تاريخ سان ڪچهري : مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب کان پينل انٽرويو
پاڙي ويڄ هيام، تانسين مون نه پڇيا،
تيلاهين پيام، موريسر اکين ۾
اڃان تائين سائين جمالي صاحب صحتمند آهن ۽ اسان جي درميان آهن شال کيس وڏي ڄمار عطا ٿئي ۽ اسان مستفيض ٿيندا رهون، اسان چاهيون ٿا ته هڪڙو غير روايتي ۽ جامع قسم جو دستاويزي انٽرويو ڪريون جيڪو، اڳيان هلي تاريخ جو هڪ ماخذ ثابت ٿئي جيڪو اڄ کان سئو يا پنج سئو سالن کان پوءِ به نئون ۽ نرالو هجي جنهنجي آڌار تي اها سهپ واري سنڌ ۽ سهڻي سنڌ تعمير ڪرڻ لاءِ ڪا ڪوشش وٺي سگهون، ۽ اسان جو سماج ڪو ساهه پٽي سگهي، ته اسين شڪر گذار آهيون سائين مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب جن جا جن ضيف ال مري ۾ به اسان کي ٽائيم ڏنو ۽ اسان سان گڏ ويٺا آهن، ۽ اسان جي اها خواهش آهي ته سائين سڄي ڄمار اسان جي محفلن ۾ جلوه افروز رهن.
سوال : سائين توهان جا وڏا اصل ڪٿي جا رهاڪو هئا ؟ انهن جي ڪرت ڪهڙي هئي؟ توهان جنهن علائقي ۾ پيدا ٿيا ان جو علائقائي ۽ سماجي پسمنظر ڇاهيو ؟
جواب : مهرباني سائين ميرحسن آريسر ۽ ٻيا دوست امر بلوچ ۽ حليم سومرو صاحب ۽ ٻيا مهربان دوست توهان جي وڏي مهرباني جو توهين جيڪي آيا، اوهان کي خدا تعالى جيڪا ماڻهن کي سڃاڻڻ جي توفيق ڏني آهه ۽ خدا تعالى جيڪا لياقت سنڌ جي همدردي ۽ انسان ذات جي حق لئه ڏني آهي، انهي ئي توهان کي هن دنيا جي اندر اسان جهڙن پوڙهن، ۽ ضعيف ماڻهن ڏي موڪليو جن کي دنيا پڇندي ڪانهي، پر توهان جاوڙ توهانجون مهربانيون، توهان جا احسان توهان اسانجا فتاع بي بها آهيو، توهان اسانجو سرمايو ۽ دولت آهيو، توهان اسان جي لئه جيڪي چئو ٿا اهو پنهنجي لياقت جو اظهار ڪيو ٿا، يعنى آئون اهو آهيان جيڪو پنهنجين گهٽتاين کي پاڻ سمجهان ٿو، سو توهان نٿا سمجهي سگهون. سائين منهنجا آئون عبدالرحمان جمالي مرحوم بابي عبدالله جو فرزند بلوچستان جي علائقي هاڙهي جو رهاڪو جنهن کي شاهه صاحب “هاڙهي ڌڻي هوت” ڪري فرمايو آهه هاڙهي ميدان جي آندر هي قبيلو رهي ٿو ۽ منهنجا وڏڙا اتي رهيا، اسان جنهن قبيلي سان وابسته آهيون، ان جي وڏي شاخ سرندڙ جي نالي سان معروف ۽ مشهور آهي جيڪو لفظ پشتو ٻوليءَ جو آهي، جنهن جي معنى آهي، پراڻو ياقديم ۽ ان قدامت کي اليگذنڊر يا سڪندر آيو هو، اتي گدور نالي هڪڙي قوم آهي ان علائقي کي انهن پنهنجي علائقي کي گادرشاهه نالي پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي. جيڪي يونانين جا تاريخدان هئا، جاگرافي دان هئا انهي علائقي ۾ اسين ڪيئن آباد ٿياسين، تنهنجي لئه اسانجا قبرستان ٻه آهن هڪڙو قبرستان جيڪو پراڻو آهي جنهن کي لٽي يا لٽين جو قبرستان چئجي ٿو، لٽي هڪڙي قوم آهي، جيڪا ٻروچن ۾ ڪلمتي ٻروچن جي هڪڙي شاخ آهي، انهن کان اهو علائقو جيڪي مالوند ماڻهو هوندا هئا پنهنجي علائقي کي هٿ ڪرڻ جي لاءِ ۽ پنهنجي مال کي سولو ڪرڻ لئه اڳيئن قوم کان اهو علائقو جيڪڏهن هو انهن کي خوشي سان نه ڏيندا هئا ته هو وڙهي به حاصل ڪندا هئا اهو دور هڪڙو جهيڙن جو دور هو، وڏي ڪا قوم يا وڏو ڪو حڪمران ڪو نه هو جو سڀني کي پاڻ ۾ گڏي، تنهنڪري هاڙهي کي اسان لٽين کان حاصل ڪيو هو جن جي قبرستان جي اندر ۾ انهن جي قبرستان جي سرن جي مٿان پٿرن جي مٿان گهوڙا ۽ ان سان گڏ نکوار ڇپي پئي آهي، اڻ پڙهيل هجڻ جي صورت ۾ هو شڪل جي لحاظ کان هي اهي نشانيون رکندا هئا ته جنگ جي لحاظ کان اسان هنن کان هارايو يا کٽيو آهه
اتي اندازن پنهنجي استادن جي اندازي مطابق 1 اپريل 1934ع ۾ منهنجي جنم جي تاريخ آهي. جيڪا قطعي يقيني ڪانهي ٻه ٽي سال وڏي به ٿي سگهي ٿي ٻه ٽي سال ننڍي به ٿي سگهي ٿي اتي منهنجي پيدائش آهي، ان کان پوءِ منهنجي قوم جا جيڪي باشنده يا رهاڪو آهن، انهن جي اندر ۾ منهنجو خاندان پنهنجي قوم جو سربراهه هو، ۽ انهن کي مدد خان حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪو لڪ جيڪو قلات ۽ لس ٻيلي کي پاڻ ۾ ملائي ٿو جنهن کي شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ “موزوريون مَٽي ويا ” موزور اهو لڪ آهي، جنهن جي منهن تي اسين ويٺا آهيون شايد ان دور جا جيڪي حڪمران هيا تن اسان کي انهي علائقي کي انعام ڪري ڏنو معنى جاگير ڪري ڏني هاڻي اسان پنهنجي علائقي جي وڻن ٽڻن کي انهن جي پنن کي چرڻ لاءِ ڪو ٽيڪس ڪونه ادا ڪندا هئاسين فقط اها ڳالهه هوندي هئي ته اسين انهي لڪ کان جيڪي هن رياست تي حملو ڪن انهن جو دفاع ڪريون اها دفاع جي شرط اسان تي لکيل هئي اسانجو پيشو مال چارڻ هوندو هو جنهن ۾ رڍون، ٻڪريون اچن ٿيون مينهن ۽ اٺيون به اچن ٿيون مينهيون اسان وٽ ملڪ ۾ پاڻي نه هئڻ جي ڪري ڪونه هونديون هيون اهو اسان جو هڪڙو پيشو آهي پيشور جي حيثيت ۾ اتي رهياسين، اڄ ته هتي منهنجي قبيلو آهي اتي رهي ٿي ۽ آئون وري پنهنجي قسمت سان هتي اچي ويو آهيان.
