حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب : ڊاڪٽر اسد جمال پلي
هڪ دفعي مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب ۽ مولانا طلحه پلي صاحب بابا وٽ آيا. ڪچهري ٿي رهي هئي ۽ ڪئين موضوع زير بحث هئا. هن ڪچهري وقت حضرت مولانا عبدالسميع ساند حيات نه هئا ۽ جمالي صاحب جي ذمي مدرسه دارا الفيوض ولهيٽ جي سنڀال جو جهجهو ڪم هئو . مدرسي جي مالي مشڪلاتن جي حل جي تلاش هئي. ان وقت مولانا جمالي صاحب هڪ بهترين طريقو ٻڌايو ته “ اسين جيڪي مدرسي جا همدرد آهيون اهي پنهنجي گهر جي سرڪاري ملازمن جي پگهار مان هر مهيني هڪ سئو رپيا مدرسي جي لاءِ ڏيون ته ڪجهه رقم جمع ٿي پوندي ظاهر ۾ اها رقم ٿوري هئي پر مجموعي طرح مدرسي جي مالي مشڪلاتن جو حل نڪري آيو . اها مولانا صاحب جي ذهانت مون کي دير سان سمجهه ۾ آئي جڏهن پاڪستان جي مشهور ڪرڪيٽر جاويد مياداد پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ چيو ته “ جڏهن مئچ کٽڻ لاءِ اوهان کي چونڪا ۽ ڇڪا هڻڻ جو موقعو نه ملي ته سنگل رنس ٺاهڻ کي ترجيح ڏيو ته جيئن اسڪور وڌندو رهي” مولانا صاحب جي هيء سائنسي ٽيڪنڪ هئي جنهن مدرسي جي ڪم ۾ آساني ڪئي.
هڪ دفعي 1997ع جي اليڪشن بعد اها صورت حال سامهون آئي ته، ولهيٽ جي ڳوٺ جا ڪجهه ووٽر مرحوم خانصاحب اعجاز علي کي ووٽ نه ڏيئي سگهيا ۽ افواهه اٿيا ته شايد مدرسي لاءِ ملندڙ امداد جيڪا خانصاحب عطا محمد طرفان ساليانه ملندي هئي نه ملي سگهندي . اليڪشن ۽ ووٽن ۾ اهڙيون بي تڪيون ۽ بي ڪار ڳالهيون اڪثر عام ٿي پونديون آهن بهرحال مولوي عبدالحئي سان مولانا جمالي صاحب کي ڳڻتي ضرور ٿي ته ڪنهن به طرح انهي نقصان کان مدرسي کي بچائجي .ان وقت جمالي صاحب مولانا طلحه صاحب کي به ساڻ کنيو ۽ مولوي عبدالحئي صاحب جي ڪار ۾ مون وٽ آيا ۽ مشورو ٿيو ته خانصاحب عطا محمد صاحب وٽ هلجي ۽ حال احوال ڪجن.
