مون سي ڏٺاماء : زيب صوفي
تڏهن ڪائنات جي هن گولي تي رهندڙ انسانن جون اکيون پنهنجن تخليق ڪيل نظامن کي وساري آسوندين اکين سان ڪو مسيحا ۽ طبيب نهارين ٿيون.
اهڙي وقت ۾ هڪڙو اهڙو ماڻهو جيڪو موهن ۽ مومن جي نالن کي اهميت نه ڏيئي انسان جي اندر ۽ ان جي نيتن جو ڳولائو آهي. انهي شخص سان منهنجي ذات جون محبتون ۽ ڪنهن وقت ۾ اختلاف به رهيا آهن. پر سندس ذات جو حسن اهو آهي جو ڪڏهن انهن اختلافن جي ڪري مون کي خود کان ڏور ڪرڻ جي بجاءِ ڇڪي ڇاتي سان لاتو آهي. آئون پوري يقين سان چئي سگهان ٿو ته زمين جي گولي تي شدت پسندي جي شڪار ٿيندڙ ماڻهن جي رهيل پيار ڪندڙ رشتن جون اکيون اڄ به دنيا ۾ ڪو مسيحا، ۽ طبيب ڳولي رهيون آهن دنيا جي نهايت ئي ننڍڙي وستي عمرڪوٽ ۾ جنهن شخص هر مذهب، فرقي، نسل ۽ ذات پات جي ماڻهن کي مون وانگر ڇڪي ڇاتي سان لاتو آهي. سو مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب آهي. هتي آئون سندس قربتن، ڪچهرين ۽ ڪجهه واقعن جو ذڪر ڪرڻ مناسب سمجهندس، ۽ اهو ضروري سمجهان ٿو ته ڳالهه ڪجي اکين ڏٺي، ڪنن ٻڌي ڪرڻ هوا ۾ تير هڻڻ برابر هوندي، ان ڪري پوري ويساهه ۽ ايمانداري سان ڪجهه واقعا بيان ڪندس. ٿيو ايئن جو جڏهن صوفي سڪندر فقير مرحوم ، صادق فقير جو “ درد نامون ” جيڪو فارسي ۾ لکيل آهي. ترجمو ڪرڻ لاءِ جمالي صاحب کي ڏنو ۽ پوءِ جڏهن مون کي صوفي سڪندر صاحب ٻڌايو ته مون “ درد نامون ” جمالي صاحب کي ترجمو ڪرڻ لاءِ ڏنو آهي. ته مون کان بي ساخته رڙ نڪري ويئي. چيم، يار ظلم ڪري ڇڏيئي ! هو ته لٺ ملان آهي تو ڪهڙي اميد رکي “ درد نامون ” ترجمي لاءِ جمالي صاحب کي ڏنو آهي. چيائين ته اڄ ڪلهه فارسي سمجهڻ وارن جو ڏڪار آهي. جي “ درد نامون ” فارسي ۾ رهيو ته انهي جو لاڀ ڪنهن کي ڪونه ملندو مون سوچيو آهي ته هي مولوي صرف مولوي ناهي . ان ڪري کيس لائق سمجهي ترجمي ڪرڻ لاءِ عرض ڪيو اٿم بهرحال اڄ ڏينهن تائين مون اهو ترجمو پڙهيو ناهي. هميشه جمالي صاحب مون کي اهو چيو آهي. ته مون ترجمو ڪيو آهي. پر منهنجا اکر ڪنهن کي سمجهه ۾ ڪو نه ايندا. ڪنهن ماڻهو تي ذميواري رکو ته آئون کيس پڙهي ٻڌايان ۽ هو لکي، هي مسودو اوهان جي حوالي ڪري پر منهنجين ڪوتاهين ڪري آئون اڄ ڏينهن تائين ايترو ننڍڙو ڪم به نه ڪري سگهيو آهيان. مون کي ياد آهي ته جمالي صاحب صوفي سڪندر جي اوطاق تي هڪ دفعو آيا. ۽ اتي ڪچهري ٿي، ان