باب پهريون
”رينج ۾ اچي مونسان ڳالهايو“
هن جي ڳوٺ ۾ عام جام ڪنهن نيٽ ورڪ جا سگنلز نه هئا. گهرن ڀرسان ڀٽ مٿي هڪ مخصوص جاءِ تي سگنلز ايندا هئا. پر اڄ ته هتي به ڪونه هئا، شايد لاڳاپيل ٿنڀي مان ئي ويل هئا. بي آسرا انتظار جي تلخي کان بچڻ لاءِ هن ويل وقت ۾ جهاتي پاتي:
هن ئي ڳوٺ جي رستن تي، هن جون معصوم شرارتون واريءَ جي وڇاڻن ۾ سُتل هيون. هنن ئي پٽن تي هن جي ٻالڪپڻ جي ٽھڪن جا پوپٽ، اڪن جي نيرين ڦُلڙين تي ڦِري رهيا هئا. اڌ ۾ رهجي ويل هن جي ڪيترين ئي راندين جا پاڇولا، اڃان تائين پاريهر پکين جيان لامن تي لُڏي رهيا هئا. ڳوٺ ۾ ڪُٽل ڪتن جا ڪوڪاٽ، ڄڻ ڪالهُوڻي ڪالهه جي ڳالهه ھُئي. ڳوٺاڻي کوھ جي ڀوڻ جي ڦِرڻ جو آواز، اڃان به ڪڏھن ڪڏھن جمالياتي ڪيفيتن ۾ ساروڻين جي هٿن سان، دل جي ٻير ڌُوڻي جذبن جا ڳاڙھا ٻير ڇاڻي وجهندو هو. وٿاڻن ۾ ڏُڀندڙ کٽر ڀٽارين جي لتن، اواڙن تي آيل مورن جي جٿن، ڌنارن جي کٿن، پاڻيارين جي هٿن، گُڏين کي پارايل ڳٽن ۽ جهرڪيون جهلڻ لاءِ ڏنل جَهٽن تائين، ھن جون سمورو ننڍپڻ، هن بستيءَ جي بدن تي سارون-سارون وکريل هو! جڏھن به هن جو جوڳيئڙو-من، ساروڻين جي پلر پاڻيءَ مان وهنجي ٻاهر نڪرندو هو، ته ڪي يادون دير تائين ڦُڙو ڦُڙو ٿي ڦُڙڦُڙ ٽِمنديون هُيون!
هن سکي ستابي گهر ۾ جنم ورتو هو. پاڻ والدين جو اڪيلو اولاد هو، تنهنڪري چاڳ، واڳ ۽ پاڳ جا سمورا شان ۽ مان سندس حصي ۾ آيا هئا. انهن جا رنگ روپ جيترا هوشرُبا هئا، انهن جون زميواريون به اوتريون ئي آلي بُنڊ جيان ڳريون هُيون. سندس والد جي چڱي چوکي زمين هئي. چوپائي مال جا ولر، ڌنار چاريندا هئا ۽ ٻيا ماڻھن کي ڀائيواريءَ تي ڏنل هئا. دلبر پوڙھپڻ جو پٽ هو. جڏھن شعور سنڀاليائين ته سندس والد جو آخري وقت اچي چڪو هو.
وفات کان اڳ ھن جي والد سوين ماڻھن اڳيان کيس راڄن ڀاڳن جي پارت ڪئي هئي. اهوئي ڪارڻ هو جو، هن نه چاهيندي به سياست جي ٻھروپي ڪاڪ محل جا پنڌ ڪيا هئا، جتي ناتر جهڙن ٺڳ ماڻهن سان اٽڪي هن ڪيترا نقصان کاڌا هئا، ڪيترا دوکا کاڌا هئا، ان ليکي چوکي واري چوپڻي ته هن گهڻو اڳ ڦاڙي ڇڏي هئي.
ماڻھن جي ننڍن وڏن مسئلن جو سڌي يا اڻسڌي طرح سياست سان تعلق هو، ان ڪري هن هڪ پارٽيءَ سان لھ وچڙ رکي هئي. پر اتي مقامي سطح جا وڏيرا، ان ڪري مٿس ڏمرجي پيا هئا، جو هن دل جي آڱر جهلي سياست ڪرڻ چاهي هئي. هن جو پهريون تصادم انهن ماڻھن سان ٿيو هو، جيڪي ڀورڙن ماڻھن کي هڪٻئي سان ويڙھائي، سندن خيرخواھيءَ جو ڊرامو ڪري، ڪامورن کي سرچائڻ، گاڏين جا تيل ڀرائڻ ۽ کائڻ پيئڻ جي خرچن تائين کانئن گهڻو ڪجهه وصول ڪندا هئا. دلبر ته ذاتي خرچن تي ٻين جي مدد ڪندڙ ماڻھو هو. هن کي ڏسي لڳندو هو ته سياست جي سيني ۾ نه رڳو دل هئي، پر اها ڌڙڪي به ٿي!