اسين چارئي ٻوکلي پهتاسين. مون عطا محمد کي سڄو اچڻ جو مقصد ۽ مدرسي جي امداد بابت خدشا ٻڌايا عطا محمد ٻڌندو رهيو ۽ مسڪرائيندو رهيو ۽ آخر ۾ خبر پئي ته هتي ته خدشا اجايا هئا. عطا محمد صاحب صاف صاف چيو ته مولوي صاحب ووٽ دنيا جو معاملو ۽ مدرسي جو ڪم دين جو معاملو، اسين اوهان جا احسان مند آهيون جو اسانکي گهر ويٺي اچي هن دين جي نيڪ ڪم ۾ شامل ٿا ڪريو . هن موقعي تي سائين جمالي صاحب جيڪا گفتگو عطا محمد سان سندس وڏن جي مدرسي لاءِ مالي معاونت جي ڪئي اها اهڙي ته پر اثر هئي جو مون کي لڳو ته جمالي صاحب مونکي شايد هي سڀ ڳالهيون سمجهائڻ لاءِ هتي وٺي آيو آهي. هن ئي موقعي تي مرحوم خانصاحب عبدالڪريم پلي جي مدرسي لاءِ ٺهرايل پراڻي ڪمري کي ٻيهر کولي ڇت مٿي ڪري ٺهرائڻ جو ڪم عطا محمد منهنجي حوالي ڪيو جيڪو بعد ۾ مون سائين عبدالحي صاحب جي صلاح مشوري سان مڪمل ڪرايو.هڪ دفعي زڪوات ڏيڻ جي ڳالهه نڪتي ته اسان جي علائقي جا ڪيترائي سرياند ماڻهو زڪوات ڏيڻ ۾ سستي پڻ ڪن ٿا هن مسئلي تي ڳالهائيندي مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب هڪ خوبصورت طريقو ٻڌايو ته سال جا سڀ مهينا ان خيرات ڏيندو ۽ نيت زڪوات جي ڪندو ته زڪوات ادا ٿيندي ويندي ۽ جڏهن اضافي خير ٿيندو ته اهو زڪوات بعد خيرات في سبيل الله جي ڀاڱي ۾ ويندو اهڙي طرح نه صرف زڪوات ادا ٿيندي ويندي مگر انسان ۾ آهستي آهستي زڪوات جي ادا ئگي جو عمل پختو ٿيندو ويندو.
منهنجو هڪ دفعي عيدگاهه جي رخ جو تعين ڪرڻ لاءِ سائين جمالي صاحب وٽ وڃڻ ٿيو پاڻ ڇهين ڏينهن بعد رات جو اچڻ جو چيائون آئون ان وقت رات جو اچڻ سمجهي ته سگهيس. بعد ۾ جڏهن رات جو آيا ته ٻه همراهه قطب تاري جي رخ سان اتر طرف بيهاري اولهه طرف ڪعبي جو رخ متعين ڪري ڏٺائون. مون کي نه صرف هيء ڳالهه سمجهه ۾ آئي بلڪه مون اهو هينئر کانئن سکي ورتو ۽ جڏهن اوطاق لڳ مون مسجد شريف ٺهرائي ته اهو رخ جمالي صاحب جي ڏسيل طريقي تي متعين ڪيو. حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب جي شخصيت ۾ هڪ عجيب ڪشش محسوس ٿئي ٿي. سندن سچ چوڻ جو طريقو ايترو ته مدلل ۽ سگهارو آهي جو اڳئين ماڻهو کي قبول ڪرڻ کانسواءِ ٻي ڪا واه ئي نٿي بچي.
1997ع واري اليڪشن ۾ آئون حاجي اصغر علي، جمالي صاحب وٽ اعجاز صاحب جي اليڪشن سپورٽ لاءِ وياسين. چاءِ پي ڪچهري ڪچهري ۾ حاجي اصغر علي کي چيائون ته اوهان پاڻ اسانکي کڻي ٻين جي جهولي ۾ ڇڏيو آهي، هاڻي عهدشڪني ڪيئن ڪريون اها وڏن جي محبت هئي جو هيء تعلق قائم آهي. اسين اوهانجي ڪاميابي لاءِ دعاڳو آهيون. الله پاڪ بهتر ڪندو جمالي صاحب جي هن ڳالهه اسانکي نه صرف لاجواب ڪري وڌو بلڪه 1977ع کانپوءِ جون اليڪشنون ۽ انهيءَ سياسي منظرنامي جا ڪيترائي نظارا منهنجي اکين اڳيان اچي ويا جڏهن انهن واقعن جي تسلسل کي ڏٺم ته مولوي جمالي صاحب جو جواب ڪيڏو نه مدلل اثرائتو ۽ وقائتو هئو.