ڪچهري ۾ تصوف ۽ مذهب تي ڳالهائيندي، پهرين سندس اکين جي لالاڻ ۽ پوءِ وهندڙ لڙڪن آخر ۾ جذباتي ٿيندي سندس دستار پنهنجي هٿن سان لاهي پاسي تي رکي ڳالهائيندا رهيا. ان موقعي تي کين ٻڌندي منهنجي حيراني جا رنگ اڀرندا رهيا. انهي ڏينهن کان منهنجا لٺ ملان کان اختلاف ختم ٿي ويا ۽ منهنجون محبتون ساڻس عشق ۾ تبديل ٿي ويون. منهنجو ڀاڳ جو ان زماني ۾ آئون پوليس جي نوڪري کان آزاد ٿي عمرڪوٽ ۾ ٻه ڪارخانا لڳائي ڪاروبار ڪرڻ لڳس. روز جڏهن صوفي کان عمرڪوٽ ويندو هئس. ته مولانا ۽ ساڻس گڏ هڪ ٻه شاگرد ( جنهن جا نالا مون کان وسرن ٿا ) ولهيٽ واري واٽر تي عمرڪوٽ وڃڻ لاءِ سواري جي انتظار ۾ هوندا هئا. آئون گهران دعا ڪري نڪرندو هئس ته شال، مولانا سان ملاقات ٿئي ۽ اڪثر منهنجي اها دعا قبول به پوندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ته مولانا صاحب نه ملندا هئا. ۽ جڏهن ملي پوندا هئا ته آئون گاڏي روڪي مون سان گڏ کڻندو هئس. ته اڪثر منهنجو ٿورو مڃي چوندا هئا. ته اسين فقير روز لاريء ۾ ويندا آهيون. آئون چوندو هئس ته هن فقير کي اوهان جي ڪجهه لمحن جي لاءِ قربت جي ضرورت آهي. مهرباني ڪري مون سان ويهو ۽ هلو، ۽ پوءِ ڄاڻي واڻي منهنجي ڪارخاني جي آفيس ۾ تصوف جا بخيا اڍيڙي وجهندو هئس. ته جيئن کين ٻڌي سگهان. پوءِ ته محسوس ڪندو هوس، ته انتهائي نازڪ ۽ دقيق مسئلن تي جڏهن جمالي صاحب ڳالهائيندو ته ٻڌندو ۽ سکندو هوس.
هڪڙو وقت آيو، جو 1998ع ۾ “ صادق شاهه تحقيقي بورڊ ” جي پليٽ فارم تان انٽرينشنل ڪانفرنس سڏائي سون. هندستان ۽ پاڪستان جي بگڙيل حالاتن جي ڪري، هندستان جي سنڌي اديبن کي پاڪستان اچڻ لاءِ ويزا نه ملي، پر هيري ٺڪر جو اهو ڏک پريو خط جو اڄ به مون وٽ محفوظ آهي. ان کي پڙهڻ لاءِ نصير مرزا جي حوالي ڪيم، ۽ ان جي پويان ان محفل ۾ شفيع فقير جو درد ڀريو ميوزڪ ارينج شامل هو، جڏهن نصير اهو خط پڙهيو سڄي محفل تي ماڪ ڇائجي ويئي. ۽ پهريون دفعو احساس ٿيو ته هتي ۽ هتي جي سنڌين ۾ سرحد اچي چڪي آهي. ان محفل ۾ جمالي صاحب جو خطاب جيڪو ويڊيو ۾ اڄ به مون وٽ محفوظ آهي. ان جي خوبصورت شروعات ايئن هئي ته هتان صوفي مان گذرندي ايئن سوچيندا هئاسين ته انهن ويچارن فقيرن درگاهه پنهنجي گذر سفر لاءِ رکي آهي. وڌيڪ چيائون ته جڏهن مون “ درد نامون ” ترجمو ڪيو، ان کان پوءِ جمالي صاحب جو ڪيل خطاب تاريخي آهي.
