ڇڏي ويا.
مسٽر رسول بخش ٻگهيه به چوٽي جو اديب آهي. عمر جو منو حصو سماجي ڪمن ڪرڻ ۾ گذاريو اٿس. هن وقت ڳوٺ سڌار سنگت جو چيئرمين آهي. گچيري جا اسڪول روڊ رستا هن مانجهي مرد جي ڪوشش سان ٺهي پايه تڪميل تي پهتا آهن. ماروي ليئبريري نالي لاجواب ڪتابن جو وڏو ذخيرو اٿس. شال خوش هجي. گچيرو پراڻو کان اولهه ۾ مينهين ٻگهئي جو ڳوٺ آهي. جنهن ۾ رئيس دوست محمد ٻگهيه مانائتو وڏيرو ٿي گذريو آهي. وڏيرو حاجن ٻگهيو به پنهنجي جوڳ پوري ڪري ويو. هن ڳوٺ جا ٺڪر جا ٿانوءَ به پنجاهه ڪوهي ۾ مشهور هئا. صالح شاهه وارا آويون پچائيندا هئا. پونير به مٽيون ڪٽي ٿانون ٺاهي آويون پچائيندا رهن ٿا. هن ڳوٺ جي اولهه ۾ عرض محمد خان لغاري ڳوٺ آهي. ليڪن هتان جو ڀورو ماڇي، ڀلو، ڀلن جو يار هو. هن وقت سندس پٽ شمن ماڇي ٺاهوڪو مڙس آهي.
هن ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ بگائي سيدن جو ڳوٺ پريل شاهه ڳوٺ مشهور آهن. هتان جا سيد حاجي باقر شاهه اول ته وڏي پيري مريدي ۽ ڌاڳي ڦيڻي وارو سيد هو. سيد لعل محمد شاهه به درويش صفت انسان هو. سيد پريل شاهه ۽ سيد ذاڪر حسين شاهه به پنهنجو وارو وڄائي ويا. پنجتن پاڪ جا پوڄاري هئا. هن وقت به باقر شاهه دوئم ۽ اقبال شاهه ڳوٺ جا نيڪ مرد سيد سڏيا وڃن ٿا.
سيد جي ڳوٺ کان اوڀ ۾ بچاءُ بند جي ڪڇ ۾ بنگل بڙدي ڳوٺ آهي، هن ڳوٺ جو حاجي نظام الدين بڙدي نيڪ نيت، سنجيده ۽ واپاري مزاج جو ماڻهو آهي. شوق شڪار به کيڏندو آهي. ليڪن هن وقت ڀانيان ٿو، پيري واري عالم ۾ آهي. سندس پٽ ربنواز بڙدي ۽ سهراب بڙدي استاد آهن. جيڪي پڻ يار ويس آهن. مولوي مصري بڙدي به معلم آهي.