جڏهن مرحوم حاجي فتح محمد راڄڙ جي وفات ( 14 آڪٽوبر 1995ع ) ۾ ٿي ۽ ڪجهه ڏينهن بعد سندس خيرات في سبيل الله جي مانيءَ جو پروگرام ٿيو ته حاجي عبدالسميع راڄڙ جي صلاح سان آئون ۽ حاجي انور علي راڄڙ حيدرآباد مان پروگرام جا ڪارڊ ڇپائي آياسين . مگر بعد ۾ ڪجهه برادري اختلافن سبب خيرات في سبيل الله جي مانيءَ جو پروگرام ملتوي ٿيو ۽ نه ٿي سگهيو. هن موقعي تي سائين جمالي صاحب مون کي چيو ته حاجي عبدالسميع کي مشورو ڏيو ته خيرات واري خرچ مان مدرسي لاءِ هڪ ڪمرو ٺهرائي ڏيو ته صدقئه جاريه ۾ شامل ٿي وڃي. مون سڄي گذارش حاجي عبدالسميع ۽ حاجي علي مراد راڄڙ صاحب جي اڳيان رکي. هنن صاحبن نه صرف قبول ڪئي ۽ مدرسي لاءِ صوفي رفيق احمد ۽ خانصاحب عطا محمد پلي صاحب وانگيان هڪ عاليشان هال مدرسي جي طالبن لاءِ ٺهرائي ڏنو، پر حاجي عبدالسميع مدرسي جي هڪ مهيني جو مڪمل خرچ به ڏنو هي آهي جمالي صاحب جي دانائي ته ڪيئن علائقي جي صاحب حيثيت ماڻهن کي مدرسي جي نيڪ ڪم ۾ شامل ڪجي.
حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب جنهن پنهنجو ننڍپڻ مدرسي ۾ هڪ عام کٿابيء وانگيان مدرسي جا فڪر جا ٿال مٿي تي کڻي پاڙيوارن ڳوٺن مان طالبن لاءِ وقت جي مانيء جي بندوبست ڪرڻ ۾ گذاريو، تنهن وري وڏو ٿي انهن پاڙيوارن ڳوٺن لاءِ ڀلائي ۽ خير خواهي واري علم جا ٿال کين واپس موٽايا. نه صرف سندن مدرسي لاءِ خدمتن جو داستان طويل آهي پر سندن معاملا فهمي ۽ موقعي مناسبت سان ڪيل فيصلا ۽ ڳالهيون به اهم آهن.
مون خانصاحب راڄ محمد صاحب جو هڪ اڻڇپيل مضمون پڙهيو هن مضمون ۾ مرحوم ايوب فقير آريسر ۽ سندس هڪ وڏي ساٿيءَ جو ذڪر آهي. ايوب فقير جو هيء ساٿي اتر سنڌ جو ڪو شخص هئو ۽ مٿس فقيري رنگ ڍنگ جا ڪيئي خول چڙهيل هئا. هنن فقيرن مرحوم ميان محمد اسمٰعيل قاسم پلي وٽ اچي ديرو ڄمايو، ميان صاحب پنهنجي خانداني روايتن ۽ نرم مزاج سبب هنن فقيرن کي رنجائي نه پئي سگهيو ۽ کين کاڌي پيتي جي هر سهولت ميسر ڪري ڏنائين پر پاڻ سندن صحبت کان پاسو ڪيائين. هنن فقيرن جون ڪجهه غيرشرعي ڳالهيون ۽ گفتگو مرحوم راڄ محمد صاحب کي خراب لڳيون ۽ مسئلي جي حل لاءِ پاڻ ولهيٽ جي مولوي صاحبان کي دعوت ڏنائون هڪ اڻ اعلانيل مناظرو شروع ٿي ويو. مولانا عبدالسميع ساند ۽ مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب جي گفتگو هو بهو راڄ محمد صاحب پنهنجي مضمون ۾ نقل ڪئي آهي. هنن ڊائلاگن مان جمالي صاحب جي ذهانت ۽ مناظري جي علم جو خوب اندازو ٿئي ٿو. ٽن ڏينهن جي مڪمل محنت بحث ۽ علمي دليلن بعد جمالي صاحب وارا هنن فقيرن تي غالب پيا ۽ اهو اتر سنڌ جو فقير جنهن تصوف کي بدعتن جي بدبودار چادر ۾ ويڙهي رکيو هو، اها چادر بس اسٽينڊ تي ڇڏي، جُتي هٿ ۾ کڻي وڃي ميرپور مٽيو . جمالي صاحب جي هن ديني جدوجهد واري علمي قدم کي راڄ محمد صاحب جهڙي ذهين ۽ مدبر شخص خوب ساراهيو آهي.