ان محفل ۾ موجود سنڌي ادب دوستن جمالي صاحب کي ٻڌي سندس خطاب کي ان محفل جو اهم ترين خطاب مڃيو. ڳالهه کي مختصر ڪجي ته جڏهن آئون ايس ايڇ او عمرڪوٽ هئس، مون کي ڪنهن اردو ڳالهائيندڙ جي فون آئي، ته توهين رسالت ٿي آهي توهان ستا پيا آهيو مون پڇيو، ڪيئن؟ ڪٿي؟ چيائين پراڻي ٽانڪي کان هاءِ اسڪول ڏانهن ويندڙ رستي تي توهان پهچو جڏهن آئون پهتس ته هتي 13 کان 14 ماڻهون موجود هئا، اها هولي کان هڪ رات اڳ جي ڳالهه هئي. انهن مون کي چيو ته عمرڪوٽ جي هندن حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جو نالو رستي تي ان لاءِ لکيو آهي. ته جيئن ان رستي تان گذرندڙ ماڻهو پنهنجي پاتل جتين سان انهي مقدس نالي کي لتاڙي هلن. انهن کي مون چيو اداهي ڪنهن ٻار رنگ جي ڦوهاري سان موهن لکيو آهي جيئن ته هي پين سان لکيل ڪونهي، جو موهن لکندي “ و ” ۽ “ ن ” کي جدا ڪري سگهجي ڦوهاري جي ڪري اهو سڄو گڏيل لکيل آهي پر مون تي کين اعتبار نه آيو مون چيو ترسو جمالي صاحب کي گهرايون ٿا جمالي صاحب کي عرض ڪيوسين پاڻ هتي پهتا ۽ غور سان جائزو وٺڻ کانپوءِ جمالي صاحب مخاطب ٿيندي چيائين ( تيستائين وڌيڪ ماڻهون گڏ ٿي ويا هئا ) ته ڏسو موهن لکيل آهي يا محمد صه لکيل آهي انهي تي فساد برپا نه ڪريو ان وقت اهي جذباتي دوست تڪبير جو نعرو هڻي پريس ڪلب ڏانهن احتجاج ڪرڻ لاءِ روانا ٿيا. ان بعد جڏهن اسين پريس ڪلب پهتاسين ته سوين ماڻهون احتجاج ڪري رهيا هئا ۽ انهن جو هڪ مطالبو هو ته فلاڻي معتبر ماڻهو کي گرفتار ڪريو، مون موقف سامهون رکندي ماڻهن سان ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي. نيٺ سڀني اسلامي فرقي جي تنظيمي ضلعي عهدي دارن کي عرض ڪيم سي سمورا پهتا. انهن سان ويهي ڳالهايو ته بلڪل ڪيس داخل ڪرايو جي اوهان جي نظر ۾ توهين رسالت ٿي آهي. ته ڦوهارو هڻندڙ هڪڙو ماڻهون آهي سڀني هندن جو ڏوهه ناهي جي ثابت ٿيو ته يا ڪير به هجي ان کي آئون گرفتار ڪندس. جنهن تي سڀئي عالم سڳورا متفق ٿيا. سڀني عالم سڳورن مولانا جمالي صاحب کي چيو ته انتظاميه سان ٿيندڙ ڳالهين بابت احتجاج ڪندڙن سان ڳالهايو. اسين اوهان سان گڏ موجود هونداسين.
جڏهن جمالي صاحب جکرا پمپ جي يونٽ جي دڪي تي چڙهي گڏ ٿيل مجموعي سان مخاطب ٿيندي ٿيل فيصلن بابت آگاهي ڏني، تڏهن ٻي ڳالهائيندڙ دوستن جو اهو گروپ اهو ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري مالهي برادرز جي شاهين پئٽرول پمپ تي ڪاهه ڪئي. انهن ماڻهن مان ڪجهه ماڻهن جمالي صاحب تي حملو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي .مون سڀني کان پهرين جمالي صاحب کي جامع مسجد عمرڪوٽ پهچايو .لال مالهي ۽ پراگاڻين جي گهرن تي حملا ٿيڻ لڳا. اتي پوليس جا جوان بيهاري انهن کي محفوظ ڪيو.
جڏهن لال مالهي ۽ چوئٿ جي پمپ تي پهتس ته ڪجهه يونٽن جا شيشا ماڻهو ٽوڙي چڪا هئا، احتجاج ڪندڙن ۾ جن کي منهنجي يونيفارم جو خيال هو تن کي پوئتي هٽايم ان دوران ٻارهن هزار ليٽر ڀريل پيٽرول جو ٽرينڪر موجود هو ان جي پيٽرول ڪڍڻ واري پائپ کي کولڻ جي ڪوشش ڪري اخبار جو پنو ٻاري ٽرينڪر کي باهه ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وئي، مون پمپ تي موجود باهه اجهائيندڙ سيلينڊر سان اها باهه وسائي، ۽ واپس اچي آئسو گئس جا شيل احتجاج ڪندڙن تي فائر ڪرايا، ايتري ۾ ڏٺو ته ٿر بازار کان ڪڻڪ گدام تائين ايندڙ رستي تي 3 کان 4 سئو هندو جنهن جي ڪپڙن تي رنگ هاريل هو سي نڪتا. انهن کي ڏسي احتجاج ڪندڙ مسلمانن جي ماڻهن جو درياءَ رڙيون ڪندي وڙهڻ لاءِ وڌيو تڏهن عمرڪوٽ ۾ جناح پارڪ نه هو، اتي هئي کڏ مون جوانن سميت اندر لهي مسلمانن ۽ هندن تي هڪ جيترا آئسو گئس فائر ڪرايا.