سوال : سائين توهان جا والد بزرگوار پڙهيل هئا.؟
جواب منهنجي قوم ۾ پهريون شخص آئون ئي آهيان جيڪو پڙهيو آهيان مون کان اڳ ۾ ڪوبه پڙهيل ڪو نه هو، ۽ آئون واحد شخص آهيان جيڪو پڙهيل آهيان ۽ ان کان پوءِ پنهنجي ڀائرن ۽ پنهنجي ٻچن کي تعليم ڏياري هاڻي نياڻيون به ۽ ڇوڪرا به گهڻي ڀاڱي تعليم وارا ٿي چڪا آهن اڳ ۾ پڙهيل ڪو به ڪونه هو،
سوال : سائين ان سان لاڳاپيل هڪڙو ٻيو سوال آهه ته توهان جا ڀائر ڪيترا آهن.؟
جواب : اسان ڪل ٽي ڀائر آهيون، انهن سڀني مان آئون وڏو آهيان ۽ ٻه مون کان ننڍا آهن ۽ اهي ٻئي ننڍا پرائمري ماستر هئا هڪڙو ته بيٽ آفيسر به ٿي ويو، ۽ هڪڙو رٽائرڊ ٿي ويو، اسين 3 ڀائر هياسين اسان جي والد صاحب کي پڙهائڻ جو شوق هو پوءِ اسان هاڙهو ڇڏي لس ٻيلو ڇڏي ڪراچي جي ڀرسان حب ڪالوني ۾ اچي رهياسين ڇو ته منهنجو والد ماجد پنهنجي پيءُ جو اڪيلو پٽ هو، ۽ ننڍي هوندي هن جو پيءُ وفات ڪري ويو، ۽ هن اسان جو جيڪو ڏاڏو هو ۽ ان جي جيڪا پوک هئي سا ڏاڍائي واري هئي ۽ ماڻهو جڏهن ڪمزور ٿيندو آهي ته ان جو نتيجو وري پوئين تي ايندو آهي تنهنڪري منهنجي والد ننڍي هئڻ جي حيثيت ۾ اندازن هو ڇهن ستن سالن جو هو جو هن جو پيءُ وفات ڪري ويو ڇهن ستن سالن جو ٻار ان کي ان جي زمينن کي رهاڪن کي اسان جي ئي قوم جي فردن جن تي اسان جي ئي پڙ ڏاڏي ڏاڍ ڪئي هئي، اهي سڀ مخالف ٿي پيا، ان کان پوءِ منهنجو والد حب ندي جي علائقي ڪنڊ تي اچي رهيو، شادي به اتي اسان جي قوم جا ماڻهو رهن ٿا انهن مان ڪيائين، ۽ تنهن کان پوءِ اسان اتي ئي رهياسين، تقسيم هند کان 3 سال اڳ اسان سنڌ ۾ آياسون.