حضرت مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب جو معامله فهمي ۽ وقت سر مسئلي جي حل ۽ ڪم عقل ماڻهن کي سندن ذهني سطح مطابق جواب ڏيڻ جو هڪ ٻيو واقعو به منهنجي اڳيان ٿيو. اسانجا اڪثر ماڻهو دين تي عمل گهٽ ۽ بحث گهڻو ڪندا آهن.ڪڏهن ڪڏهن ته ان بحث ۾ تمام گهڻي شدت به اچي ويندي آهي پاڻ نماز ڀلي هڪ عيد کان ٻي عيد تائين مئوخر رکن پر اگر جنازي نماز بعد دعا نه گهري ته ڄڻ اسلام خطري ۾ اچي ويو. مرحوم خانصاحب اعجاز علي جي جنازي نماز کان پهرين شرڪاء ۾ اهو بحث عام ٿي پيو ته اڄ جمالي صاحب کي جنازي نماز بعد ضرور دعا گهرڻي پوندي کين اها ڳالهه سمجهه ۾ ڪونه ٿي اچي ته جنازي نماز جي نيت ۾ ئي اسين دعا گهرڻ جي نيت ڪري چڪاسين ۽ جنازي نماز آهي ئي دعا درود ۽ ثنا پر واه جمالي صاحب اوهانجو تجربو ۽ دانائي جنازي نماز ختم ٿي پاڻ امام جي حيثيت سان نماز پڙهائي خانصاحب عطا محمد کي چيائين مون دعا گهري هاڻ اوهين ۽ فيض محمد دعا گهرو وري حاجي اصغر علي ۽ اختر علي کي چيائون ته دعا گهرو. آئون ته جمالي صاحب جي هن حڪمت ۽ دانائي تي حيران رهيس ۽ پوءِ آخر ۾ چيائون اڃان به ڪو دوست دعا گهري ته گهرون، بيشڪ علم انهي حڪمت جو نالو آهي جنهن سان اجايا بحث ختم ٿين ٿا ۽ بي بنياد ڳالهيون بيهي رهن ٿيون.
مون کي مولوي صاحب سان قربت ۽ ويجهڙائي ته ننڍپڻ کان رهي آهي پر مون سندس پيرن ۾ تڏهن جاءِ ڳولي جڏهن پاڻ صوفي صديق محمد صادق فقير جو درد نامو ترجمو ڪيائون ۽ پوءِ جڏهن صوفي صادق ڪانفرنس ۾ تصوف تي تقرير ڪيائون ته وڻ وڄائي ڇڏيائون. خبر پئي ته تصوف آهي ڇا. آئون ۽ مون جهڙا ٻيا ٽوٽي جيڪي نماز کان بچڻ لاءِ تصوف ۽ صوفي ازم جا حوالا پيا ڏيندا هئا، اهي ڪهڙي کڏ ۾ پيا ڪرون باقاعده احساس ٿيو. ۽ پوءِ جڏهن ٽنڊي باگي ۾ ڪليات احمد جي پڌرائي وقت پروفيسر ضرار رستماڻي جي نينڍ تي پاڻ مولوي احمد ملاح جي ڪلام تي ڳالهايائون ۽ مون اها ڪيسٽ حاصل ڪئي ۽ ٻڌو ته سندن فڪر ۽ فهم جا درياء پلٽندي محسوس ٿيا. احساس ٿيو ته ڪيڏو وڏو ماڻهو آهي جمالي صاحب ۽ اسين ڪيترا ڪم عقل جو هن علم جي درياء جي ڪپ تي ويٺا اڃ اڃ ڪريون.