الله جو ڪرم ٿيو جو ان جي نتيجي ۾ ٻئي ٽولا پوئتي هٽي ويا. ان واقعي جي دوران عمرڪوٽ جا صحافي دوست مون کي ڪڏهن نه وسرندا جن کي هڪ دفعي فون تي اهو چيو هئم ته جي هڪڙو ٽڪر ڪنهن چئنل تي لڳو ته پوري سنڌ ۾ هندو مسلم فساد ڀڙڪي پوندو. انهن دوستن ۾ انهي پريس ڪلب جا ڪجهه صحافي موجود هئا جن پريس ڪلب تي پٿراءُ ڪرايو ۽ پريس ڪلب جا دروازا ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪئي ته جن هندو صحافين وٽ سٺيون اخبارون ۽ چئنل آهن. انهن تي عمرڪوٽ ۾ هيڏي وڏي ٿيل احتجاج جي خبر نٿي هلي وڏي ڪوشش ڪئي ويئي ته لجپت مالهي کي ٻاهر ڪڍي ماري سندس لاش کي رستن تي گيلهيو وڃي .الهجڙيو سومرو کان وٺي سڀني صحافي دوستن انهي خبر کي سموري سنڌ تائين پهچڻ نه ڏنو .جمالي صاحب جي ڪردار ۽ سندس تنظيم پاران ڪڍيل ريلي اڄ به مون کي ياد آهي. ته هندو مسلم فساد کي ٽاريو انهي کانپوءِ جمالي صاحب انهي واقعي جي نتيجي ۾ اها تحريڪ جاري رکي ڪنهن فرق کي مٺائي محبت جو اهڙو جهان جوڙيو جيڪو اڄ دنيا لاءِ مثال آهي.
مون کي جمالي صاحب صوفي عطاالله ستاري صاحب سان ملائڻ لاءِ چيو اها ملاقات ٿي ان جو اکين ڏٺو شاهد آئون آهيان جڏهن جمالي جا ذارو قطار لڙڪ وهيا پئي ۽ صوفي عطاالله سائين جا محبت ڀريا ڀاڪر ۽ جمالي صاحب کي چميون ڏنيون پئي. ته مون کي ڏکم ڏکم کان وٺي صديق فقير جي شاعري تي ڇانيل سموري درد جو فلسغو سمجهه ۾ آيو، ۽ جنيد بغدادي کي اکين ڏٺو محسوس ڪيم. ها ! اها ڳالهه الڳ آهي ته جمالي صاحب جي شاگردن کان وٺي ڪافي ماڻهو ساڻس اختلافات رکن ٿا پر جي ڳڻبو ته وڌيڪ تعداد انهن هندن ۽ مسلمانن جو آهي. جيڪي ساڻس مون وانگر عشق ڪن ٿا.
هڪ دفعي جمالي صاحب کان پڇيم، ته صوفي عطاالله ستاري صاحب گوبند واڻئي جي جنازي نماز پڙهائي آهي. اوهان جي فتوى ڇا آهي، چيائين گوبند کي نه تون سڃاڻين نه آئون سڄاڻان مريد کي فقط پنهنجو مرشد سڃاڻي ٿو.
تڏهن مونکي مولانا ابوالڪلام آزاد جي اها ڳالهه سمجهه ۾ آئي ته اهل جهد جي معاملات کي ڇڏي ڏيو هو ڄاڻن هن جو خدا ڄاڻي اوهين پنهنجا مذهبي فرض نڀايو اها ساڳي ڳالهه ته آئون گوتم تي ڳالهائي نٿو سگهان جو هو اهل جهد آهي هو ڄاڻي هن جو خدا ڄاڻي آئون ڪم عقل، نافهم ماڻهو آهيان. تصوف جا هي دقيق معاملات، وڻ جو پور، انسان جو اندر، محبوب جي حقيقت ڪنهن ڪنهن چاتي، اها ڳالهه عقل جي احاطي ۾ نٿي اچي سگهي اهڙن ماڻهن کي اندر جي اکين ڏٺو اوهان تائين پهچائڻ لاءِ صديق فقير جي هي صدا سمجهان ٿو ته ڪافي هوندي.
جو ذڪر ۾ نه آيو، جو فڪر ۾ نه آيو،
مون تنهن سان چت لايو.
بنا نالي سپرين، ڳالهين ڪنهن نه ڳايو،
مون تنهن سان چت لايو.
نبي ولي ويهون ٿيا، تان پار نه ڪنهن پايو
مون تنهن سان چت لايو
سبحان حبڪ معرفت، اهو سور سڀ ڪنهن چايو
مون تنهن سان چت لايو
صادق انهي سڪ ۾، روئي رت وهايو
مون تنهن سان چت لايو
مولانا صاحب سان ڪچهرين ۽ قربتن جا ڪئين قصا آهن. هتي اختصار ڪندي بيان ڪيا اٿم، ان تي وري ڪڏهن موقعو مليو ته انهن کي اوهان تائين پهچائبو..