سوال : سائين توهان پنهنجي تعليم ڪٿان پرائي؟ توهان جا جيڪي استاد هئا، ۽ توهان جا جيڪي هم عمر شاگرد هئا انهن جي باري ۾ ڪجهه اسان کي ٻڌايو ؟
جواب : الحمدالله اسين جڏهن ٽنڊي الهيار ۾ آياسين ڇو ته منهنجو مامون وفات ڪري ويو هو، ۽ منهنجي مامي جي وفات جي ڪري، جيڪي اسانجا مخالف هتي جا هئا سي وري واپس اتي ئي آيا، پوءِ بابي کي چيائون ته تون اسان کان عيوض وٺندين ، اسان جي سئوٽ جي ٻنين تي تون قبضو ڪندين، بابي چيو ته آئون ٻنين تي قبضي ڪرڻ وارن مان ناهيان، مون کي منهنجن ڏاڏن جي ٻني به نصيب ڪونه ٿي. سو هنن جي ڇا ٿيندي؟ تنهن کان پوءِ هو، پنهنجون رڍون ٻڪريون وڪڻي سنڌ ۾ آيو، ٽنڊي الهيار ۾ غلام حيدر سريوال جي ڀرسان رهياسين اهو غلام حيدر سريوال جو ڳوٺ ڪاماري وارا جيڪي پير آهن انهن جي ڀرسان آهه 1947ع جي اندر اتي مون تعليم شروع ڪئي، ۽ شروع ڪرڻ جو سبب اهو بنيو جو اسان جي زميندار جو جيڪو ڪمدار هو ان کي پنهنجو پٽ نور محمد بروهي پڙهائڻو هو، ۽ مون کي ان جو معاون ڪري چيائين ته تون وڃ تنهنجو خرچ به آئون ڀريان ٿو، ۽ منهنجي پٽ جو آئون ڀريان ٿو تون پڙهه، آئون اتي ويٺس هڪڙو سال پڙهيس ۽ پڙهائڻ وارو اسانجو استاد ميگهواڙ هو جيڪو پوءِ مسلمان ٿيو، ان وٽ مون تعليم پرائي، انهي تعليم پرائڻ جي دوران هن مون کي ايترو ته پڙهائيو جو پهريون درجو پاس ڪرڻ کان پوءِ درخواستون لکڻ ۽ منشي ٿي زميندار جون ڦيٽون وغيره لکڻ، ۽ 30 روپيه پگهار جو ملڻ اهو 1948ع ۾ ڪيو، پر منهنجو پيءُ جنهن مون کي چيو ته مون کي توکي پڙهائڻو آهي. اسان جا جيڪي رشتيدار هئا سي ساندن جو ڳوٺ آهه ولهيٽ حبيب الله ساند تعلقي عمرڪوٽ ۾ مشهور علمي خاندان آهي، ميان ولهيٽ وارا مشهور آهن، جن جو واسطو علمي حلقن مان کاروڙي وارن سيدن سان به هو، چيلهه جي سيدن سان به هو، ۽ سمان جيڪي ميان سڏبا آهن، کنڀري وارا انهن سان به هو، ۽ شاگردي وارو ان جو سلسلو ٻه طرفو هو، هڪڙو ميان مسيڻ سان مليا ٿي، ٻي طرف ميان محمد عثمان قراني جي معرفت مولانا محمد هاشم ٺٽي سان انهن جو سلسلو گڏيو ٿي اتي آئون آيس 1950ع ۾ ۽ 1950ع کان پوءِ مون تعليم شروع ڪئي اتي آئون 5 ست سال پڙهيس، 7 سالن ۾ مون 1957ع جي اندر دوره حديث جو پڙهيو، ۽ انهي وچ ۾ مون فائنل جو امتحان پهرئين پاس ڪرڻ واري علمي لياقت جي مون پنهنجي منهن پاڻ ڏنو، جنهن ۾ آئون پاس ٿي ويس 12 فيبروري 1953ع ۾ آئون پرائمر ي ماستر ٿيس، ان کان پوءِ پرائمري ماستر جي حيثيت ۾ ٻارن کي تعليم ڏيندو هئس، ۽ هوڏانهن آئون پاڻ به عربي پڙهندو هئس.
1957ع کان پوءِ 1958ع ۾ آئون حيدرآباد جي ٽريننگ ڪاليج ۾ هليو ويس اتي آئون ٻه سال پڙهيس، ٻنهي سالن ۾ آئون سڄي سنڌ ۾ پهريون نمبر آيس، ۽ يونيورسٽي ۾ مولوي فاضل جو امتحان ڏنو ان ۾ به آئون پهريون نمبر آيس، هڪڙي امتحان ۾ مسٽر غلام حسين سچاروي پهريون نمبر کڻي ويو، باقي ٻن امتحانن ۾ مون پهريان نمبر کنيا، اها منهنجي علمي محنت چئو يا ان کان پوءِ آئون 1960ع کان پوءِ عربي جي تعليم ڏيڻ لڳس ۽ اڃان تائين اها تعليم ڏيندو اچان پيو،
سوال : سائين توهان اسان کي ديني تعليم بابت ٻڌايو توهان جا استاد ڪهڙا هوندا هئا؟
جواب : الحمد شريف کان وٺي دوره تائين مولانا عبدالسميع ساند ولهيٽ وارو منهنجو استاد آهه ٻيو ڪوبه استاد ڪونهي.
سوال : سائين سڄي ان ديني تعليم دوران توهان جا هم عمر شاگرد ڪهڙا هئا؟
جواب : سائين لسٻيلي جا شاگرد به هيا اسان ٽي ڄڻا گڏ پڙهياسين هڪڙو مولانا علي خان سميجو پحيلي وارو پيڻلو هندوستان ۾ هڪڙو ڳوٺ آهي، ٻيو مولانا محمد هاشم الڱاريو، جيڪو قلمتين جي شاخ آهي لسٻيلي وارو، ٽيون آئون،تن اسان 1957ع جي اپريل ۾ دورو پورو ڪيو.