پاڻــي مــٿي جهــوپڙا، مــورک اڃ مـرن.
دانهون ڪن مٺن جيئن، دم نه سڃاڻن.
( شاهه ڪريم رح )
هڪ دفعي ايئن به ٿيو جو سائين جمالي صاحب سان منهنجو هڪ مسئلي تي اختلاف ٿي پيو. منهنجو ننڍڙو ڀاڻيجو مولوي عبدالقيوم، جيڪو منصوره هالا جي مدرسي ۾ مون برادرم مولوي عبدالحميد سان گڏ داخل ڪرايو هو مدرسي مان هليو ويو، مهيني بعد همراه ته هٿ اچي ويو پر مون کي سخت تڪليف آئي ڳالهه جو پير کنيوسين ته خبر پئي ته جمالي صاحب نه صرف هن سڄي معاملي کان آگاه آهي پر سندس مشاورت به هن معاملي ۾ شامل آهي، منهنجو جمالي صاحب تي جيڪو تعلقات جو اعتماد هئو انهيء کي سخت ٺيس پهتي. ڪجهه دوستن سان شڪايت ڪيم ته جمالي صاحب اسان سان هيءَ رڻ ڪيو آهي. مولوي صاحب طلحه چيو ته جمالي صاحب وٽ هلجي پر مون چيو ته هاڻي ڇا هلي ڪبو. هن معاملي ۾ هيون ته سڀ پرپٺ جون ڳالهيون، پر جمالي صاحب سان ڪجهه سال بلڪل ڪو تعلق ڪو نه رهيو. پوءِ آهستي آهستي اهي ڳالهيون واضح به ٿيون ته جمالي صاحب کي اصل ڳالهين کان پري رکيو ويو ۽ محض غلط فهمين جي بنياد تي هي مسئلو اٿيو آهي. پر في الحال ويڇا ته وڌي ئي ويا. وري به الله پاڪ هن خبر جي ڪم جو اجر ڏي اسانجي دوست مولوي مراد علي راهمون کي جيڪو پنهنجي ذاتي محبت طرفين استعمال ڪندي سائين جمالي صاحب کي بابا سائين جي ورسي جي ساليانه پروگرام ۾ وٺي آيو. جمالي صاحب به وڏي ظرف جو مظاهرو ڪيو. سڀ غلط فهميون دور ٿي ويون ۽ مون وٽ سواءِ هٿ ٻڌي معافي وٺڻ ۽ پنهنجي بي علمي ۽ ناداني جو اعتراف هنن لفظن ۾ ڪرڻ جي ٻيو ڪو رستو نه هئو ته:
منهنجي مداين جي، ڪل پريان پيئي،
ڪڏهن ڪوسا ڪونه ٿيا، ڏوراپو ڏيئي،
ساجن سڀيئي، منهنجون ڍڪيون ڍول ڍلائيون.
( شاهه لطيف رح )
بابا سائين ۽ جمالي صاحب جا پاڻ ۾ تعلقات ته بلڪل سڳن ڀائرن جهڙا هئا. ٻئي ٽريننگ جي دور کان گڏ پڙهيا . جمالي صاحب ٽريننگ ڪاليج ۾ هڪ سال اڳ ۾ هئو. ٻنهي پنهنجي استادانه ۽ پيشورانه زندگي گڏ گذاري . ٻئي هڪٻئي جا حال محرم ۽ حال ڀائي رهيا. جمالي صاحب اعلانيه طور چوندو رهيو آهي ته جيڪا معاشري ۾ دين جي سچي خدمت هيء بي ريش شخص ڪري ويو اها اسان باريش عالمن کان نه ٿي سگهي آهي .جمالي صاحب هڪ دفعي مونکي ٻڌايو ته خانصاحب وارن سان منهنجي ملاقات ۽ تعارف به معمور صاحب ڪرايو هو.
