باب ستون
” اڄ ايترن سالن کانپوءِ هتي آيو آھين، ملوڪ کانسواءُ ٻيو اٿئي ڪو دل گهُريو دوست، جنهن سان اندر جا احوال اوري هانوُ هلڪو ڪري سگهين؟ ڪٿي آھن تنهنجا اھي دوست، جيڪي ڪنهن وقت توکي پنهنجي شهرت ۽ مفاد لاءِ استعمال ڪندا هئا ۽ ھاڻ اقتدار ۽ دولت جي هندنيا ۾، پنهنجو پاڻ جا ڄاڻو سُڃاڻو به نه رهيا آھن!
ريڊيو ڪمپيئرنگ واري عرصي ۾، تنهنجي واتان دوستي، خلوص ۽ قربانين متعلق آواز جا سنيها، ڇا رڳو ڪتابي ڳالهيون هيون؟ يا وري شاعراڻن خيالن جي خود فريبي؟! تنهنجي ڪمپيئرنگ ۽ ادبي لکڻين تنهنجا هزارين مداح ته پيدا ڪيا، پر زندگيءَ جي خاردار رستن تي، اها تلخ سچائي به سامهون آئي ته رشتن ۽ واسطن جا رنگين لغڙ، ڪيترا به پيارا ڇونه لڳن، پر انهن جي ڏور جو ٻيو ڇيڙو مفادي آڱرين ۾ اٽڪيل هوندو آھي! تنهنجو اڄ ريڊيو تي انٽريو آھي، ٻُڌندڙن جا تفريح خاطر پڇيل پاروٿا سوال ۽ جوابن ۾ تنهنجون ساڳي رنگين بلوري ڳالهيون، دل جا درد لڪائي ٻين جي سستي وندر خاطر ادب ۽ صداڪاريءَ جو تماشو-بس نه!؟
ڪي ورھ اڳ هفتي ۾ ٻه ادبي ۽ رومانٽڪ مزاج وارا پروگرام ڪرڻ لاءِ تون جڏھن به ايندو هئين، رڳو هن شھر ۾ رهندڙ تنهنجا ڪيئي چاڳلا لسنر، مهمانيءَ جون دعوتون ڪري توکي ڇڪيندا هئا، جيئن تنهنجي پاپيولر پروگرام مان قلمي ۽ شخصي شهرت حاصل ڪري سگهن. پر تنهنجي مغز ۾ ساڳي سچائي ۽ ميرٽ واري جهڻ ڄميل هئي. جن وٽ ڏيڻ لاء گهڻو ڪجهه ھو ، سي تو واري ميرٽ تي پورو لهي نه سگهيا ۽ جن وٽ لکڻ جو ڪجهه نه ڪجهه ڍنگ هو، تن کي تو پالش ڪري ايترو “اهم” ٺاهي ڇڏيو جو خوش فهمين، هنن جو پير پٽ تي لڳڻ ئي ڪون ڏنو. ريڊئي توکي ڇا ڏنو؟وقتي واه واه-بس نه!؟ پروگرام لاءِ پنج سيڪڙو محنت به نه ڪندڙ پروڊيوسر، اسي هزار ماهوار پگهار کڻندو هو، جڏھن ته توکي ته ڀاڙي وارا پئسه به نه ملندا هئا. جڏھن ته تون هڪ پروگرام جي اسڪرپٽ لاءِ، قلم کي ايترو ئيهلائيندو هئين، جيترو موچي هفتي ۾ آر کي به ناهي هلائيندو! ڇا مليو؟ عارضي خوشي، وقتي واه واه-پر اها ته سرڪس جي مداريءَ کي به ملي ويندي آھي، ويتر انعام ۽ تحفن سميت!“
دلبر جي دل تي، دماغ جون ٽوڪيليون ۽ نوڪيليون نصيحتون بمباري ڪنديون رهيون. آسپاس لنگهندڙ سوارين جا هارن، هن کي لاڙي مڇرن جي ڀُونءُ ڀُونءُ جيان لڳي رهيا هئا. اڻوڻندڙ روڊ جي گهماگيهمي مان جان ڇڏائڻ لاءِ ھن موڙ ڪٽيو. ڀرسان هڪ ڇپرا هوٽل اڳيان، کجيءَ جي واڻيل کٽن وٽ رٻڙ جي ڪرسيءَ تي ويهي رهيو. بيري سندس اڳيان جڳ گلاس آڻي رکيا. يڪ ساهي پاڻيءَ جا ٻه گلاس پي ويو. چانھ جو آرڊر ڏيئي، هو وري ٽُٻيءَ ۾ پئجي ويو. هن جو دماغ وري واڍي جيان سندس سوچن تي هٿوڙو هلائڻ لڳو:
” ڪي سال اڳ، جڏھن هوءَ توکان ناراض ٿي هئي، بس ڳالهه ئي ڪيتري هئي؟! تون هروڀرو ان کلڻي ميزبان زُليءَ کي پروگرام ۾ وٺي آيو هئين. توکي ڪهڙي لاچاري لڳي هئي، اهو ايڊونچر ڪرڻ جي؟! زُليءَ جو هر ٽهڪ، سورٺ جي لاءِ ائٽم بم بڻجي پيو ھو. ٿر جي ٻھراڙيءَ ۾ رهندڙ ۽ اٺون پاس سورٺ کي ڪهڙي خبر ته، لائيو پروگرام ۾، بي تڪلف شعرن، ۽ هُجتي لهجي ۾، زُليءَ جو توسان ايئن فري ٿي ڳالهائڻ، بس شھري ڪلچر جو عام رِينگٽ ھو، جنهن ۾ ڪجهه به دل جي ترجماني ڪندڙ نه هو، جيئن مارڪيٽ ۾ موجود پاروٿن ايس ايم ايس جا لفظ، لکيل هڪڙن لاءِ ۽ موڪليل ٻين کي هوندا آهن!
سورٺ ته توکي ٻن انتهائن وچان چاهيو هو، هڪ طرف تنهنجي پروگرام جو افسانوي انداز ۽ ٻيو توتي پنهنجي مالڪيءَ وارو عاشقانه تصور-پر تو پروگرام ۾ کلڻي ميزبان کي ويهاري، هن جي حساس دل ۾ شڪ جو خنجر کُپائي ڇڏيو هو، جنهن آھستي آھستي سورٺ جي وجود ۾ واردات بڻجي پيل، تنهنجي محبت جي ڦوڳ کي ڪپڻ شروع ڪري ڇڏيو. پر تون به ته خوش فهمين جي ماڙين مٿي چڙھيو ويٺو هئين! سمجهيو هيئي، هڪ ٻه درديلا پروگرام ٻُڌي، هوءَ وري پرچي پوندي، ان ڪري سورٺ جو شڪ مٽائڻ ضروري نه سمجهيو هيئي. ۽ ايئن هڪ سچي محبت کان محروم رهجي وئين! اڄ ڪٿي آھي اها زلي، جنهن سان کلي خوار ٿيو هئين؟ مٺي ريڊيو ڇڏي پرائيويٽ ايف ايم تي وڃڻ پڄاڻا، هن ڪڏهن ڀُلجي بهياد نه ڪيو اٿنئي!“
بيري پريان رڙ ڪئي:
”سر چانھ ٿڌي ٿي ويئي!“
دلبر ڇرڪي نهاريو، چانھ واقعي ٿڌي ٿي چُڪي هئي ۽ ان ۾ مک به ڪريل هئي. آسپاس موجود گراهڪن ۽ هوٽل عملي جون نظرون، کيس شرمسار ڪرڻ لڳيون. چانھ جو ڪپ اتي ئي رکي، بل ادا ڪري ناڪي واري روڊ تي هلڻ لڳو. ريڊيو ۽ آسپاس ڏانهن ويندڙ رڪشہ وارا هوڪا ڏيئي، مسافرن جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪائي رهيا هئا، پر هن ريڊيو اسٽيشن تائين پيادل وڃڻ جو فيصلو ڪيو. بلڪل ايئن جيئن گهڻو اڳ اداس ڪيفيتن ۾، هو ڪشمير چوڪ کان ريڊيو اسٽيشن تائين، پيادل هلندو هو ۽ سورٺ جو تصور به اڪثر هن سان گڏ، هن جي دل جي چيچ جهلي، ڳراٽيون پائيندو گڏيو هلندو هو.