هن ڳوٺ جي اولهه ۽ ڏکڻ جي ڪنڊ تي ڳوٺ حاجي عبدالرزاق سيٺر ڳوٺ آهي. هن ڳوٺ جا حاجي عبدالرزاق سيٺر وڏي هستي وارو ڪچي جو زميندار ٿي گذريو آهي. کيس نرينه اولاد ڪو نه ٿيس. ستر ورهين جي ڄمار ۾ لاڏاڻُ ڪري ويو. سندس ملڪيت محي الدين سيٺر ۽ دادن سيٺر جي ور چڙهي. هن وقت ٻئي ڀلن مڙسن ۾ شمار آهن. هن ڳوٺ جو الهه بچايو سيٺر ڏاهو، سنجيده، سگهڙ ۽ فقير مزاج انسان ٿي گذريو آهي. هن ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ دودي ٻگهيه جو ڳوٺ آهي. هن ڳوٺ جي لوهرن جون ٺهي ڪهاڙيون، پنجاهه ڪوهي ۾ مشهور آهن. هتان جا لوهر سهتا، ڀاڻ پوٽا مشهور آهن. الياس لوهر، عمر چوڌري يا ڀاڻپوٽو، مولوي غلام مصطفى ڀاڻپوٽو، امير بخش واڍو/ لاکو ۽ سندس پٽ قاسم فوجي ۽ امين فقير مشهور هئا. ڪي آهن ته اڻ ڏٺي ڏيهه رهاي ٿي ويا. هن ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ صفن ڳوٺ مشهور آهي. هن ڳوٺ جا ٻيڙائتا ملاح، گل محمد ملاح، ڏاهري، فقير شير ملاح، علي شير پارهيڙي ملاح ڪنڌي جا پرين مڙس ۽ هاڪارا هئا. ان کان علاوه بوسڪي ملاح ۽ گل حسن ملاح سنڌ جي ملهه راند جا رانديگر آهن. جيڪي پڻ پهرئين جوڙ ۾ ملهون وڙهندا پيا اچن. شل وڌو وڌ هجن. هن ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ رئيس گلڻ ڄام ڏاهري ڳوٺ آهي. رئيس سردار گلڻ ڄام ڏاهري لاءِ ته مختلصر لکڻ بيجا آهي. هن جي حاڪماڻي حيثيت لکڻ لاءِ ڪيئي ڪتاب لکي سگهجن ٿا. رئيس گلڻ ڄام ڏاهري قوم جو سردار هو ۽ اڃا تائين سندن سرداري دائم ۽ قائم آهي.گلڻ ڄام ۽ وڏل مير ڏاهري ٻه ڀائر هئا. وڏل مير کي نرينه اولاد ڪو نه ٿيو ۽ گلڻ ڄام کي ٽي پٽ ٿيا. 1. رئيس جان محمد، 2.رئيس رضا محمد خان، 3.رئيس مٺل خان. گلڻ ڄام جي ملڪيت ۽ ڪيٽي جا وارث جان محمد ۽ رضا محمد ٿيا ۽ وڏل مير جي ملڪيت رئيس مٺل خان جي حصي ۾ آئي. رئيس سردار گلڻ ڄام ڏاهري سنڌو ڪنڌي جو ڪنڌار، ناميارو رعب تاب وارو سردار سڏيو ويندو هو. مُلڪان ملڪ سندس هاڪ هئي. فيصلن لاءِ ڪيئي الائي جي ڪٿان ڪٿان خلق ڪهي ايندي هئي. فيصلا ڪرائيندا هئس بي ريا فيصلن ڪرڻ جي ڳالهه ڳائبي هئي. ايتري قدر ته سندس ڏيا هئس، جو ڏوهاري قسم جا ماڻهو سندس ڪيٽي مان به ڪو نه ٽپندا هئا. ڪچي جو هي ڪنڌار سٺي پوک پوکي ويو جو اڄ تائين سندس نانءُ سنڌ جي تاريخ ۾ دليرن سردارن جي لسٽ جي چوٽي تي لکيل آهي.
رئيس گلڻ ڄام جا فرزند:
1. رئيس جان محمد ڏاهري: فقير صفت، سالڪ، سنجيده پارکو ۽ دورانديش نيڪ مرد انسان آهي. ماڻهپي جا لعل لهڻ ۽ ڳولڻ وارو آهي. سراپا سون آهي. هَٺ جي رتي به نه اٿس. هر وقت سندس بنگلي تي ڪٽڪ ماڻهن جا هوندا آهن. خدمت خلق ڪندو رهي ٿو. هر روز سوين فيصلا ڪري، تَر جي خلق کي مکڻ ماکي ڪيو ڇڏي، هن وقت پوئين پهر ۾ پيو هلي، شال خوش هجي.