بابا جي وفات ( 1993.12.24ع ) بعد جمالي صاحب اسان وٽ تڏي تي چار ڏينهن مسلسل محترم وفا پلي صاحب سان گڏ سڄو ڏينهن ويٺو رهندو هئو ۽ ايندڙ مهمانن کي گهر جي وڏي جي حيثيت سان دعائن ۾ شريڪ ڪندو رهيو. پاڻ هڪ ڊائري گهرائي ان تي خاصو طويل تاثر معمور يوسفاڻي صاحب تي لکيائون ۽ بعد ۾ اها ڊائري هر ليکڪه جي اڳيان موجود هوندي هئي ۽ تاثر لکبا رهيا. اهي سڀ تاثر پوءِ محترم الله بچايو مشتاق آريسر صاحب جي ڪتاب “ باڪ شخصيت ” ۾ شايع ٿيا آهن ۽ جمالي صاحب جو تاثر وري مضمون جي شڪل ۾ ڪتاب “ جيڏو سج سهاءَ ” ۾ شايع ٿيو آهي.
هڪ دفعي الحيدر هوٽل عمرڪوٽ تي چاءِ پي پيتي سون. سائين محترم مجرم لغاري صاحب ۽ آئون جمالي صاحب کان هڪ ٻيو مضمون بابا سائين، مولوي حضرت عزيز الله ساند ولهيٽي رح تي وڏي تاڪيد ۽ محبت سان لکرايو. رسالي ٽماهي مهراڻ ( سنڌي ادبي بورڊ ) جي اختياري وارن مهراڻ جو مشاهير نمبر ٿي ڪڍيو ۽ هيءَ مضمون ان لاءِ لکايو ويو، هيءَ عاليشان مضمون سنڌي ادب ۾ سائين جمالي صاحب کي سوانح نگارن جي صف ۾ اهم جاءِ تي بيماري ٿو تازو هيءَ مضمون ڪمپوز ڪرائي مون محترم فضل الله فدا چانڊيو صاحب جي حوالي ڪيو آهي ته هو بلوچ رنگ رسالي ۾ شايع ڪرائي.
جمالي صاحب کان هڪ مضمون مون محترم راڄ محمد پلي صاحب تي به لکايو ۽ اهو ڪتاب “ وڙهيا واڳيا واپريا ” ۾ مون شايع ڪيو. سوانح نگاري جي تسلسل ۾ سندن چوٿون مضمون مولانا حضرت غلام رسول چانڊيو تي تازو بلوچ رنگ ۾ شايع ٿيو آهي، هن سلسلي کي اگر جمالي صاحب قائم رکي ته، سماج دين اسلام جي هيءَ خدهت نئين نسل لاءِ وڏي اعلى درجي جو ڪم ڏيندي.
جمالي صاحب جي تحرير جي سادگي، سچائي ۽ بلڪل ٺوس ۽ مدلل ڳالهيون سندن مضمون نگاري جي جان آهن. سائين محمد هوت مجرم لغاري صاحب پنهنجي حياتي جي آخري ايامن ۾ جڏهن اڃان فالج جي اثر مان ڪجهه صحتياب ٿيو ته هڪ ڏينهن اسانجي ڳوٺ سندس فرزند سان گڏ موٽرسائيڪل تي آيو. ادا حزب الله، سيف الله ۽ آئون ڳوٺ هئاسون ۽ سائين سان ملياسون. سائين مجرم صاحب ملندي شرط پنهنجي مخصوص لهجي ۾ خوش خيرعافيت کان اڳ ۾ ئي رڙ ڪري چيو ته منهنجي ۽ معمور صاحب جي وچ ۾ اختلاف ۽ بدگمانيون، ٿرپارڪر هسٽاريڪل ۽ ڪلچرل سوسائٽي دوران هڪڙي ماڻهو وڌا ۽ اسانکي پاڻ ۾ وڙهائي ڇڏيائين . اڄ اگر معمور صاحب حياتي هجي