آسپاس جي ماڻھن جڏھن ٻُڌو ۽ اکين سان ڏٺو ته دلبر نه رڳو ذاتي خرچن تي ماڻھن جي سياسي، سماجي ۽ قانوني مدد ڪري ٿو، پر هيڻن سان حرڪتون ڪندڙ سگهن ماڻھن سان ھٿيار کڻي وڙھڻ کان به نٿو هٽي، تڏھن ٻين به ڪيترن ئي بيسهارا ماڻھن هن جي اوطاق جو رُخ رکيو هو. ۽ اهوئي وڏيرن لاءِ ڳاڙهو سگنل هو!
وڏيرا شاهيءَ جي ٿري مزاج ۾ ھٿيار کڻي وڙھڻ بدران سازش ۽ اٽڪلبازيءَ جو عنصر نمايان آھي. ان ڪري سندس گروپ جي وڏيرن پهريان ته هن خلاف مٿڀري قيادت وٽ پروپيگنڊه جو هٿيار استعمال ڪيو. عوام جي روپ ۾ پنهنجن ڇاڙتن کي دلبر جي شڪايتن جا سبق پڙھائي مٿڀرن وٽ موڪليو. انهن وٽ ٿيندڙ جرڳن ۾ دلبر جي ساٿين سان ناانصافي ڪرائڻ خاطر پري پري جي سندن پيالي ڀائي وڏيرن کي به ساڳي تاريخ تي ڪنهن بهاني اتي موڪليندا هئا. جيڪي بظاهر غير جانبدار ٿي ڪمينٽ ڪندا هئا، پر اصل ايجنڊا سندن سنگتين جي هوندي هئي، وڏا ماڻھو هوندا ئي پرايا ڪن آھن! پر دلبر پڙھيل لکيل قسم جو ماڻھو هو. پنهنجي ڳالهه دليل ۽ باريڪين سان ڪچهريءَ ۾ کولڻ جو آرٽ کيس ايندو هو. جلد ئي هن مٿئين قيادت وٽ وڏيرن جي ڪرتوتن جا بکيا اُڊيڙڻ شروع ڪري ڇڏيا. سندس گروپ جا وڏيرا ڪجهه ڪجهه محتاط مس ٿيا ته اقتداري پارٽيءَ جي مقامي وڏيرن لاءِ پڻ دلبر جو وجود خطري جي گهنٽي بڻجي پيو.
ٿر ۾ اقتدار کان ٻاهر ووٽ بينڪ بچائڻ بنھ ڏکيو آھي! جنهن جي اثر ۾ ڪجهه ووٽ ھجن، تپيدار جي چالبازيءَ سان سندس زميني ريڪارڊ ۾ هير ڦير ڪجي، ٻه ٽي اين سيون ڪٽائجن. چند ٻيا هلڪا ڦُلڪا نسخا آزمائجن. آفيسن جا چڪر، آفيسرن جا اوسيئڙا ۽ ڪلارڪن جا مطالبا! پاڻھين کيس اقتداري وڏيري وٽ وڃڻ لاءِ مجبور ڪندا، پر جيڪڏھن وڌيڪ مٿي ڦريو هوندو، ته به هڪ اڌ ايف آر سان الهو تلهو چٽ ڪري پاڻھي سڌو ٿي ويندو. سندس حالت ڏسي ۽ ٻُڌي ٻيا غريب پاڻھين اقتداري پارٽيءَ ۾ اچڻ جو اعلان ڪندا، جيئن چڙھيل پارٽيءَ جا مزا نه ملن، تڏھن به انتقامي ڪارواين کان ته بچي سگهجي. اهوئي آزمايل نسخو، دلبر ۽ سندس ساٿين خلاف استعمال ٿيڻ لڳو. پر دلبر نه رڳو پاڻ مڙس ماڻھو ٿي مقابلو ڪيو ۽ ساٿين سان ڏک سک ۾ ھمقدم ٿي هليو پر سندن ڪيسن جا خرچ به پاڻ ڀرڻ شروع ڪيا. جيئن کين ڪو ڪوسو واءُ نه لڳي. هونئن به هن محسوس ڪيو ته ظالم دؤر ۾، جيڪي ماڻھُو سموريون اقتداري مراعاتون ٺڪرائي، ساڻس گڏ بيٺل هئا، تن جي وفا جي قيمت پئسي کان گهڻي مٿاهين هئي. دلبر ته هونئن به فطري طور قربانين جو قدردان ۽ سون جون ڪاتيون بيٺ بدران پيٽ ۾ ھڻندڙ ماڻھُو هو!