سوال : بحيثيت معلم جي توهان پنهنجون ڪجهه يادگيريون به ٻڌايو؟
جواب : معلم جي حيثيت ۾ مون کي هڪڙي ڳالهه ياد پئي اچي ته تعليم پڙهڻ کان پڙهائڻ ۾ انسان جي ذهانت وڌي ٿي ۽ معلم جي اصليت ان کي پڙهائڻ ۾ اچي ٿي پڙهائڻ واري دور ۾ جن علماء سان مليس، انهن علمائن ۾ مولوي محمد علي جوڻيجو عالم جي ڳوٺ وارو، مولانا محمد سعيد ڀنڀرو، مولانا عثمان قرآني جو پٽ، مولانا عبدالخئي جو پٽ مولانا نور محمد قرآني جو ڀاءُ مولانا محمد صالح سمون ميرپورخاص جي جامع مسجد جو خطيب، مولانا عبدالحق رباني نصرپور جو بهترين عالم ۽ هڪڙو آزاد منش انسان بي باڪ انسان ۽ مولانا محمد اسماعيل مسڻ وارو ۽ ٻيو مولانا عبدالڪريم مسڻ وارو مولانا غلام محمد صاحب ڪلوري وارو ۽ ٻيو مولانا عبدالڪريم ڊگهڙي وارو مولانا عبدالقيوم ڊگهڙي وارو ۽ ٿر جا مولانا عبدالمجيد ساند، ميراحمد ولهيٽ جو، مولانا محمد علي ولهيٽ جو ان سان گڏوگڏ ٿر جا مولوي مريد علي صاحب اهي سڀ سٺا ۽ اوچا عالم هئا
سوال : جن عالم سڳورن جو توهان ذڪر ڪيو ۽ جيڪي توهان سان گڏ پڙهيا يقينن انهن جا نالا توهان وٺو ٿا ته اسانجي ذهن جي ڦرهي تي پورو هڪڙو علمي پسمنظر اچي ٿو وڃي جيئن عبدالڪريم مسڻ وارو جا جيڪي لکيل ڪتاب جيئن “مرد قلندر” ، “ٿڌا وڻ ولهار” جا يا “سڪ جو سفر” اهڙي طريقي سان عبدالحق رباني صاحب، عبدالحق رباني صاحب جي باري ۾ اسين توهان کان معلوم ڪرڻ چاهينداسين ڇو ته سائين جن لئه اهو مشهور آهي ته هن جي ساٿ ۾ ان دور ۾ جيڪي هاري تحريڪ جا اڳواڻ هئا جيڪي بظاهر سوشاسٽ اڳواڻ هئا، حيدربخش جتوئي جي جماعت جا ماڻهو هئا اهي سڀ رباني صاحب سان گڏ هوندا هئا رباني صاحب انهن جي رهنمائي ڪندو هو ۽ ٻيو ان سان لاڳاپيل اهو سوال به پڇڻ چاهينداسين ته اسان ٻڌو آهي ته توهان مولوي عبدالله لغاري صاحب جي جنازي نماز پڻ پڙهائي هئي؟ مولانا عبدالله لغاري اها شخصيت آهي جنهن “سرگشت قابل” لکيو ۽ جيڪا مولانا عبيدالله سنڌي سان گڏ هن سموري آزادي جي تحريڪ ۾ صعوبتون سٺيون، عذاب سٺا مشڪلاتون سٺيون انهن کي هن شخص ڪيئن پنهنجي سر تي کنيو ۽ ڪيئن سٽيون اهو سڄو پسمنظر اسان کي سمجهائيندا ته عبدالحق رباني کان وٺي عبدالڪريم مسڻ واري تائين جن ماڻهن جون جيڪي خدمتون هيون يا مولانا عبدالله لغاري صاحب سان توهان مليا هئا يا توهان رڳو جنازي نماز پڙهائي هئي يا پڙهائڻ جو توهان کي موقعو مليو.؟
جواب : سائين توهان بهترين پهلو ڪڍي هڪڙو سوال ڪيو آهه جنهن ۾ علمي ستارا آهن جيڪي مولانا عبدالحق رباني جيڪو شاگرد آهي مولانا تاج محمد جو جيڪو نصرپور جو وڏو عالم ٿي گذريو آهي، ۽ ان جي جيڪا سند آهي، ۽ ان جي جيڪا نسبت آهي سا ساڳئي اسان واري سند واري آهي جيڪا مخدوم محمد هاشم سان ملي ٿي پر مولوي صاحب وري واپس دوره پڙهڻ لئه ديوبند ويو هو، ديو بند جي پڙهڻ جي دوران هن شخص جي ذهني هاڪ سڄي مدرسي ۾ ڇانئجي وئي هئي ساليانو امتحان ٿيو ته سالياني امتحان ۾ رباني صاحب کي ٻيو نمبر ڏنو ويو پهريون نمبر ٻئي ڪنهن عالم جي حصي ۾ آيو مولانا چيو بي انصافي ٿي آهي اها بي انصافي مون کان برداشت ڪانه ٿيندي انهي کان پوءِ سنڌ ۾ موٽي آيو ۽ مولانا شيخ الهند رح جي جيڪا تحريڪ آزادي هئي تنهن ۾ ميمبر ٿيو تنهنجو بحيثيت ميمبر ٿي ڪم ڪيائين نهايت بهادر انسان هو ميربنده علي خان جيڪو سڄي پاڪستان ۾ موڪي جيڪا زمين آهي ان جهڙو ڪو زميندار ڪو نه هو، 93 هزار ايڪڙ زمين هوندي هئي ان ماڻهو جي سامهون اليڪشن ۾ بيٺو، مير بنده علي هن کي پئسا آڇيا، ان وقت جا ٻه لک يا ٽي لک وٺ يا جيڪو منهن مان ڪڍ اهو ڏيان ٿو جيئن آئون بنا مقابلي جي ڪامياب ٿي وڃان، مولانا صاحب جو اهو تاريخي جواب هو ته توهان جا اهي سمورا پئسا ان کان وڌيڪ ناهن جو تون هر ان غريب جي دروازي تي ويندين ۽ سوال ڪندين ان هڪ سوال جو به بدلو ڪونهي تنهن ڪري آئون چوان ٿو تو جهڙا وڏا ماڻهو غريبن جي درن تي ڀٽڪن جيئن اوهان جي درن تي غريب ڀٽڪندا آهن، مولانا جو جيڪي ورڪ ڪندڙ ماڻهو هئا سي سڀ يعنى اهي سڀ آزاد منش ۽ دلير هئا جهڙوڪ فتح خان ٽنڊي باگي وارو، ۽ ان سان گڏوگڏ جيڪي ٻيا، جن کي ماڻهون سوشلسٽ چون ٿا سوشلسٽ جي ماڻهو غلط معنى ڪڍن ٿا ته اهي منڪر آهن، سوشلسٽ جي معنى آهي ته هو ڪنهن انسان جي برابري جو قائل آهي وڏ ننڍائي جو قائل ڪونهي فقط فرق اهو آهي پوءِ مولوي صاحب يعنى پنهنجي انهي ڪم کي جاري رکڻ لاءِ نصرپور مان هڪڙو رسالو ڪڍيو ان جو نالو “مبلغ” رکيائين. نصرپور جا جيڪي پانڌياڻي هئا، وڏا زميندار هوا انهن جا مولوي تي بار آيا. مير صاحبن جا ۽ ٻين وڏن ماڻهن جا تن انهن کي تڪليف ڏٺي پوءِ مولوي صاحب پنهنجي جيڪا ٻني هئي سا وڪڻي جيڪا پريس ڪڍي هئائين سا وڪڻي حيدرآباد الهداد چنڊ جي ڳوٺ ۾ وڃي مولوي صاحب پنهنجو مدرسو کوليو ۽ پريس هلائي فتح محمد نالي هڪڙو شخص هو. اهو ذات جو چنڊ هو، ان جي مدد سان ان جي مسجد ۾ رهيو اتي مولوي صاحب انهي ڪم کي هلايو پر انهي به ڪنهن ساٿ نه ڏنو. ۽ اهي سرمائيدار ماڻهو جي قبضي ۾ اچي ويا پوءِ اٽان کان مولوي صاحب ميرپورخاص هليو آيو ۽ اتي ٻه رسالا ڪڍيائين موحد ۽ المبلغ ۽ ميرپورخاص ۾ ئي گذاري ويو. ڀٽي صاحب جي پارٽي ۾ ويو اسان جي پاڻ ۾ ملاقات ٿي. مون چيو مانس ته توهين ڀٽي صاحب جي پارٽي ۾ ويا آهيو توهان ته ديني عالم آهيو چيائين ته آئون عالم آهيان پر ڀٽي صاحب ۾ ڪجهه داڻا نظر اچن پيا تڏهن مون چيو توهان کي ڪهڙا داڻا نظر اچن پيا هن چيو هي اهڙو ليڊر آهي جنهن مان ڪم وٺي سگهجي ٿو هي اهڙو نڊر ليڊر آهي ۽ هي ڪو ڪم ڏيئي به سگهي ٿو پوءِ انهي لحاظ کان مون ۽ مولوي صاحب اختلاف پنهنجو ظاهر ڪيو پر مولوي صاحب چيو ته توهان کي سياست جو ذرو واءُ به نه لڳو آهي ٿورو تجربو ڪندو ته توهان کي پتو پئجي ويندو پوءِ آئون نٿو چوان ته صحيح آهيان يا غلط آهيان. ۽ ڀٽي صاحب جڏهن رباني صاحب کي جيل ۾ وڌو انهي کان پوءِ ملاقات ڪيائين ۽ چيائين ته وڏيرا نيٺ وڏيرا ٿي پيا اهڙي طرح هي بهادر نڊر انسان پچاڙي زندگي ۾ فخر ڪندو هو ته منهنجا پٽ مون آفيسر ڪو نه ڪيا سب ماستر ڪيا هن جا جيڪي پٽ هئا سي ڪي ليڪچرار ٿيا ان تي چيائين مون کي فخر آهي عبدالشڪور ڪميسٽري جو ليڪچرار هو. جيستائين اهو هو تيستائين هو قائم هئا مولوي وفات ڪري ويو ته هو، ٻئي پاسي هليا ويا باقي مولوي محمد اسماعيل مسڻ وارو ۽ عبدالڪريم مسڻ وارو اهي به نڊر ۽ سٺي ۾ سٺا انسان هئا. انهن جي ٻني به 8 ايڪڙ هئي ان مان ٻن ايڪڙن ۾ ڪڍيائين هاءِ اسڪول جيڪو اڃان هلي پيو جنهن مان پيدا ٿيندڙ ڊاڪٽر جنهن مان وڏي ۾ وڏا انجنير محمد هاشم جهڙا يا ڊاڪٽر حسن لغاري اتي جا پڙهيل آهن هو پنهنجي پر ۾ ڪم ڪري ويو هليو مير صاحب احمد خان ٽالپر اهو هنن جو دوست هو هي هنن وٽ ايندو هو. اهي سڀ ماڻهو حقيقت ۾ پڪا مسلمان هئا.
سوال : هڪڙو ننڍڙو ضمني سوال آهي ته، مولانا رباني صاحب بابت توهان کان پڇون ٿا ته مولانا عبدالحق رباني توهان کي چيو ته ڀٽو صحيح آهي توهين نٿا سمجهو، اسان پڙهيو آهي ته ڀٽي صاحب اهي سڀئي با ضمير ماڻهو جيل ۾ وڌا انهن جي اخبارن، رسالن ۽ ڪتابن تي بندش وڌي اخبارون بند ٿيون ۽ هڪڙي تمام غير جمهوري ڊڪٽيٽر واري روش اختيار ڪئي وئي ۽ ان کان پوءِ عبدالحق رباني صاحب جيل مان آزاد ٿيڻ کانپوءِ ڀٽي جي دور ۾ سخت ڀٽي جو مخالف تي ويو هو چون ٿا ته هو پنهنجي دوستن کي چوندو هو ته آئون پنهنجي تجربي ۾ غلط ثابت ٿيس، ان تي روشني وجهو؟
جواب : ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته ڀٽي کي پوءِ هو صحيح نه سمجهندو هو پر پوءِ به ٻين جي مقابلي ۾ هن لاءِ سٺي راءِ رکندو هو ۽ ڀٽي واقعي اهي ماڻهو جيڪي با اصول هئا، معراج محمد خان ۽ ٻين با اصول ماڻهن کي تڪليف پهچايائين پر ڀٽو پنهنجي ڪم جي اندر به تڪڙو هو، جنهن ڪم ڪرڻ تي آيو سو غلط يا صحيح ڪري ڇڏيندو هو. تنهن ڪري مولانا عبدالحق رباني ٻين سياست دانن جي ڀيٽ ۾ ڀٽي صاحب کي وري به پسند ڪندو هو.
سوال : سائين مولوي عبدالله لغاري صاحب جي باري ۾ ؟
جواب : مولانا عبدالله صاحب متعلق عرض ته جڏهن آئون ڪاليج ۾ ويس 1958ع ۾ تڏهن هو ڊاڪٽر عبدالواحد هاليپوٽو جي جڳهه تي رهندو هو. ۽ اتي مولانا عبيدالله سنڌي جو فلسفو پڙهائيندو هو، ۽ مولانا عبيدالله سنڌي جو جيڪو ڪتاب تفسير الهام الرحمن هو، اهو الهام الرحمن اتي ٻڌائيندو هو، انهن جي پڙهڻ وارن ۾ خاص خاص ماڻهو هئا بيگم شمس عباسي جيڪا قاضي اڪبر وارن جي ڀيڻ هئي. سيد پناهه علي شاهه جيڪو ڊائريڪٽر ٿي گذريو آهي اهو هو، اهڙي نموني سان آفيسر به هئا، ته واپاري به هئا، پر اهي ماڻهو جيڪي مولانا عبيدالله سنڌي کان متاثر هئا، هاڻي انهي معاملي ۾ مولانا اتي پڙهايو ٿي اتي به خاص ٻه سورتون پڙهائيندو هو هڪڙي سورته ماجدا ۽ ٻي سورته النساء چوندو هو ته انهن ٻنهي سورتن جي اندر ۾ احڪا مات اسلامي گهڻا آهن احڪا مات اسلامين کي اهڙي انداز ۾ پڙهائيندو هو، جنهن ۾ مقامي حل موجود هوندا هئا پوءِ هاليپوٽو صاحب ڍاڪه ويو هليو مقالو لکي ڏنائين “خدا جو وجود” ۽ اهيو مقالو سڄي دنيا جي عالمن کي ڏنائين ڊاڪٽر عبدالواحد هاليپوٽو صاحب اهو اوڏانهن ويو هليو ان جي گهرواري امينا هاليپوٽو مولوي صاحبه جي خدمت ڪندي هئي پنهنجي پي وانگر ڀائيندي هئي ان جي ڪوٺي هوندي هئي ان ۾ تڏو وڇايل هوندو هو، نه ڪا کٽ هئي هڪڙي پيتي هئي جنهن ۾ بنديون هيون تفسير جون انهن سان پيتي ڀري پئي هوندي هئي، اسين وڃي اتي فيض وٺندا هئاسين. انهي ڪوٺي ۾ مولانا عبدالله صاحب وفات ڪري ويو ڊاڪٽر هاليپوٽو صاحب جاپان ۾ هو ۽ مولانا صاحب وفات ڪري ويو پو ءِ مولانا کي تڙ ڏيڻ وارو آئون هئس، ۽ مولانا جي جنازي نماز پڙهائڻ وارو به آئون هئس، مولانا جيڪا هيئنر لياقت ميڊيڪل يونيورسٽي آهي، اها سول اسپتال طور سڃاتي ويندي هئي، اتي ڪنهن وارڊ ۾ هو اتي نماز پڙهائي. هن جو اولاد هڪ نياڻي هئي، جيڪا سانگهڙ جي ويٺل هئي. ان جي نياڻي ۽ مڙس ٻيئي آيا، مولانا جي جنازي نماز اسان پڙهائي پوءِ مولانا کي کڻي روانا ٿياسين، پوءِ سڀ ماڻهو بيٺا هئا مون کي اهي الفاظ ۽ ڪيفيت ياد آهي ته، شمس عباسي جا لڙڪ وهيا پئي.
سوال : اوهان سنڌ جي ماضي ۽ حال ۾ ڪهڙو فرق محسوس ٿا ڪريو ۽ ان تناظر ۾ اوهان وٽ موجود جيڪا ديني سند آهي ان جي اهميت کي ڪيئن بيان ڪندا ؟
جواب : اسان هينئر جيڪا ديني سند تقسيم ڪيون پيا. ۽ پوري دنيا جا مڃيل عالم ان کي قبول ڪري حاصل ڪن پيا، اها سند مرحوم محمد هاشم ٺٽوي رح جي طرف کان لکيل آهي ۽ ان جي هيٺيان جيڪي به عالم آهن سي سڀ سنڌي آهن. مثال طور آئون عبدالرحمان سنڌي آهيان، مون جيڪا سند ورتي آهي مولوي عبدالسميع کان اهو سنڌي آهي، ان وري غلام رسول چانڊئي کان ورتي اهو سنڌي آهي، ان ورتي آهي، مولانا محمد عثمان قرآني کان اهو به سنڌي آهي، مولانا صاحب اجازت ورتي آهي مولوي غلام رسول چانڊئي کان ان ورتي محمود احمداڻي کان جيڪو ٽنڊي الهيار جي ڀرسان رهندو هو، مولانا محمود احمد ۽ مولانا محمد عثمان بنهي اجازت ورتي آهي مولانا لال محمد کان جيڪو مٽيارين جو هو، مولانا لال محمد اجازت ورتي آهي مولانا عبدالولي کان اهو به سنڌي آهي، مولانا عبدالولي اجازت ورتي آهي مولانا عبدالغني کان اهو به سنڌي آهي، ان ورتي آهي مولانا عبدالڪريم کان اهو به سنڌي آهي ان ورتي آهي پنهنجي پيءُ محمد عثمان کان اهو به سنڌي آهي ان ورتي آهي نورمحمد نصرپوري کان اهو به سنڌي آهي ان ورتي آهي مولانا محمد هاشم ٺٽوي کان جيڪو پڻ سنڌي آهي.
گوياڪه اسان جي هي 11 هين صدي تائين سند سنڌي علمائن جي آهي، ۽ اها سند سنڌ جا جيڪي ٻيا مدرسا آهن تن وٽ ڪانهي ڇو ته سي سڀ ديوبندين يا بريلوين جا شاگرد آهن ، بريلوي ۽ ديوبندي ٻئي انڊيا جا مدرسا آهن، اسان جي سند خاص سنڌ سان آهي هاڻي هن سند جي ٻي خصوصيت اها آهي ته مون غبدالرحمن کان 22 ماڻهو ٿين ٿا، دنيا جي ڪابه سند 22 ماڻهن تي ڪانهي جڏهن مون کان سند محمد تقي ورتي پئي ته، مولانا محمد تقي ۽ ان جي ڀاءُ رفيع مولانا عبدالحليم چشتيءَ ان سان گڏوگڏ سڄي دنيا جا عالم تن به اها مخدوم صاحب کان دنيا جي ويجهي ۾ ويجهي سند چيو آهي.
سوال : ڪجهه ڏينهن اڳ اسان هتي ويٺا هئاسين ته توهان وٽ ڪي غير ملڪي شاگرد آيا، جن مان ڪي مصر جا شاگرد هئا، پهريون ڀيرو ڪي مصر جا ماڻهو ڏسڻ جو اسانکي موقعو مليو پنهنجي لباس ۾ پنهنجي جسامت ۾ پنهنجي قدبت ۾ ڪافي منفرد هئا ۽ واقعي لڳا پئي ته هو مصري آهن، اهي ويٺا هئا توهان انهن کي سند ڏني مون توهان کان پڇيو ته هي ٻاهران ماڻهو اچن ٿا ته، توهان ٻڌايو ته، سموري دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن جا ماڻهو مون کان سند وٺن ٿا، جڏهن ته اها سند سنڌ وطن جي شهرت جو وڏو سبب آهي جيڪا 22 سلسلن سان حضور جن صه سان ملي ٿي، ته اها سند توهان لاءِ اطمينان ۽ خوشي جو باعث بڻبي آهي ۽ اوهين سوچيندا آهيو ته آئون خوشنصيب ماڻهو آهيان جنهن وٽ هي سند آهي جيڪا آئون سڄي دنيا ۾ ان کي ڦهلائيان ٿو يا پهچائيان ٿو.
جواب : توهان علمي سوال ڪيو آهي الله توهان کي خوش رکي دنيا جو اهڙو ڪو ملڪ ناهي جتي اها سند نه پهتي هجي، هاڻي اها سند سنڌين جي متاع بي بها آهي، جو سنڌي ماڻهو ان کي پهچائين پيا ان جو ظاهر ظهور مثال اهو آهي ته، آئون ٺيڪ ڪونه هئس ڇوڪرو مون کي وٺي ويو عمري تي اتي جا جيڪي عرب عالم سڳورا هئا، مسجد نبوي جا تن کي جڏهن خبر پئي ته اسان کي هٿو هٿ کڻڻ آيا، اسانجون مهمانيون اسان کي ڪپڙا ڏيڻ، پئسا ڏيڻ ٻه ڏينهن اسان کي مڪو شريف گهمايو وري واپس مديني شريف پڳاسين مدينو گهمايو اها سند حاصل ڪرڻ لاءِ عرب جا ماڻهو اڳئي آيا هئا، پوءِ رياض مان ماڻهو آيا هئا جدي مان ماڻهو آيا، ۽ سعودي جي ٻين علائقن جا ماڻهو آئيا جن اسان کان اها اجازت حاصل ڪئي توهان پاڻ خود سمجهو ٿا ته پنهنجي پيءُ پنهنجي ڏاڏي، پنهنجي خاندان کي جيڪڏهن شهرت ملي ٿي ته طبيعت انسان خوش ٿئي ٿي اسان جي خاندان کي خاندان علمي ۾ جيڪا محمد هاشم رحه جي سند مقبول ٿي آهي، آئون جيڪو ان جو ذريعو بنيو آهيان، خدا تعالى جا ٿورا جنهن مون کي ذريعو بنايو ۽ مون سند کي عام ڪيو،.
سوال : انهي سند جي حوالي سان توهين جنهن ناماچاري جو سبب بنيا آهيو، جنهن سان سنڌ کي شهرت ڏيا ري آهي. اها ساڳي سنڌ مختلف حوالن سان صدين کان نيزي تي ٽنگيل رهي آهي، ۽ جيڪي استحصالي قوتون آهن جيڪي ڪڏهن سنڌ کان پاڻي ٿيون ڦرين ڪڏهن ڌرتي ٿا ورهائين، ڪڏهن وسيلا ٿا ڦرين ته ڪڏهن پاڻي، جڏهن سنڌ جي پاڻي جو اشو ٿيو هو سنڌودرياء تي ڪالاباغ ڊيم جي اڏاوت جو مسئلو ٿيو هو ته ان ۾ ٻطرفي جدوجهد هلي هئي، هڪڙي پاسي سياسي جدوجهد هئي، جلسا هئا، جلوس هئا ۽ ڌرڻا هئا ته ٻئي پاسي سنڌي عالمن جيڪي وطن دوست مزاج جا آهن ۽ وطن انهن کي وڌيڪ عزيز آهي انهن ماڻهن جيڪا جدوجهد ڪئي، جدوجهد جو هڪڙو پاسو اهو به هو ته هو ميدان تي به هئا ٻي طرف وري هڪڙي فتوى آئي هئي جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم جي اڏاوت کي شرعي طور تي ناجائز قرار ڏنو ويو هو، ان فتوى جو پسمنظر ڇا هو؟ ڇاڪاڻ ته اها فتوى ڏيندڙ جيڪي به مفتي صاحبان هئا تن ۾ توهين سر فهرست هئا، ۽ اها ايڏي تاريخي فتوى آهي جيڪا ايندڙ وقت ۾ اسان جي نسلن کي درياء بچائي ڏيڻ ۾ وڏوڪردار ادا ڪندي ، ته ان فتوى جو پسمنظر ڇا هو؟ ۽ شهيد خالد محمود سومرو صاحب به هو جنهن سموري سنڌ ۾ جيڪا سياسي جدوجهد هلي ان جي اڳواڻي ڪندا هئا جيڪا ڪميٽي ٺاهي ويئي ان سان توهان جي ڪيئن ملاقات ٿي ۽ توهان جو تبادلئه خيال ٿيو ۽ آخري نتيجي ۾ اها فتوى آئي ڪيئن هئي ان جا اثر ڪهڙا نڪتا؟
جواب : مهرباني، توهان هڪڙي تاريخي ۽ حقيقي ڳالهه ڪئي آهي، سنڌ جي مسائل جي لاءِ ڪارو ڪاري جو مسئلو آهي اهو به سنڌ ۾ آهي راڄن جو پاڻ ۾ وڙهڻ ويڙهائڻ يعني قبائلي تڪرار اهو به گهڻو سنڌ ۾ آهي سنڌ جون جيڪو خارجي ضرورتون آهن انهن ضرورتن کي منهن ڏيڻ جي لاءِ ان جي به ضرورت آهي اها ڳالهه محسوس ڪندي سکر ۾ هڪڙي ميٽنگ ٿي اها ميٽنگ هئي جميعت علماء اسلام جي طرفان آئون به هڪڙو ضلع جو نمائندو هئس. امير هئس پوءِ اتي سنڌ جي مسائل جي حل جي لاءِ هڪڙي ڪاميٽي ٺاهي ويئي، ان ۾ چار ماڻهو کنيا ويا، هڪڙو محمد مراد صاحب سکر وارو، هڪڙو پروفيسر محمد احمد سکر وارو، منظور احمد چنو دادو وارو، ۽ هڪڙو آئون عبدالرحمان ٿر وارو، هاڻي اهي چار ماڻهو سنڌ جي مسائل تي لکڻ وارا هئا، پهريون پهريون مسئلو آيو ڪارو ڪاري جو ان تي مون پنهنجي راءِ لکي موڪلي، ڪهڙي دور ۾ ٿيو هو ڪڏهن ٿيو هو؟ ان جو پسمنظر مون لکيو، مولانا جعفر بو بڪائي رح مخدوم نوح رحه جو همعصر هو، ان جيڪا حد هئي انجو تذڪرو ڪيو آهي.
ته سنڌ جي جيڪا فتوى ڪاميٽي هئي، انهي مسئلي جي ضرورت کي محسوس ڪندي سڄي سنڌ جي علمائن هڪڙي فتوى مرتب ڪئي جيڪا ڪراچي جي عالمن جي مخالفت ۾ آئي جن جو مطالبو هو ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ ۾ ڪو عيب ڪونهي، اسان ان لئه اهو لکيوسين ته، پاڻي جيڪو آهي سوٽن قسمن جو آهي هڪڙو پاڻي آهي بارش جو هڪڙو پاڻي آهي کوهه جو هڪڙو پاڻي آهي موڪي اهي ٽي پاڻي آهن اسان کي يا پنجاب کي جيڪو پاڻي ملي ٿو اهو دريائي يا موڪي پاڻي آهي موڪي پاڻي ۾ پهرئين پهرئين حق آهي پڇڙي جو، تنهن کان پوءِ مٿي وارو تقسيم ٿيندو تنهن ڪري سنڌ جي ضرورت کي ذهن ۾ رکي پاڻي جي تقسيم اها شرعي آهي پر سنڌ ڇاڪاڻ ته هيٺاهين تي آهي ته انهي جي جيڪا ضرورت آهي انجو خيال نه رکڻ شرعي طرح سان بغاوت آهي ۽ شريعت کان بغاوت ناجائز آهي ۽ پوءِ اها عام ٿي جيڪا توهان وٽ ان جي ڪاپي شايد پهتي هوندي
سوال : جنهن عمل جو بنياد توهان جي فتوى بڻي تنهن کان پوءَ سنڌ جي وطن دوست سموريون پارٽيون ان ۾ شامل ٿي جدوجهد ڪئي انکي اوهان ڪيئن ڏٺو ؟
جواب : اها فتوى پهرئين جڏهن لکي هئي ان کان پوءِ يعني اسان جي جميعت جون ميٽنگون ٿيون ۽ جلسا ٿيا، انهن ۾ اسان هر هڪ پنهنجي علائقي جا يعني اسان ٿر جا هئاسين عمرڪوٽ جا هئاسين، پنهنجي علائقي ۾ اسان نمائندگي ڪئي ٻين پنهنجي نمائندگي ڪئي هرهڪ پنهنجي حدمان تارون ڪيون انهي فتوى کي بنياد بڻائيندي گڏيل جلسا ٿيا شهيد خالد محمود سومري جي اڳواڻي ۾ اسان تحريڪ هلائي .
سوال : شهيد خالد محمود سومرو صاحب مسجد جي ممبر تي ويهي سنڌ جي ڳالهه ڪندو هو ڪالاباغ ڊيم جي حوالي سان توهان جو رول هيو ۽ شهيد جي ليڊرشپ هئي، اهڙو ڪم ڪرڻ جي سنڌ جو ڪو ٻيو عالم جسارت نه ڪندو آهي، اهو ڪم ڪندي توهين ڪٿي هٻڪيا آهيو يا ڪٿي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پيو هجي ڇا اهڙي ڪا صورتحال پيش آئي.؟
جواب : ها سائين اسان پنهنجي طرف کان عام طرح سان، هڪڙي سياسي راءِ کي قائم ڪرڻ جي حق ۾ هئاسون، حق جي اظهار ۽ حقيقت کي بيان ڪرڻ ۾ اسان ڪابه هٻڪ ڪانه ڪئي آهي.
پڄاڻي: اسان جو سڄو هي پئنل توهان جو شڪر گذار آهي، جو توهان اسان کي تمام گهڻو وقت ڏنو، اسان جو آخري سوال يا خواهش سمجهو سا اها هوندي ته توهين اسان جي ايندڙ نسل کي سنڌ جا ماڻهو جنهن حالت مان گذرن ٿا جنهن ۾ جهالت تمام گهڻي ڦهلجي پئي ٻيا الاهي معاملا آهن، ان سموري صورتحال ۾ توهان هڪڙي رهنما جي حيثيت ۾ ڪهڙو پيغام ڏيڻ چاهيندا ايندڙ نسلن کي ته جيئن سنڌ جي نجات جو ڪو رستو نڪري سگهي..
جواب : سائين منهنجا آئون پنهنجي آئيندي نسل کي پنهنجي اولاد کي ۽ ان جي اولاد کي ۽ سنڌ جي سڄڻن جي اولاد کي اهو عرض ڪندس ته،
سائيم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪرين.
سنڌ هڪڙو دنيا جو حصو آهي، ۽ ان دنيا جي حصي هجڻ ۾ سنڌ پنهنجو ڪردار نمايان تڏهن ڪندي جڏهن ان جو ٻچو سچ ڳالهائيندو سچ قبول ڪندو، سچ جي اشاعت ڪندو.