ها ته آئون کانئس معافي وٺان ها مگر دنيا ڇڏڻ کان اڳ ۾ آئون پنهنجي دل تان هيءَ بار لاهڻ لاءِ توهانکي ٻڌائڻ آيو آهيان. مون موٽرسائيڪل واري ڇوڪر کي واپس روانو ڪيو، سائين کي ترسائي ڇڏيو ۽ پوءِ ڪچهري ۾ چيم ته سائين هيءَ ڳالهه اوهين هلي ان محترم کي روبرو چئو جو هو عمرڪوٽ جي شهر ۾ اڄڪلهه رهي ٿو، سائين يڪدم انگوچو ڪلهي تي رکيو ۽ اسين ان صاحب جي گهر پهتاسين سندس فرزند مليو ۽ چيائين ته بابا شهر ۾ آهي هو ڳولڻ ويو پر ملاقات نه ٿي سگهي. آئون ۽ مجرم صاحب اچي الحيدر هوٽل ( لڳ جامع مسجد ) تي چاءِ پيئڻ ويٺاسين ۽ اتي جمالي صاحب سان ملاقات ٿي ۽ جمالي صاحب به اسان سان ويٺو .مون مجرم صاحب کي چيو ته جيڪا ڳالهه اوهان چئو پيا اها جمالي صاحب کي ٻڌايو .ههڙو معزز شاهد اسانکي ٻيو ڪٿان ملندو. مجرم صاحب ڳالهه ٻڌائيندو رهيو ۽ جمالي صاحب مسڪرائيندو ٻڌندو رهيو. هيءَ ڳالهه هڪ هفتي بعد مون ان صاحب کي ٻڌائي ته مجرم صاحب هيئن چئي ويو آهي اگر شڪ شبهو هجي ته ملي وٺ. ڪجهه ڏينهن جو مون کي مجرم صاحب جو هڪ خط آڻي ڏنائين جيڪو کيس مجرم صاحب انهي زماني ۾ لکيو هئو مون وٽ موجود آهي پر ڪنهن به طرح مجرم صاحب جي چيل ڳالهه جي ترديد ان مان نه پئي ٿئي.
هيءَ ڪچهري ڪافي طويل هئي. مجرم صاحب گفتگو دوران ڪافي فارسي شعر پڙهندو رهيو ته جمالي صاحب پڇيو ته توهان ڪٿي پڙهيا آهيو؟ مجرم صاحب ڪنهن مدرسي جو نالو کنيو تڏهن سائين جمالي صاحب مون ڏانهن منهن ڪري چيو ته ڊاڪٽر صاحب هيءَ آهي مدرسن جي تعليم جنهن جو تاثير گفتگو ۾ ظاهر ٿئي ٿو ۽ اسان وٽ جيڪي به سٺا مقررين آهن اهي بنيادي مدرسن جي تعليم مان فيضياب آهن جتي ماڻهو خطاب ۽ حافظي جي ڏات جو اظهار چڱي طرح سکي ٿو.
مولانا عبدالرحمان جمالي صاحب عالم ته آهي پر سندس علم جي ڪٿ هن دور جا سڄاڻ ماڻهو به اڃان ڪونه ڪٿي سگهيا آهن. پر اها سڀني کي خبر آهي ته صرف ونحو هجي يا سراجي، فقهه هجي يا تقابل اديان، ڪيافه هجي يا حديث پاڪ ڪيترائي عالم مفتي جمالي صاحب جي رهنمائي لاءِ واجهائين ٿا. انهن علمن جي شاخن ۾ به خاص طرح ترڪي جي مسئلن جي ڄاڻ ۾ جمالي هن پٽ ۾ پنهنجو جوڙ ڪو نه ٿو رکي ديني علمن جون سڀ شاخون نه صرف سندس مطالعي ۾ رهيون آهن پر سندن انهن تي دسترس به رهي آهي ۽ پاڻ ان ۾ قياس ۽ عقلي دليل کي ترجيع ڏين ٿا.