2. رئيس رضا محمد ڏاهري: سردار گلڻ ڄام کانپوءِ سردار گلڻ ڄام کانپوءِ سرداري جي پڳ هن تي آئي هي صاحب لوڪ آدمي هو. سياست جو رانديگر هو. ٻه دفعا سنڌ جو ايم پي اي چونڊيو ڳوٺ، شهر، توڙي اسيمبلي ايوانن ۾ هاشا هوندا هئس. وڏي مان مرتبي وارو هر ڪنهن غريب غربي ننڍي توڙي وڏي جي ڪم ايندڙ شخص هڙان وڙان ڏيئي خدمت ڪندو رهندو هو. پنهنجي تڪ ۾ ڪيئي اسڪول کولرايائين، تقريبن ستر سالن جي ڄمار ۾ 2009ع ڌاري هي ماڳ ڇڏي حقيقي مالڪ سان وڃي مليو.
3. رئيس مٺل خان ڏاهري: هي به صاحب حيثيت وارو املهه ماڻڪ آدمي آهي. پنهنجي زمينداري سان لڳاءُ اٿس. سياست به کيڏيائين، هڪ دفعو سنڌ اسيمبلي جو ميمبر چونڊيو پر پوءِ سياسي راند ڇڏي پنهنجي جهجهي ملڪيت کي وڌائيندو اچي. سندس ڳوٺ کڙ آهي، سندس پٽ رئيس عاشق حسين ڏاهري پڙهيو لکيو نوجوان آهي. ڪجهه وقت تعلقه ناظم پڻ رهيو“ سلڇڻن سان صحبتي آهي، صورت ۽ سيرت جو نيڪ آهي. خداوند ڪريم شل وڏي حياي ڏئيس. ٻئي پي پٽ عوام خدمت جي جذبي سان سرشار آهن.
رئيس جان محمد کي ٻه پٽ ٿيا، 1.رئيس خان محمد ڏاهري ۽ گلڄ ڄام، رئيس خان محمد ڏاهري به سياست جو رانديگر ٻه دفعا ايم پي اي چونڊيو آهي ۽ هڪ دفعو سنڌ جي تعليم واري وزارت جو قلمدان به رهيو آهي. سرداري جي پڳ به هن جي حصي ۾ آهي. ننڍي وهيءَ ۾ ئي عوام جي ڀلي جي سوچ اٿس، طبع ۽ مزاج جو شوخ ۽ تيز، هي سنهڙو هڪ سخن واعدي جو پڪو، سنڌ ۽ سنڌو درياه سان ازلي عشق اٿس، سنڌو ڪنڌي تي ڳوٺ گلڻ ڄام ڏاهري ۾ جديد طرز جو عاليشان بنگلو اٿس، جتي هر وقت کوڙ ساري مخلوق جا فيصلا ڪندي ڏسبو آهي. کلڻو ملڻو، شڪار جو تمام گهڻو شوقين آهي. سندس شڪاري صحبتي غلام مصطفى لغاري، ارباب علي لغاري، منظور علي لغاري ۽ ناچيز آهن. الهڏنو ماڇي، ڪمدار حسين ماڇي شڪاري پيري ۽ خفتي پڻ گڏ هوندا اٿس. والي بال راند جو به چوٽي جو رانديگر آهي، شال وڏي ڄمار ٿئيس ۽ ساعت به ساٿي رهيس آمين.
رئيس رضا محمد ڏاهري جو اڪيلو اربيلو فرند ڊاڪٽر بهادر خان ڏاهري بخت ڀريو صاحب آهي. هي به سياست کي ٻين پيشن کان اوليت ڏيندڙ قوي دل ۽ حوصله صاحب جواني واري جوڀن ۾ آهي. ايم بي بي ايس جي سنڌ يونيورسٽي جي ڊگري پاس آهي. هڪ دفعو ايم پي اي چونڊيو آهي. ڊاڪٽر نه ڪيائين. زمينداري ۽ واپار واري ڌنڌي سان به نڀائيندو اچي. ساعت جو ساٿ اٿس، شال رب سائين عمر دراز بخشي آمي.
هر ڳوٺ جي اوڀر ۾ بچاءُ بند جي ڪڇ ۾ شاهه حسين جو ڳوٺ آهي، هتي شاهه حسين جي درگاهه پڻ آهي. جتي ٻارهين مهيني ڌام ڌوم سان ميلو لڳندو آهي. هن سائين جا سنڌ جا شيدي/ مڪراني گهڻو ڪري مريد ۽ طالب آهن. هن وقت به هن ڳوٺ ۾ غلام قادر پيرزادو، زوار اياز حسين پيرزادو محمد بخش ڪوري، صحبتي، محبتي ۽ ڀلڙ ماڻهو آهن. هن ڳوٺ کان ڏکڻ ۾ ڇڙوڇڙ گهر، ڀاڻ ۽ پوءِ سکپور ٻيلو اچي وڃن ٿا. ٻيلي کان اوڀر ۾ دادلي سائين جي درگاهه پڻ بچاءُ بند جي ڪڇ ۾ ڪچي ۾ آهي. هن سائين تي پڻ ٻارهو ئي ڌام ڌوم سان ميلو لڳندو آهي. سکپور ٻيلي ۽ روني ۾ علي محمد راهو، بلاولي راهو، رئيس محمد هاشم ٻگهيه جهونجهاڻ واري جا ڀاڻ ۽ زمينون آهن. ڀنڊن جون زمينون پڻ آهن. محمد هاشم ٻگهيه، تر جي زميندارن ۾ وڏو زميندار آهي. اباڻي ملڪيت جهنجهي اٿس. موچارو ۽ محب انسان آهي، هاڪارو مڙس آهي. شل خوش هجي، يونين ڪائونسل جو ناظم به رهيو آهي ۽ دلبر آهي، ڀنڊن ۾ نياز حسين ڀنڊ، ملوڪ مڙس، يار ويس مٺڙو ماڻهو هو. دل جو دلبر، جواني وفا نه ڪيس. 2009ع ۾ لڳ ڀڳ چاليهن سالن جي عمر ۾ وفات ڪري ويو.
سکپور ٻيلو ۽ ان جي آس پاس واريون زمينون نوابن لغارين، تاجپور/ نصرپور وارن جي جاگير هئي. ذوالفقار علي ڀٽي صاحب ۽ ان کان اڳ اصلاحات سبب جاگير ذرا ذرا ٿي وئي ۽ ڪجهه ايراضي سکپور ٻيلو جي نالي ڪري ٻيلو بڻائي ڇڏيائون وڌيڪ زمينون مختلف قومن ۽ فردن جي ور چڙهي ويون. ڪالهه تائين سکپور ٻيلو به گهاٽو ۽ ڪهنو ٻيلو هو ۽ شڪار گاهه پڻ هو. جهنگلي جانورن جي چرڻ ۽ رهڻ جي ڀلي جوءِ هئي. ڏکڻي حد سان پاتڻي چارو آهي، جيڪو نواب ولي محمد کان سيوهڻ پتڻ تائين سائو وهي ٿو. هن وقت لغارين جو جاگير ۾ ويسو به نه آهي. البته ڪجهه وقت اڳ ڪجهه زمين تي نواب وزير حسين لغاري قابض هو، هي به سفيد سونهاري وارو بندري قد جو رعبدار مڙس آهي. وچولي طبقي وارن ماڻهن جي رهنمائي ڪندي ڏسبو آهي. ڀلو ڀلن جو ڀل يار هجي، سکپور ٻيلي جي اوڀر ۾ ڪچي واري علائقي ۾ بچاءُ بند جي پاڙ ۾ ڳوٺ ڪرم ٻگهيه پڻ آهي. هن ڳوٺ جا علي حيدر شاهه وارا پنهنجو پاڻ مڃائيندا پيا اچن.