سندس ئي پارٽيءَ جي وڏيرن وري نئون فارمولا استعمال ڪرڻ شروع ڪيو. پنهنجن ڪن همراهن کي اقتداري پارٽيءَ ۾ موڪلي دلبر ۽ سندس ساٿين خلاف نوان محاظ کولرايا ويا، پر دلبر اتي ئي اٽل بيٺو رهيو، جتي سندس ضمير کيس بيهاريوهو. ڪيس ڪرڻ وارا ٿڪجي پيا، پر هُو ڪون ٿڪو! جٿن ۽ ھجومن کان وڌيڪ فرد جي ثابت قدمي پائيدار هوندي آھي، دلبر ان جو مثالي نمونو هو!
اقتداريءَ پارٽيءَ طرفان هن لاءِ ھاڻ خاص پيڪيج اچڻ لڳا، ڇوته هن حيرت انگيز طور نه رڳو سڀ سور سر تي سهي، حمايتين ۽ ساٿين جو ويساھ سلامت رکيو هو، پر ان تعداد ۾ واڌارو به ٿيو هو. جڏھن ته سندس گروپ جا مخالف وڏيرا هاڻ ڇُٽل ڪارتُوس ٿي رهجي پيا هئا.
ڪجهه حاصل ڪرڻ لاءِ، ڪجهه وڃائڻو به پوندو آھي. پر دلبر ته گهڻو ڪجهه وڃائي ڇڏيو هو. ڪيسن جي خرچن ۾ هن جو اسي سيڪڙو چوپايو مال کاڄي کپي ويو هو. ويتر ڪجهه سالن کان آيل ڏڪارن هن جي زمين واري آمدني بند ڪري ڇڏي هئي ۽ بچيل مال جي پيداوار تي پڻ منفي اثر پيو هو. ان معاشي ڏيوالپڻي جو هڪڙو ئي حل موجود هو ته هُو اقتداري پارٽيءَ ۾ شموليت جو اعلان ڪري. ٺيڪا کڻي، حصي ۾ مليل نوڪريون وڪڻي ۽ پاڻ کي مارڪيٽ سان اپ ڊيٽ رکي! پر ايئن ڪرڻ ھن کي ڪُڌو ڪم لڳو. هن سدائين جائز ذريعن سان روزي حاصل ڪئي هئي. لالچ ۽ ھٻڇ کي هڪلي پاڻ کان پري ڪيو هو. گهڻو ڏسي سَرهو ٿيڻ ۽ ٿورو ڏسي ارهو ٿيڻ هن جي سرشت جو حصو ڪون هو.
هن کي شدت سان محسوس ٿيو ته هو مروجه سياست لاءِ موزون ماڻھُو نه هو. ان ڪري هن سياست کي الوداع چوڻ جو فيصلو ڪيو. هن چاهيو ته هُو وڏو پروگرامرکي ”ننڍن وڏن” ۽ سنگتين ساٿين کي ڪوٺائي سياست ڇڏڻ جو اعلان ڪري. پر ايئن ڪرڻ سان ته گهڻگُھرا مايوس ۽ مٺگُهرا خوش ٿي نيون سازشون سٽي سگهيا ٿي، ان ڪري هن سياسي ۽ سماجي معاملن کان ڪناره ڪ
شي ڪري اين جي اوز ۾ نوڪري ڪرڻ جو ارادو ڪيو. هن وٽ ماسٽر ڊگري موجود هئي. پر هو ڪنهن به اين جي او ۾ اگهامي ڪون سگهيو. ڇوته هن جي هڪ سڃاڻپ بيباڪ قلمڪار واري به هئي. سماج سڌارڪن ۽ قلمڪارن کان کيس وڏي شڪايت اها هئي ته انهن وٽ قول ۽ عمل جو تضاد موجود هو ۽ اهي ادب، صحافت، سياست ۽ سماجي خدمت وغيره جي نالي ۾ عوام سان ويساھ گهاتيون ڪري رهيا هئا. دلبر ان حوالي سان غير مصلحتي انداز ۾ اُگهاڙي تلوار ٿي لکيو هو ۽ گهڻا مخالف پيدا ڪري وڌا هئا. هن جا وڌيڪ مخالف اهي هئا، جن خاصڪري ٿر ۾، ادب، صحافت، سماجي خدمت ۽ سول سوسائٽيءَ وغيره جي نالي ۾ لابيون ٺاهي رکيون هيون. اهي ٽولا اسٽيجن، ميڊيا، سول سوسائٽي ۽ انتظاميہ تائين هرهنڌ اثرانداز هوندا هئا. گهڻو ڪري وطن پرستيءَ جو وِرد ڪندا هئا، پر پنهنجي عمل سان وطن جا وڏا ويري پاڻ ھئا. بظاهر وٽن عوامي مفادن جون ڳالهيو هيون، پر ان آڙ ۾ ذاتي مفادن جا سڀئي ليڪا لتاڙي ويندا هئا. سندن خيال ۾ انسانيت جا سڀئي واعظ ٻين تي لاڳو هئا ۽ پاڻ ان جنجهٽ کان آجو هئا! شاھ لطيف جا بيت زيرزبر سميت اکراکر صحيح اُچارڻ جي اشتهار بازي ڪندا هئا، پر ڀٽائيءَ وارو انسان ڪامل ٿيڻ کان انهن کي الرجي هئي! گوتم جو گيان ۽ ساميءَ جا سلوڪ به سندن ڏيکارڻ واري ٻٽيءَ جا ڏند هئا! سمورين سڻڀين جڳهين تي قبضو ڪرڻ بعد انهن ٿري تاريخ سان هٿ چراند به شروع ڪري ڇڏي هئي. ڪن پنهنجا قلمي مفتي تيار ڪيا هئا، جيڪي سندن سالگراه اچڻ يا ساڻن ملهايل شامن ۾ کين زيرو مان هيرو ٺاهي رهيا هئا. ته ڪي وري پنهنجن مرحوم رشتيدارن کي ٿر جا معمار ۽ عظيم انسان قرار ڏيارڻ لاءِ ورسيون ملهائي رهيا هئا. ٻاهر جي قلمڪارن کي ٿر گهمائي، مهمانيون ڪري، ڪوڙا قصا ٻُڌائي، من پسند ليک لکائڻ به سندن باسليقہ ذوق جو زيور هو!
دلبر ٻُڌو هو ته پئسي سان سمورا سک ملي پوندا آھن. عزت ۽ شھرت جو حصول ممڪن ٿي پوندو آھي. حج حاصل ڪري گناھ ڌوئي سگهبا آھن. پر سچو پيار ۽ تاريخ پئسن سان تيار نٿا ٿين. پر هاڻ هن ڏٺو ته دولت ۽ دماغ سان تاريخ تي ليبل لڳائڻ به ممڪن هو. موجودھ پيڙھيءَ جا مفروضات ايندڙ نسلن وٽ مسلمات مڃجڻ مسئلو نه هو!
دلبر ريڊيو پاڪستان مٺيءَ تي هڪ هفتيوار پروگرام ڪمپيئر ڪندو هو. هن جي پروگرام جي بيتحاشہ مقبوليت کان جلندڙ سندس مخالفن اتي به سندس خلاف سازشون سٽيون پر هڪ ته اهو وفاقي ادارو هو، جنهنڪري سندن سازشن رنگ ڪون لاتو ٻيو وري ريڊيو، همراهن لاءِ نسبتن نئين شيءُ ھو، جنهنڪري اڃان اتي ڪوبه مقامي پروڊيوسر يا اسٽيشن ڊاريڪٽر نه آيو هو. ان ڪري سندن جانٺو نٿي لڳو. البته ڪمپيئرن ۽ ٻي هيٺئين عملي ۾ ھنن پنهنجا ماڻھو مقرر ڪرايا هئا. جن جهڏي ۽ ٻين بئراجي علائقن مان ڪمپيئرنگ لاءِ ايندڙ ماڻھن کي غير مقامي چئي رستا روڪ ڪرڻ لاءِ، انتظاميہ تي دٻاؤ وڌو هو. جيئن اُنهن جي اهليت سان مقابلابازيءَ ۾ سندن نااهل سنگت جو پوتاميل پڌرو نه ٿي پوي! سنڌ جي اندر نئين سنڌ ٺاهڻ ۽ فن جي وچان علائقائي حدون اڏڻ وارن ۾ نالي چاڙھيل شاعر، اديب ۽ صحافي شامل هئا، پر دلبر مٺ جيترن دوستن سان گڏ ان عمل جي مخالفت ڪئي هئي.
ھن کي ريڊيو ڇڏائڻ لاءِ سازشن جا ڪيئي ڪنڊا وڇايا ويا، پر هن کي ريڊيو ٻُڌندڙن جون محبتون هر هفتي ريڊيو تي ڇڪي اينديون هيون. سمورا مسئلا، سموريون مصروفيتون سمهاري، هُو هر هفتي پروگرام ڪرڻ ڳوٺان مٺيءَ ايندو هو. جڏهن سياسي ڪيسن ۽ ڦڏن ۾ گهڻو ڦاٿل هو، تڏھن ڪجهه وقت لاءِ ريڊيو ڇڏيو هئائين. پر ٻُڌندڙ جون هُجتي فرمائشون کيس وري ريڊيو تي وٺي آيون هيون. مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپيل ڪيترن ئي خطن ۾، هن سان پُرستاراڻي پيار جي اظهار طور ريڊيو تي وري سندس واپسيءَ جو مطالبو ٿيل هو. هڪ خط کيس گهڻو هرکايو هو. اهو خط اداس نازبوءُ نالي ڪنهن لسنر جو هو. جيڪو يا ته ڇوڪرو هو ۽ نسواني طبيعت کان مجبور ٿي، هن خط لکيو هو يا وري حقيقت ۾ ڇوڪري هئي، جيڪا دلبر جي مداح ھئي. ان خط ۾ دلبر کي مداح واري محبت کان به ڪجهه اڳتي نظر آيو هو، جنهن ۾ محبتن، ميارن، هجتن، ۽ التجائن جي آميزش ۾ اٽڪيل مينهن-ماماڻن جهڙن نفيس جذبن جي جرڪنا هئي، جنهن کي اظھار جي مڌ ۾ ملائڻ کان وڌيڪ احساس جي آئيني ۾ سمجهڻ آسان هو!
دلبر ان خط جو جواب ساڳي رسالي ۾ لکيو هو. پر هن کي اهو پتو پئجي نه سگهيو هو ته اداس نازبوءُ ڪير هئي؟ڪٿان جي هئي ۽ ساڻس سندس سٻنڌ پويان ڪهڙو جذبو ڪار فرما هو!
دلبر جي ماءُ ننڍي هوندي ئي گذري ويئي هئي. سندس پيءُ مرڻ کان مهينو اڳ، پنهنجي منشا موجب هن جي شادي ڀرواري ڳوٺ مان ڪرائي هئي. جنهن مان کيس ٻن پٽن جو اولاد هو. هن جي زال سُھيند سڄو ڏينهن ٻار سنڀالڻ ۽ گهر جي ڪم ڪار ۾ رُڌل هونديهئي. نه ڪڏھن دلبر هن سان ڳل ڳراٽي پائي ڳالهيون ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ۽ نه ڪڏھن هُن اهڙي خواهش جو اظھار ڪيو هو. دلبر جون جبلي گُھرجون ڪڏھن ڪڏھن ڪجهه وقت کيس سُهيند سان گڏ سمهڻ تي مجبور ڪنديون هيون. هڪ طرفيون حرڪتون پڄاڻيءَ تي پڄنديون هيون، تڏھن دلبر ٻه ٽي ڊگها ساھ کڻي پنهنجي بستري تي اچي ليٽندو هو. ڪتابن ۾ پڙھيل ڀرپور جنسي تجربا، هن ٻاهر جي ٻنين ۾ ڪيا ها، پر سُهيند لاءِ هن وٽ رتيءَ برابر پتي نه هئي!
ڪامياب ازدواجي زندگيءَ متعلق هن انيڪ ڪتاب پڙھيا هئا، پر ان مان ڪي به اصول هن پنهنجو پاڻ تي لاڳو نه ڪيا هئا. شايد ان جو هڪ سبب ٻنهي ۾ خيالي ھم آھنگيءَ جي اڻھُوند هو. جڏھن ته ٻيو سبب ٿري عورت ۾ سَتيءَ کان سُھاڳ تائين، ورن سان وفائن وارو موروثي تصور هو، جنهن تحت مڙس سان گڏ مرڻ جيئڻ لاءِ ٿري عورت مارئيءَ جيان ايتري سادي، ثابت قدم ۽ لالچن کان لاتعلق هئي، جو سيڻن ۽ ساڻيھ سان سندس سٻنڌ ڪنهن به تُراڙي ۾ تورڻ کان مٿاهون هو! جنهن ڪري شادي ناڪام ٿيڻ جو نشتري انديشو، هن اڳيان اچي نه سگهيو هو. ۽ هن سُھيند کي گهرداريءَ جي مشين کان مٿاهين حيثيت نه ڏني هئي. جيئن به هو، سُهيند حالتن کي ايئن جو ايئن قبول ڪيو هو. هن سان ڪابه شڪايت نه ڪئي هئي. پر هڪ ڀيري ضمير، دلبر سان شڪايت ضرور ڪئي هئي!
”تون سدائين قول ۽ فعل جي فرق جو پٽڻُو پٽيندو آھين. حقن ۽ فرضن جا پارٽ پڙھائيندو آھين، پر ڇا پنهنجي وني سُھيند سان ڪڏھن انصاف ڪري سگهيو آھين؟!“
”مون هن کي ڪڏھن به شڪايت جو موقعو نه ڏنو آھي“
”موقعو نه ڏنو اٿئي يا هن کي شڪايت ڪرڻ جي عادت ڪونهين؟!
”جيئن به آھي، هوءَ جتي آھي، اتي مطئمن آهي“
”پر تون مطمئن آھين ته تو پنهنجا سڀ فرض پورا ڪيا آھن؟“
ڪپڙي لٽي کان کاڌي پيتي تائين، مون سندس سموريون خواهشون پوريون ڪيون آھن. “
”هن وٽ خواهشون ئي ڪيتريون آھن؟! چوٿين پنجين مهيني هڪ وڳو وٺي ڏيئين ته به وهنسي ويٺي! کاٽيو کائيو به خوش آھي. ڀلا ڪڏھن ڪجهه پل هن سان گوڏو گڏي ڪچهري ڪئي اٿئي؟“
”نه …نه پر ڪن شين تي ماڻھوءَ جو اختيار ڪون هوندو آھي. پيار، روئڻ ۽ کلڻ ٽئي هينئڙي هيٺ ھُوندا آھن، اُليل بنا ڪيئن اچن؟!“
”اداڪار ڪيئن ڪندا آھن؟“
”پر مون زندگيءَ ۾ ڪڏھن به اداڪاري نه ڪئي آھي!“
”مقصد نيڪ هجي ته؟!“
دلبر رد-قد جي قيد ۾ قابو ٿي پيو هو. ضمير جي سانُ ڍڳي کيس سنڱن تي اچي کنيو هو، پر هو ميسڙو ۽ ڌُوتيليو بل فائٽر نه هو، جيڪو جان ڇڏائي سگهي!
ٻئي رات هن سُھيند کي سڏي گڏ سمهاريو هو. دير تائين ڪچهري ڪئي هئي. بظاهر ننڍڙيون ۽ غيراهم ڳالهيون، پر سُھيند جي پسند جون ڳالهيون!
دلبر جڏھن کيس چيو هو ته:
” تون ڳاڙھي وڳي ۾ مونکي ڏاڍو وڻين ٿي!“
ته هوءَ ٻئي ڏينهن ڳاڙھو جوڙو پائي، سراپا سينگارجي هن وٽ آئي هئي. دلبر کي ڀاڪر پائي، چمي ڏيندي، چيائين:
”پاڙي واريون رنون چنڊيون مونکي چونديون هيون، تنهنجو مڙس توکي ڀانئي ڪون ٿو، پر ھاڻ پاڻ پچن پيون“
دلبر وري ريڊيو تي موٽيو هو. هن نئين اُڪير ۽ اتساھ سان پروگرام ڪرڻ شروع ڪيا هئا.
اڳ جڏھن دلبر پروگرام ڪري موٽندو هو ته سندس ريڊيو سيٽ اتي ئي پيو هوندو هو، جتي هن ڇڏيو هوندو هو، پر هاڻ ان جي ايريئل اُڀي ٿيل هوندي هئي ۽ اهو سُھيند جي چونئري ۾ لڀندو هو!
شايد هاڻ سُهيند ريڊيو ٻُڌڻ لڳي هئي. دلبر اهو به محسوس ڪيو ته هر ڏينهن هن جي اُٿڻي ويهڻي، ڳالهائڻ ٻولائڻ، اوڍڻ پائڻ، سفائي سُٿرائي ۽ رنگ روپ ۾ پڻ زبردست تبديلي اچي رهي هئي. ھُوءَ هر گذرندڙ ڏينهن سان گڏ نيلوفر جيان نکري رهي هئي. ٻنهي وچان حائل تڪلف جي تار ٽُٽي پيئي هئي. اڳي بستري تي وڇايل جنسي چوپڻ راند جون سموريون ساريون، دلبر کي هڪ طرفيون هلائڻيون پونديون هيون، پر هاڻ سُهيند جون سڪاڄ آڱريون انوکا کُڻ کيڏي رهيون هيون! جن کان دلبر پڻ اڳي کان اڳرو لطف اندوز ٿي رهيو هو. هُن پنهنجن ڳُجهن تجربن ۽ شغلن ۾، سهيند کي جيترو گهرائيءَ سان شامل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي، هوءَ اوتري ئي محويت ۽ باريڪيءَ سان وکري ۽ نکري رهي هئي! ۽ گڏجي ميڙيل ميون جي لذيذ ذائقن جيهڪٻئي سان ورهاست، ٻنهي کي عجيب سُرُور ارپي رهي هئي!
اڳي ٿري رهڻي ڪهڻيءَ جي ريت موجب دلبر اڳيان سُھيند جا چپ سبيل هوندا هئا، پر هاڻ هوءَ اڪيلائيءَ ۾، دلبر سان هجتي لهجي ۾ ضرورت جون شيون خريدي آڻڻ جون معصوم فرمائشون پڻ ڪرڻ لڳي هئي.
هڪ صبح دلبر مٺيءَ وڃڻ جي تياري ڪرڻ لڳو هو ته چيائين:
”مون لاءِ ريڊيو واري زُليءَ جهڙو وڳو وٺيو اچجان“
تڏھن دلبر کي ياد آيو هو ته ٻه سال اڳ جڏھن ريڊيو تي ساڻس گڏ ڪم ڪندڙ ٻه خاتون ڪمپيئر ٿري ٻھراڙي گهمڻ خاطر سندن گهر آيون هيون، ته سُھيند سندن سئو سئو مرضيون رکيون هيون. خاص ٿري کاڌا رڌي، خدمت چاڪري سان مهمانداري ڪرڻ لڳي هئي. وڃڻ ويل ٻنهي کي سٺيون رليون ۽ هٿ سان ڀرت ڀريل چادرون ڀيٽا ڪيون هيائين. پر ميڪ اپ ۽ويس وڳن جي ڇنڊ ڦُوڪ ۾ اٽڪيل سوچ اڳيان، سُهيند جو سمورو خلوص ڳوٺاڻي بيوقوفي بڻجي رائيگان رهجي ويو هو.
جيپ ۾واپس مٺيءَ ويندي هڪ اردو ڪمپيئر زُليخان دلبر کان پڇيو هو:
”توهان هڪ جاهل ڳوٺاڻي عورت سان ڪيئن زندگي گذاري رهيا آھيو؟!“
دلبر جي جواب کان اڳ ڀرسان ويٺل حُميره چيو هو:
”هوءَ ٻڪريون چارڻ لاءِ سازگار آھي. هونئن به دلبر صاحب هن کان باورچيءَ وارو ڪم وٺي رهيو آھي!“
هڪئي وقت ٽھڪن جا ڪيئي پوپٽ اڏاڻا هئا. دلبر شرمندگيءَ جي شاور هيٺيان اچي بيٺو هو!
سوچيو هئائين:
”جيتوڻيڪ منهنجي سُھيند سان انڊر اسٽينڊنگ ڪونهي. هوءَ اڻپڙھيل به آھي. پر هن جي ڪردار جي ڪٿ ڪبي ته هُوءَ ھنن وات ڳاڙھين شھري عورتن کان گهڻي مٿاهين بيٺل نظر ايندي. سُھيند جي ڳوٺاڻي سادگي ۽ اڻ پڙھيل هجڻ جي عيبن تي نظر اٽڪائڻ وارين، هنن اصليت کان عاري عورتن کي، سهيند جي زنده دلي، غير ملاوتي مهماننوازي ۽ بيساخته رؤين جي خوشبوءُآخر ڇو ڪون محسُوس ٿي؟! شايد اها هنن جي شهر جي تهذيب ڪونهي ڪو!“
دلبر جون سوچون چهري جو تاثر بڻجي ڪون سگهيون هيون، نه ته زليخان ۽ حُميره ڪر جلد موضوع بدلائي وٺن ها، جيئن اهي ڪپڙا بدلائي وٺنديون هُيون!
مٺيءَ تائين سندن طنزيہ ٽھڪن جا ڏينڀُو دلبر کي ڏگيندا رهيا. جن جي سموري قباحت کل ڀوڳ جي بارش ۾ ڌوپجندي رهي.
دلبر وري ريڊيو تي پروگرام ڪرڻ لڳو هو، پر اداس نازبوءُ جي خط کي سندس اکيون ڳولڻ باوجود ڏسي ڪون سگهيون هيون!
هڪ ڀيري هن ڪتابن جي ڪمري ۾ هڪ پيتيءَ ۾ رکيل ريڊيو لسنرز جي پُراڻن خطن کي ان اميد سان ڦُلوريو هوته ”ڪاش اداس نازبُوءُ جي پراڻين ردڪيل تحريرن مان ڪو پنو ملي پوي، جيئن هو سندس هينڊ رائيٽنگ ڏسي سگهي ته ان جي لکت ۾ نسوانيت ڪيتري هُئي؟! ان وقت غيراهم سمجهي ڌيان جوڳا نه سمجهيل لفظن ۽ هاڻ تازو رسالي ۾ ڇپيل اداس نازبُوءُ جي خط ۾ ڪيتري مطابقت ۽ هڪجههڙائي هئي؟! پر ڪٿي به کيس ڪو اهڙو ڪاڳر ملي ڪون سگهيو هو. البته هڪ تبديليءَ هن جو ڌيان ضرور ڇڪايو هو. سمورا ڪتاب ۽ رسالا هڪ ترتيب سان رکيا هئا، حالانڪہ هُن پاڻ ڪڏھن اهڙي ڪوشش ڪون ڪئي هئي. ترتيب ۽ نفاست سندس ساٿياڻيون ٿي نه سگهيون هيون. هُو نوان ڪتاب ۽ رسالا پڙھي جتي پُورا ڪندو هو، اتي ئي ڇڏي ڏيندو هو. پر ھن کي حيرت اها ٿي ته اهي نه رڳو ڇنڊي ڦُوڪي فضيلت سان رکيا هئا، پر انهن ۾ مبهم ئي سهي، پر موضوع وغيره واري عالمانه ترتيب به موجود هئي. هن جي دل ۾ شڪ جو ڪنڊو ڀڄي پيو هو.
”ڇا منهنجي اڻموجودگيءَ ۾ ڪوئي لڪي لڪي منهنجا ڪتاب پڙهي ٿو؟!“
هن ڀر پاسي جي ڪيترن ئي پڙھيل لکيل ۽ ادبي ذوق رکندڙن متعلق مختلف زاوين سان وري وري ويچاريو هو. جيئن جيئن هُو سوچ جي پاڻيءَ ۾ پرتي ويو ٿي، کيس وهمن جا وهڪرا ويتر ورائي رهيا هئا!
”عورت ۽ اُٺڻ تي اعتبار ڪير ڪري؟!“
بي اعتباريءَ جي بازار ۾ سُهيند جي هر ڳالهه هن لاءِ انومانن جو آئينو ٿي پئي هئي. جنهن ۾ معنائن ۽ مفهومن جا مبهم عڪس ڳوليندي، هُو الاءِ ڪٿي پهچي ويندو هو.
”گذريل ڪجهه مهينن کان منجهس عجيب تبديلي آئي آهي. هوءَ تيل ڦُليل ۽ سهسين سينگار ڪرڻ لڳي آھي. سياڻا واقعي سچ چوندا آھن، عشق ۽ مشق لڪيا ڪون لڪن!“
وهمن ۽ وهلُورن جي واچوڙي ۾ سندس وجود ڏور ٽُٽل لغڙ جيان بي وزن بڻجي پيو هو.
ڪاوڙ ۽ ڪيني جي پاڇن پويان سُهيند هن لاءِ نفرت جو نمونو بڻجي پيئي هئي، بس ڪنهن بهاني جي تيلي، ڀنڀٽ بڻجي سگهي ٿي!
سُهيند به دلبر جي رؤيي جي اها تبديليمحسُوس ڪئي هئي. کيس انهيءَ وهم ورايو هو ته دلبر ريڊيو تي وڃي بدلجي پيو هو. اتي ڪا عورت ھئي، جيڪا کيس چوري رهي هئي.
سهيند بي سبب دلبر جي آس پاس اچي ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪندي هئي، جيئن ڪنهن ڳٺڙيءَ مان من دلبر جوسهڻو سلوڪ نئين سر نڪري اچي! پر دلبر جو سرد مهريءَ تي مشتمل سلوڪ، کيس مايوسين جي عميق اونهاين ۾ اڇلي ڇڏيندو هو. هوءَ پاڻ وڻائڻ لئه ويتر سينگاربي هئي، پر دلبر لاءِ ته سندس سينگار ۾ پڻ وهمن جا ولر ويٺل هوندا هئا.
هڪ شام سهيند، ماٺ جي اڻسُهائيندڙ اونده ۾، موضوع لاءِ هٿوراڙيون هنيون، پر تڪڙو کيس ڪو گهريلو موضوع ملي نه سگهيو. هن بس ايئن ئي دلبر کان پڇيو:
”وري سرڪاري امداد واري ڪڻڪ ملي ٿي ڇا؟“
دلبر الٽو سوال پڇيو:
”توکي ڪنهن ٻڌايو؟“
سورٺ مجھندي وراڻيو
”اخبار ۾ لکيل هو ۽ اهو به لکيل هو ته سرڪار ڏوراهنڳوٺن ۾ اسپتالون کولي، علاج جون سهولتون پيدا ڪندي، جيئن ٻارن جي موت جو انگ گهٽائي سگهجي“
دلبر ڇرڪي پيو. هن جي اندر ۾ ڪيترن ئي ڏينهن کان اسرندڙ انديشن جي تصديق ٿي پيئي. مطلب ڪو ته هو، جيڪو سهيند کي دلبر جي پرپُٺ اخبارون پڙھي ٻُڌائيندو هو. ڪتابن ۽ رسالن جي ترتيب کان سُهيند جي سينگارن تائين، سموريونڪڙيون ازخود هڪٻئي سان ملي پيون هيون!
دلبر جي اندر جو آتشفشان ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جا لاوا اوڳاڇڻ لڳو.