محترم سائين عبدالرحمان جمالي صاحب ناري پٽ ۾ آيو هتي پڙهيو ۽ هتان جي خمير جو حصو ٿي رهيو آهي. کيس ناري پٽ جي روايتن جو امين سمجهڻ گهرجي مون وٽائنس ڪيتريون ڳالهيون ۽ واقعا سکيا ۽ انهن واقعن کي جيڪي ٻڌا ته گهڻا ئي دفعا پر سمجهيا جمالي صاحب کان انهن واقعن ۾ خاص طرح حاجي رحمت الله ڪونجيليءَ واري جي شهادت جو واقعو، صوفي قلندر بخش جي شهادت ۽ لنواري جي حج وارو ستياگره خاص آهن انهيءَ کانسواءِ پاڻ ٿرپارڪر جي علماء ڪرام تحريڪ آزاديءَ ۾ ٿرپارڪر جي عالمن جو حصو به سندن گفتگو جو اهم موضوع رهيو آهي هي سڀ موضوع ڪيئن پڙهڻ ۽ سمجهڻ گهرجن اهو مون سائين جمالي صاحب کان خوب سکيو.
هن وقت عمرڪوٽ شهر جي داخلا واري چوڪ تي جيڪي ٻه تلوارون ٺهيل آهن انهن جي تياري وقت محترم ڊپٽي ڪمشنر صاحب عمرڪوٽ هڪ ڪميٽي ٺاهي ۽ ان جو سربراهه سائين جمالي صاحب کي مقرر ڪيو. انهيءَ ڪميٽي جي ميمبرن ۾ منهنجو نالو به جمالي صاحب ڏنو. فيصلو اهو ٿيو ته هنن تلوارن تي ناري پٽ جي انهن ماڻهن جا نالا تحرير ڪبا جن جو تحريڪ آزادي جي سلسلي ۾ اهم ڪردار رهيو آهي مون جڏهن جمالي صاحب کي پنهنجي طرفان لسٽ ٺاهي ڏني ته جمالي صاحب فرمايو ته هڪ ٻن نالن جي گهٽ وڌائي سان هيءَ لسٽ مڪمل آهي پر ڇاڪاڻ پلي ذات جا نالا هن لسٽ ۾ گهڻا آهن، باوجود صحيح نالا هجڻ جي به پاڻ هن ڪم کي تڪميل تي نه پهچائي سگهنداسين. پوءِ واقعي ايئن ٿيو، مگر سائين جمالي صاحب جي دانشمندي چئجي جو اگر پهرين تجويز تي عمل نه ٿي سگهيو ته ٻي تجويز اهڙي منظور ڪرائي ۽ ان تي عمل ڪرايو جيڪا گهڻو اعلى افضل ۽ متبرڪ آهي اهي ۽ اهڙا ڪيئن فيصلا جمالي صاحب وقت سر ڪري معاملن کي سلجهائي سگهندو آهي.اسانجي خاندان خواهه ذات سان سندن خصوصي ۽ بنيادي تعلق ۽ واسطو آهي مگر پوري ناري پٽ جي خاندانن سان سندن نهايت قربائتو واسطو رهيو آهي. پاڻ هر ديني ۽ سماجي ڪم ۾ انساني ڀلائي جا پرچارڪ رهيا آهن. عمرڪوٽ جي شهر ۾ جڏهن به بغدادي منافقتن خواه هندو مسلمان نفرتن جو دونهون دکيو ته انهيءَ باهه جي ڀڙڪڻ کان اڳ ۾ ئي سائين عبدالرحمان جمالي صاحب جهڙي عالم با عمل ۽ با ڪردار مدبر شخص جي دانائي ان کي ڦلهيار ۾ تبديل ڪري ڏيکاريو .اها حقيقت عمرڪوٽ جا پرامن ماڻهو جيڪي ڀلي ڪهڙي به مذهب ٻولي ۽ فقهه سان تعلق رکندا هجن قبول ٿاڪن ۽ ساڳئي طرح پراڻ جي جهلوري واري ڍوري جي اترين ڪنڌي وارا ماڻهو به 78 موري تي اٿاريل اهڙي دونهين کي ماٺو ٿيندو ڏسن ٿا ته هيءَ ڳالهه سورهن آنا پير کوڙي ٿي ته: