مولانا عبدالرحمان جمالي علم جو انسائيڪلوپيڊيا : عبدالرئوف سومرو
ڪوڪو ماڻهو مون ڏٺو جهڙو چوڏهين چنڊ
هرڪا مندن منڍ، هرڪا اک نه آئڙي.
هن چيز کي اول حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي جي جمعي جي واعظ ۾ علمي ۽ فلسفي بيانن بيحد متاثر ڪيو اهڙي ريت باقاعدگيءَ سان جامع مسجد عمرڪوٽ ۾ هر جمعي جي ڏينهن وڃڻ ٿيندو هو ۽ اتي مولانا جي ڪيل بيان ڇا علم جو ڀنڊار محسوس ٿيندو هو پاڻ عربي،فارسي ۽ سادي سولي سنڌي ۾ جڏهن تقرير ۾ شعلبر بياني ڪندا هئا ۽ ( هاڻي صنحيف هئڻ ڪري پاڻ اهو ڪم سرانجام نٿا ڏيئي سگهن. ) ته سچ پڇو ته علم سطحي علم وارو ماڻهو ته ڪٿي پتو بحر ۾ غوطا کائيندو هو پر ٺيڪ ٺاڪ علم جا پارکو پڻ انهي علم جي ساگر ۾ ٽٻيون هڻي وڃي بهشڪل گهرائيءَ ۾ وڃي ڪو موتي ميڙي اچن ته ڪٿي به علم جو انت نه ايندو جيئن سنڌ جي عظيم شاعر شاهه عبدالطيف ڀٽائي رح فرمايو ته.
سيوا ڪر سمنڊ جي جت جر وهي ٿو جال
سوين وهن سير ۾ ماڻڪ موتي لال
جي ماسو جڙيئي مال ته پوڄارا پر ٿيئن
اهوئي سبب آهي جو جيترو وقت سنڌ جا ناليوارا اديب، ليکڪ ۽ محقق ڊاڪٽر مظهرالحق صديقي صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جا وائيس چانيسلر رهيا، پاڻ سنڌ يونيورسٽي جي هر انهي ايونٽ ۾ جتي تصوف جي پرچار کانوٺي “ مذهب اسلام ۾ انسانيت جا حق جهڙن اهم موضوعن تي مولانا کان نه صرف مقالا لکرائي محفوظ ڪيائون بلڪه سدائين يونيورسٽي جي پروگرام ۾ مدعو ڪري مهمان خاص طور وڏي چاهه سان جماليءَ صاحب جا دانشمنديءَ سان لبريز ليڪچر ٻڌندا هئا، وري مظهرالحق صديقي صاحب پاڻ موڪلائڻ مهل آفيس مان ٻاهر اچي سائين کي سي آف ڪري دعائن جي درخواست ڪندا هئا مونکي ياد ٿو پوي ته صوفي فقير ۾ “ تصوف ” جي عنوان سان ڪا عاليشان تقريب جو انعقاد هيو ۽ آئون به سهيڙ جي وڃي پهتس ته ڏٺم سنڌ جا نامور اسڪالر اسٽيج تي جلوه افروز هئا ۽ صدارت محترم رسول بخش پليجو صاحب پئي ڪئي ته اچانڪ انائوسنر تصوف تي روشنيءَ وجهڻ لاءِ مولانا جمالي صاحب کي جسارت ڏني صوفي صادق فقير جو فارسيءَ ۾ لکيل ڪتاب “ درد نامه ” جو سنڌي ۾ ترجمو ڪرڻ جو اعزاز پڻ جمالي صاحب کي حاصل آهي سو جيئن ٿي پاڻ “ درد نامه ” جي داستان کي “ تصوف ” جي تاڃي پيٽي ۾ توري تڪي پيش ڪرڻ واري عمل جتي عام ٻڌندڙن کي ته متاثر ڪيو ئي پر اسٽيج تي براجمان اسڪالرن کي به ڏندين آگريون اچي ويون پاڻ پنهنجي بيان کي اڌ ۾ روڪي چيائون ته آئون هڪ ادني انسان توهان اعلي پايي جي عالمن جي وچ ۾ شايدئي اهو علم جو وکر ورهائي نه سگهان سو بهتر ٿيندو ئي مس ڪيائين ته سمورن اسٽيج تي اهل قلم سنڌي ٻوليءَ جي اديبن اهو اسرار ڪيو ته سائين توهان تصوف تي ڳالهائڻ جو حقيقي حق رکو ٿا توهان پنهنجي تقرير کي جاري وساري رکو ته جيئن اسان توهانجي ناياب نڪتن کي نوٽ ڪري تصوف جي چاهه ڀري چاشني چکي سگهون ان وچ ۾ سنڌ جو نامور اديب محترم حميد سنڌي صاحب ته اٿي بيهي مولانا کي ڳراٽڙي پائي بار بار اسرار ڪرڻ لڳو ته سائين توهان جهڙا املهه انسان ۽ کاهوڙي ڀٽائي جي سٽن جيان ته
ايا ڪي آهين ڪل جڳ ۾ ڪاپڙي واري ڪار
سنڌ جي ڪنهن ڪوني ۾ لڪيا پيا آهن توهان جنهن انداز سان تصوف جي تاڪين کي کوليو آهي ۽ عام فهم ۾ آڻي سولي سنڌي ۾ سرور پريئي سليقي سان سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ متان وري هن علائقي جي صوفي بزرگ صوفي صادق فقير جي ڪتاب “ درد نامه ” جي داستان کي تصوف ۾ صوفي جي شناخت سان متعارف ڪرايو آهي.
صوفي صاف ڪيو ڏوئي ورق وجود جو
تيهان پوءِ ٿيو سڄڻ ساهه پساهه ۾
درحقيقت اسان ماڻهن وٽ تصوف جي تهه تائين ته ڇا بلڪه سطحي ليول جي ڄاڻ به پلئه پئچي ناهي سگهي اهڙي ريت مولانا جمالي کي تقرير جاري رکڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو ته هو “ تصوف ” تي حقيقي معني ۾ روشني وجهي ان جو حق ادا ڪري سگهي ٿو. هن ماڻهو وٽ جيترو الله پاڪ علم ۽ حلم سان نوازيو آهي ته اوترو ئي عملي زندگي ۾ عاجزيءَ سادگي ۽ انسان دوستي جا عنصر اندر ۾ ڏٺا ويا آهن مذهبي شدت پسندي ۽ ڪثر پڻي کان ڪوهين ڏور هي سٻا جهو عالم هر ماڻهو کي پيار ۽ پايوهه سا پيش ايندو آهي ويندي غيرمسلم ماڻهن سان ويجهڙائپ پڻ ورثي ۾ مليل رهي آهي هميشه ثالثي ۽ سهب واري ڪردار عمرڪوٽ ۽ سنڌ جي ماڻهن ۾ بيناهه الفت ۽ عقيدت مولانا جمالي لاءِ اڀري آهي مذهبي تعليم جي ته پرچار درس وتدريس ۽ مختلف سيمينارن ۾ خصوصي ليڪچر ته هونئن ئي بيحد مقبول آهن پر سنڌ جي حقن لاءِ قلم توڙي زبان هميشه حرڪت ۾ رهيا آهن پاڻ جميعت علماءَ اسلام جي يو آءِ ساڻ منسلڪ هئڻ ڪري سنڌ جي اهم اشوز تي جمالي صاحب جرئت سان جرح ڪئي آهي هڪ پروگرام ۾ جڏهن شهيد ڊاڪٽر خالد محمود سومرو جي المناڪ شهادت تي تعزيتي ميڙاڪو سورهيه بادشاهه ڪامپليڪس ۾ ڪوٺايو ويو جنهن جي صدارت حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب پئي ڪئي ۽ مهمان خاص صوبائي وزير ثقافت و سياحت سائين سردار شاهه صاحب جن هئا. ان پروگرام ۾ جمالي صاحب اهو انڪشاف ڪيو ته جڏهن شهيد ڊاڪٽر خالد محمود سومري ڪالاباغ ڊيم جي خلاف فتوي لاءِ سنڌ جا مذهبي عالم گهرايا ته اتي هي ( مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب ) پڻ اڳيان اڳيان هو، فرمائي ٿو ته اسان قرآن پاڪ ۽ حديث مبارڪ جي روشنيءَ ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف فتوي جاري ڪئي هئي ان فتوي ۾ منهنجي صلاح لاءِ ۽ صحيح شامل هئي هن عظيم اسڪالر هڙ ان توڙي وڙان ماڻهو پنهنجي خانقاهه تي آيل مهمان کي مان مرتبو ڏيڻ سان گڏ حال آهر خاطر تواضح پڻ ڪندو اچي. جيڪا سنڌ جي ورهين کان شناخت رهي آهي ديني مدرسن ۾ تعليم ڏيڻ هر ماڻهو سان خوش اخلافي سان پيش اڇي تعلقاتن کي نپاهڻ ۽ هر شادي غمي ۾ شامل ٿي ميل ميلاپ کي قائم رکڻ پڻ هن جي مزاج جو حصو رهيو آهي حالانڪه هن وقت پاڻ صنعيف آهن پر پوءِ علمي ڪتابن سان زوق ۽ هرمسئلي کي کولي سمجهائڻ وارو فن ڪو هن کان سکي بقازوئي پروفيسر حافظ نورمحمد نهڙي صاحب جيڪو سائين جمالي صاحب جي زندگي تي بايوگرافي سهيڙڻ ۾ مصروف عمل آهي سان گڏجي مولانا صاحب جي زيارت ٿي اتي مون ڪجهه مسئلا پڇيا پر هڪ عالم مولانا صاحب جيڪو حيدرآباد کان ڪهي اچي ايم فل جي ٿيسز تي معلومات مان مستفيد ٿيڻ لاءِ آيو هو پاڻ به موج ۾ هئا ۽ علم جا واهڙ پئي واهيائون ته سچ پڇو ڏاڍو لطف اندرز ٿياسون. مولانا انهي عالم اڳيان سموري سنڌ جي تاريخي ثقافتي سياسي ۽ مذهبي موضوعن تي لب ڪشائي پئي ڪيائون ته اسان پارا همراهه ته دنگ رهجي ويا ته هي رڳو مذهبي عالم جي تائين محمود ڪونهي پر مختلف تاريخي سياسي سماجي ۽ جاگرافيائي حدن ۽ حوالن سان سرشار هي انسائيڪلوپيڊيا نظر آيو ۽ اسان آخر ۾ پروفيسر نورمحمد صاحب کي عرض ڪيوسون ته سائين جي حياتي ۾ علم جي گوهر انشانيءِ کي قلم بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪريو ته جيئن ايندڙ نسل سندن علمي تحريرن بتحرين ۽ واقعن کان نه صرف فيضياب ٿئي پر گڏوگڏ ٻيا عالم سڳورا پڻ شال انهي واٽ تي هلڻ ۽ عمل ڪرڻ جي همت ڪن اهڙا ماڻهو دنيا ۾ ڪڏهن ڪڏهن پيدا ٿيندا آهن شال الله پاڪ سندن زندگيءَ ۾ برڪت وجهي ۽ پاڻ پنهنجي صلاحتين کي نروار ڪندا رهن.