اڄ به هو ايئن ئي هلي رهيو هو، پر هن سان گڏ سورٺ جون ساروڻيون، ڪونجين جي قطار جيان ڪون هيون. بس ڪنهن ڪنهن ويل، وڳر کان وڇڙيل ٻگھ پکيءَ جهڙي ڪا ريشمي ياد، هن جي من-آڪاش مٿان مختصر اڏام ڪري ڪري موٽي رهي هئي. هنن ئي رستن تان گذرندي، ٻڌندڙن طرفان پروگرام ۾ سندن نالو شامل ڪرائڻ لاءِ ، سندس پرسنل نمبر تي ڪيل لاتعداد ڪالز دوران، هنڪيئي رنگين ڦوڪڻن جهڙيون ڪالون سورٺ جون به جهٽيون هُيون. سورٺ جي ڍاٽڪي گاڏڙ لهجي مان ڇڻندڙ اُڏندڙ چمين جون اڻڳڻيون ڀنڀوريون، هن دل جي شيشيءَ ۾ به بند ڪري رکيون هيون. پر اڄ انهن جي ڇهائن ۾، اها نفيس آلاڻ ۽ رنگين ڪوملتا ڪون هئي، جنهن ڊگهي عرصي تائين سندس جيءَ کي جڪڙي رکيو هو. هن وات جي پڃري مان لفظن جا ڪيئي رنگبرنگي پکي، فون سگنلز ۽ ريڊيو فريڪئينسي جي سهاري، سورٺ جي پار ڏانهن اماڻيا هئا، پر اڄ انهن جا پر ڪٽيل لڳي رهيا هئا. وقت جو طوفان، سورٺ جي دل ۾ اڏيل محبتن جا سمورا آکيرا اُجاڙي ويو هو شايد! تڏھن ئي ته هُن ايترن ڏينهن کان رابطن جي گهوڙن تان سنج لاهي رکيا هئا. ڪير ڪٿي هو ؟ ڪا خبر نه هئي. بس دلبر ٻُڌو هو ته هُن شادي ڪري ڇڏي ھئي. دلبر به ريڊيو ڇڏيو هو، اصل ۾ هن کان گهڻو ڪجهه ڇڏائي ويو هو. زندگيءَ مان عشق هليو ويندو آھي، ته گهڻو ڪجهه هليو ويندو آھي. هوءَ به هلي ويئي هئي، هن جي زندگيءَ مان. هو به سورٺ جي زندگي مان هليو ويو هو، پر سورٺ جون ساروڻيون، هن جي دل جي دري ٽپي، ٻاهر نڪري نه سگهيون هيون، بس ڪنهن ڪُنڊ ۾ ڪاريهر جي زهر جيان ڇُپي ويون هيون! جن کي ڪڏھن ڪڏھن جمالياتي لمحن جو جوڳي جهاڙي، جاڳائي وجهندو هو!
راضي خوشي هن، ٻٻر جهڙن وڇوڙن کي ڀاڪر ۾ ٿوري ڀريو هو، بس مجبورن کيس سڀڪجهه سويڪار ڪرڻو پيو هو. ايئن جيئن سماجي مجبورين ۾ لائون لهندڙ سنڌي عورت کي، ڪُڌي ڪانڌ سين به راتيون گذارڻيون پونديون آهن، جن کان هوءَ چاهيندي به نٽائي نه سگهندي آھي!
پئٽرول پمپ وٽان موڙ ڪاٽي ناظم هائوس جي اڳيان گذري رهيو هو ته، ڀرسان جهوپڙا هوٽل ڏانهنمُڙڻ کان، پنهنجا قدم روڪي ڪون سگهيو. ريڊيو ڪمپيئرنگ واري عرصي ۾، پروگرام کان اڳ بچيل وقت، پروڊيوسرن جي آفيسن ۾ نُوس نُوس ڪرڻ بدران، هن ئي هوٽل جي مالڪ چاچي صابوُءَ سان سندس رهاڻ رچندي هئي، جيڪو اڪثر هن کي ڳوٺڙن جي ڳالهڙين جا جوُس پياريندو هو. ڪڏھن ڪڏھن هجت مان هن کي ترسائي تاش کيڏائيندو هو! عمر ۾ هن کان گهڻووڏو هجڻ باوجود، هُن ڪڏھن به سينيئر ۽ جونيئر واري ديوار کي آڏو اچڻ ڪون ڏنو. هُن جي سادگيءَ مان ڇڻندڙ هُن جون ڳالهيون، اڪ ڦُلڻين جيئن محبوب مالهائون ٿي پونديون هُيون.
”دلبر ڀايا! وٺي جون خبرون پانڌيڙُو ڏيندا آھن، پر عشق جي چُغلي اکيون هڻنديون آھن. ڀايان ٿو تنهنجي به ڪٿ نه ڪٿ، لنئون لڳي آھي، ٻه ٽنگو ڦاسي پيو آھين!“
”چاچا مونسان چرچا ٿو ڪرين!؟“
”نه بابلا نه! ڪڏھن ساسوُڙي به بهُوڙي هئي. تو واري وهيءَ ۾ اسانجو به پير پٽ تي نه لڳندو هو. اکين ۾ پاءُ سرمو، مٿي تي اڇو پٽڪو، ھرک جي صدري، سچي اجرڪ هيٺ، چاندي رنگ جي ڀرت ڀريل چاملي جتي، هٿ ۾ ڪڙيءَ واري وانجهيل لٺ، مُڇ جا شھپر، جهڙا ٻه واسينگ ڪارا نانگ، هاءِ ، هاءِ. . . . خبر نه ڪو چار، هوا تي پيا هلندا هئاسين. بلي ڪو زمانو هو!“
چاچا پنهنجي زندگيءَ جو ڪو، نه وسري سگهندڙ واقعو ٻُڌائي ؟“
”ڇڏ ٻيلي، اچ ته تاش کيڏون، پوءِ وري تون ڪندين اڙِي، چوندين هاڻ پروگرام جو ٽيئم ٿي ويو. “
”اڄ ھرگذ نه ڇڏيندس. هر ڀيري لنوائي ويندو آھين چاچا! نٿو ٻُڌائين ته، اڄ منهنجي به هن هوٽل تي آخري شام آھي، ڌاريون ٿو سمجهين نه مونکي!؟“.
چاچو صابو ميڻ جيئن وِگهرجي پيو هو. دلبر کي ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو هئائين:
”اڙي دلبر مونکي به ڌاريون ٿو سمجهين!؟ يارن سان ڪهڙيون لِڪون. ٻُڌايان ٿو، پر تون به واعدو ڪر ته، پروگرام ڪري اُتان آڏو ڀڄي نه ويندين؟ هتي اچي تاش کيڏنداسين، جنهن تي 104 لِنڊا ٿيا، اهو ٿيندو ميمبر، ان خوشي ۾ ڏيڍ پاءُ مرغي، اڌ ڪلو ڌونئرو ۽ مانين جو بل ڀريندو، قبول!؟“
”قبول چاچا قبول، پر واقعو سچو ۽ دلچسپ هجي، نه ته معاهدي کي نه قبوُلڻ جواختيار مون وٽ هوندو!“
“وڏو ڪو تِرڪتاليو آهين. ڳالهه کي وٽيين ڪوه ٿو، چِٽو نٿو چئين ته مونکي ڦِرڻو آھي. پر آئون پنهنجي ڳالهه کي پاڻي ضرور ڏيندس“
ٻه گراهڪ هليا آيا هئا ته هنن جي گفتگو جي گاڏيءَ کي به بريڪ لڳي ويو هو. مزدور ڇوڪرو سيڌو سامان وٺڻ لاءِ بازار ويل هو، ان ڪري چاچي صابوءَ پاڻ چانھ ٺاهي گراهڪن کي آڻي ڏني. هڪ آڌيو پاڻ ۽ هڪ دلبر کي ڏنائين. گراهڪ چانھ پيءُ، بل ڏيئي روانا ٿيا ته هُن واعدي موجب، دلبر اڳيان ويل وقت جي چوپڻ پکيڙي ڇڏي.
”ٻيلي مون ورتو ڪنواٽ، نڌڻڪو صفا ڪو ماٺو هو. ٻاوريءَ جي لٺ ٽُٽيو وڃي پر ڪنواٽ ڪُونهانس وک نه کڻي هڪڙي. آئون ڀلن اٺ تي چڙھيل هوس، سو ڪنواٽ ران کي مزو ئي نه ڏي. جيسين وڪجي وڪجي، تيسين ته ساڻس ڏورڻا ڏيڻا پئجي ويا. ان زماني ۾ ڀلن اٺن ۽ گهوڙن جي سواري ماين لاءِ ھرکائيندڙ ھوندي هُئي، اهوئي ڀوت منهنجي من تي به سوار هو، سو هڪ ڀيري ، ڀرواري ڳوٺ وٽان لانگهائُو ٿيئس ته ڏُوراهين ڳوٺ مان پرڻجي، اُتي آيل ڇوري پاڻي ڀرڻ لاءِ وڃي رهي هئي. ان زماني ۾ کوه ڳوٺ کان پرڀرو هوندا هئا. ڇوري صفا بوسڪي لڳي پيئي هئي. ڳاڙهو ڪپڙو جو ڏٺم، سو وٺيڪنواٽ جون واڳون کنئيم. اڙيون هنئيم، ڄار جي ڪچڙي ڪام ٽوڙيئم، پر ڪنواٽ ٺُٺِيئو ڏيئي ڇڏيو. ڳوٺ ويجهو ڏسي، مورڳو گهوئي ڪرڻ لڳو. بوسڪي به ماڳهين ڪا استادن جي گهمايل هئي، تنهن منهنجي نيت سمجهندي، وڏي واڪ چيو:
” صابوڙا مرين! ڪنواٽڙي کي ڪوھ ٿو مارئين، آئون ته انهن مست اٺن تي چڙھيل آھيان، جن گسن تي گوگھ ڇڏيا! هن ليلاهرڙي ڪنواٽ تي ڪيئن موهجي پونديئس!؟“
هوءَ وڏا وڏا ٽھڪ ڏيئي هلي ويئي هئي. پر سندس ٻولڪي طبيعت، سونهن ، ۽ تلوار جي نوڪ جهڙي ٽوڪ، منهنجي زندگي ئي بدلائي ڇڏي. “
هوُ خاموش ٿي ويو هو. ڄڻ ويل وقت جي ٿالھ مان، ساروڻين جا داڻا چُڳندي چُڳندي، سندس سوچ جو جهرڪو، آسپاس جي کُڙڪي تي ڇرڪي پيو هو.
”پوءِ ڇا ٿيو چاچا صابو؟“
”ٿيندو وري ڇا؟ مون بوسڪيءَ سان عشق ۾ زندگيءَ جو ڪون سوچيو. جوانيءَ ۾ پير ڪون سنڀاليم، نه گهر ٺاهڻ جو سوچيم. هاڻ پيري اچي پهتي آھي، تڏھن لانئون لڌم. هاڻ ڪچا ٻچا پارڻ ۾ پورو آھيان!“
دلبر ساروڻين جون ڀٽون چڙهندو ۽ لهندو رهيو. هن جا پير ڏانوڻ ڏنل اٺ جيئن ڳورا ڳورا ٿي پيا هئا. ناظم هائوس اڳيان، هُو ساڄي پاسي مُڙيو هو. صابوءَ واري جهوپڙا هوٽل تي ايڪڙ ٻيڪڙ گراهڪ موجود هئا. هوٽل ۾ گهڙندي ئي هن جون نظرون ، آسپاس ڪجهه ڳولڻ لڳيون هيون، ايئن جيئن ڪا سويچار لاڙي عورت، ٻوڏ جي پاڻيءَ ۾ سڪيلڌي ڌيءَ جي لڙھي ويل ڏاج کي ڳوليندي آھي! اندر ويٺلن مان هڪ نوجوان چيس:
”ادا ويھُ، حُڪم”
پر هُو ويهي نه سگهيو هو، رڳو ايترو پڇيائين:
”ڀاءُ ڏي خبر ، صابو ڪٿي آھي؟“
”ڪي سال اڳ هيءَ ھوٽل ڇڏي ويو، ڪا خبر نه آھي ته ڪٿي آھي“
دلبر پنهنجي ساءِ ڀُڻڪندو ٻاهر نڪري آيو.
” سڀ هليا ويا آھن، ڪا خبر نه آھي ته ڪير ڪٿي آھن؟!
ريڊيو اسٽيشن تائين پهچندي، پهچندي کيس محسوس ٿيو ته گهڻو ڪجهه بدليل بدليل هو، ڪجهه به ساڳيو نه هو. بس ڏينهن لنگهيا هئا، گونگو زمانو گذريو هو.
هڪ ڪمرو خالي هو، اهوئي ڪمرو جنهن ۾ گهڻو اڳ کلڻي ڪمپيئر ويهندي هئي.
دلبر ڪرسيءَ تي ويهي، سائلنٽ رکيل موبائيل کي چڪاسيو. اڻڳڻين رسيوڊ ڪالز ۽ ميسيجز جو ريڪارڊ موجود هو. ريڊيو تي ڪمپيئرنگ واري عرصي ۾ ، هن کي ايئن ئي علاءُ الدين جي فوج جهڙا ڊگھا ميسيجز ملندا هئا، سڀن ۾ پروگرام منجھ نالو يا مواد شامل ٿيڻ جي فرمائش هوندي هئي. اڄ به هن جي اڳيان ڪجهه اهڙو ئي اڻسمهويل سُٽ موجود هو. فرق رڳو اهو هو ته هن ڀيري هن کي ريڊيو تي اچڻ تي ڀليڪار چيل هئي يا ڪو سوال پڇيل هو، پر مقصد ساڳيو هو، نالي جينمائش ! هن کي حيرت اها ٿي ته ريڊيو ڇڏڻ پڄاڻا هن ڪيئي موبائل نمبر مٽايا هئا، پر ٻڌندڙن کي الاءِ ڪيئن اهي هٿ چڙھي ويا هئا. هن سوچيو:
”ڪيترا سارا ماڻهو مون۽ منهنجي آرٽ ۾ دلچسپي وٺي رهيا آهن. انهن محبتن جو ته ڪو ملھ ئي ڪونهين. . . ! “
پر سگهوئي هاف فرائي ڪيل ملزم تي پهرو ڏيندڙ پوليس واري جيان، سندس دماغ کيس دڙڪو ڏيئي، سندس دل جي ترجمان خيالن جي ٽاري ٽوڙي وڌي.
”هُون هُون. . . نه نه…! اصل ۾ اها محبت نه پر خود غرضي آھي. ڪو نالو ٻڌڻ لاءِ بيقرار آھي، ڪو پنهنجي شوق هٿان مجبور آھي. بس تون ۽ تنهنجو آرٽ تفريح جو ذريعو آھيو! تنهنجي آرٽ ۾ دلچسپي وٺڻ وارا، تنهنجي دردن جي ڪاروبار ۾ ڀاڱي ڀائيوار ڇو نٿا ٿين!؟“
پروگرام شروع ٿيڻ کان چند منٽ اڳ ميزبان پهتو هو، دلبر کي ڀاڪر ۾ ڀريندي چيائين:
” سر لڳي ٿو اڄ ٻُڌندڙن جو درياءُ مٺي ريڊيو تي اٿلي پيو آھي. رڳو سندن نالا پروگرام ۾ پڙھون، تڏھن به ڪلاڪ جو پروگرام ناڪافي آھي. “
مختصر ڳالهه ٻولهه بعد اسٽوڊيو ۾ گهڙيا هئا ته دماغ، دلبر جي ڪن ۾ ڀُڻڪو ڪيو هو. “هاڻ آئون هتي ئي بيهان ٿو، تون وڃ، تنهنجي دل توسان گڏ آھي. خوب لٻاڙ ھڻجان. پر خبردار انهن تقريري ۽ تحريري ڳالهين کي ڪڏھن به پاڻ تي لاڳو متان ڪرين. تنهنجو قول، تنهنجي عمل کي ڊسٽرب نه ڪري، جيئن اسان وٽ عامطور ڪامياب قلمڪار ۽ سياستڪار ڪندا رهيا آھن. “
اسٽوڊيو ۾ گهڙندي ئي ڄاتل سُڃاتل خوشبوءُ سندس سواڳت ڪيو هو، هڪ اهڙي خوشبو، جنهن جي مهڪ ۾ هن وٽ لفظ ايئن ايندا هئا، جيئن جهرڪيون ٻاجهر جي سنگن تي ورنديون آھن!
انٽريو شروع ٿيو. ميزبان ڪمپيئر طرفان هن کي ڀليڪار چئي ويئي ۽ پوءِ سوال پڇيو ويو:
“اڄ ڊگهي عرصي پڄاڻا، ريڊيو پاڪستان مٺيءَ جي اسٽوڊيو ۾ موجود آھيو، ڇـا پيا محسوس ڪريو ؟!“
”محسوسات جو هڪ پورو سمونڊ آھي. جنهن ۾ خيالن جون ڇوليون، جذبن جون ٻوليون، ۽ سوچن جون لوليون آھن. ڪي سال، ڪي مهينا ۽ ڪن ڏينهن جو وڇوڙو ڪو ننڍو ۽ معمولي ته ناھي نه!؟پنهنجن پيارن ٻُڌندڙن کان پري، ريڊيو پاڪستان مٺيءَ کان پري، انهي عرصي دوران مون ڏينهن آڱرين تي ڳڻيا آھن ۽ امرتا پريتم چواڻي: آڱريون سُٺيون لڳيون آھن. هينئر آئون هونئن ته ريڊيو پاڪستان مٺيءَ جي بيشمار ٻُڌندڙن سان مخاطب آھيان، پر رکي رکي مونکي پنهنجا اهي ڇيڳرا لسنر ڏاڍو ياد اچي رهيا آھن، جيڪي دل جي ڪنن سان ريڊيو ٻُڌندا هئا. نالو نشر ٿيڻ کان وڌيڪ کين رڳو سدا بهار لفظن جي سوداگري ۽ خيالن جي خوشبوءُ سان دلچسپي هوندي هئي. اهي رڳو منهنجي پروگرام ۾ لکندا هئا. اهي انهن پکين جهڙا هئا، جيڪي هڪ آکيرو اجڙڻ پڄاڻا تڪڙو ڪو ٻيو اجهو اڏي نه سگهندا آھن. ۽ وري وري انهن لامن تي لُڏڻ چاهيندا آھن، جتي انهن ڪي پهر ۽ ڪي لمحا گڏ گذاريا هوندا آھن. ڪي لاتيون، ڪي باتيون ڪيون هونديون آھن. اڄ ٿڌي چنڊ ھيٺيان، ملير جي هن ڀنل رات ۾ ، اهي الاءِ ڪيئن هوندا؟! انهن جا ڳوٺ الاءِ ڪيئن هوندا ؟! جن ڀٽن تي ويهي انهن منهنجا پروگرام ٻُڌا هئا، اهي ڀٽون الاءِ ڪيئن هونديون؟! اهي شھر ڪيئن هوندا، جن جي گلين ۾ رمتي جوڳيءَ جيان منهنجي مسافر آواز، ڪي سرگوشيون ۽ ڪي سنيها ڇڏيا هئا. پٽڪو ٻڌل اهو جهونو به الاءِ ڪيئن هوندو ؟ جنهن ٻڪريون چاريندي منهنجو پروگرام ٻُڌي، پهريون ڀيرو ريڊيو تي خط لکيو هو. جنهن جو لفظ لفظ روهيڙي جو گل ۽ جملو جملو بانسريءَ جي صدا هو! اهي اکيون به هاڻ الاءِ ڪيئن آھن؟ جيڪيريڊيو جو هڪ هفتيوار پروگرام ٻڌي اڪثر روئي پونديون هيون! اهي آڱريون به الاءِ ڪيئن آھن، جيڪي تکا تکا ميسيج لکنديون هيون. ۽ اهو خوبرو ۽ جذباتي نوجوان به الاءِ ڪيئن آھي؟ جنهن پروگرام ۾ سندس موڪليل شعر شامل نه ٿيڻ جي روسامي ۾، جذباتي ٿي ريڊيو لاءِ آخري خط لکيو هو، جنهن ۾ لکيل هو:
هن کان پوئيِ هاڻ زمانا
ڪنهنجي ناهي ڪاڻ زمانا
وري هڪ ٻيو سوال هن جي اڳ ڦري آيو.
”توهان ڪافي وقت کانپوءِ ھتي آيا آھيو، ڪا تبديلي، ڪو فرق ڏسو ٿا يا سڀڪجهه ساڳيو آھي؟”
”پهريون فرق ته اهو آھي جو آئون هتي سدائين ميزبان رهيو آھيان، پر اڄ پهريون ڀيرو هتي بطور مهمان تنهنجي پروگرام ۾ شريڪ آھيان، ڇا اهو ڪافي ناهي؟ (ٽھڪ)
ڊگهي وڇوٽيءَ پڄاڻا اڄ ريڊيو مٺيءَ تي آيو آهيان ته سوچيان ٿو ڪير ڪيترو بدليو آھي، ڪا خبر نٿي پوي. ريڊيو جي عمارت جي ٻاهران ساڳيو چونئرو موجود آھي. اتي هو ساڳيو سيڪيورٽي گارڊ موجود آهي، ساڳي رنگ جي وردي، ساڳي نموني جي ڪيپ! پر ريڊيو جي عمارت ٻاهران ان زماني ۾ هڪ ننڍڙو ڏيڍ فوٽ جو نم هوندو هو، جيڪو هاڻ وڌي وڏو وڻ ٿي چڪو آھي. ۽ ان ۾ پکين آکيرا اڏڻ به شروع ڪيا آھن. ان زماني ۾ آئون جڏھن صبح وارو پروگرام ڪرڻ ريڊيو تي ايندو هئس ته، ريڊيائي ٽاور جي ڪنهن تار تي اڪثر هڪ ڪبوتر کي ويٺل ڏسندو هئس، جيڪو هاڻ صبح ويل اُتي ويهندو به آهي يا الاءِ نه ؟! بهرحال منهنجون نظرون هتي ايندي ئي ڪجهه لمحن لاءِ ان خالي سيڙھيءَ تي اٽڪيون هيون. ۽ ھا- شام جي ويل ريڊيو جي عمارت ڀرسان گذرندڙ پڪي روڊ تي هڪ مستانو ڇوڪرو ڇنڇر جي شام منهنجو منتظر هوندو هو. اڪثر هُجت واري ڍاٽڪيءَ ۾ چوندو هو:
”دليا اج تاهجي پروگرام ۾ مانهنجو نالو جرور ڏيئي، ڏيکين متان وسري جائي!“
اهو البيلو ۽ مستانو ڇوڪرو به هاڻ الاءِ ڪٿي آھي؟!
سچ پڇو ته وقت بدليو آھي ته ڪجهه به ساڳيو ناهي رهيو. اسان جا ساٿي، اسانجا سهارا، اسانجا پيارا، سڀ هڪ هڪ ٿي اسان کان پري ٿيندا رهيا آھن. ڪنهن اسانکي وساريو آھي، ڪو اسان کان وسري ويوآھي ! ڪير ڪيترو گڏ رهيو؟ ڪنهن ڪيترا زخم ڏنا؟
اهو ليکو چوکو ته هاڻ رڳو دل جي چوپڻيءَ تي ئي لکيل آھي. مثالطور گهڻو اڳ ريڊيو جي لائيو پروگرام دوران، نغمو هلڻ واري وڇوٽيءَ ۾، سائيلنٽ رکيل موبائل تي، ڪن ڪن دوستن جي ڪال رسيو ڪرڻ مجبوري هئي، هاڻ ته انهن جا نمبر به اجنبي آھن. بس وقت بدليو آھي ته ڪجهه به ساڳيو ناهي رهيو. “
انٽريو جولانٽُوئڙو ڦَِرندو رهيو.
”توهان ريڊيو ڇو ڇڏيو؟“
”نه مون ريڊيو ڇڏيو آھي ۽ نه ئي ريڊيي مونکي ڇڏيو آھي، بس ڪجهه نه ڪجهه آھي، جيڪو ڇڏائجي ويو آھي! اهو وڇوڙو ايئن آھي، جيئن ڪا ٻالاڀولي ڪونج ولر کان وڇڙي ويندي آھي. جيئن اوچتي آيل برسات ۾، ڪو پکي پنهنجي آکيري کان پري ٿي پوندو آھي. ۽ جيئن پيرُون ڇڻڻ واري رُت ۾، ڪو ٿري ڇيلڙو ڀُلجي ڇانگ مان ڇڄي پوندو آھي، نه ڇانگ جو ڏوه، نه ڇيلڙي جو ڏوھ! هونئن به هر واٽ جو ڪو نه ڪو ڇيڙو هوندو آھي. ان ڪري اهو ياد رکڻ گهرجي ته ملبو ئي نيٺ وڇڙڻ خاطر آھي! پر ملڻ ۽ وڇڙڻ وچان، ڪجهه نه ڪجهه يادگار بنائڻ ئي اهم هوندو آھي! تنهنڪري ميلا متل ۽ رهاڻيون رتل ڇڏڻ گهرجن!“
سوالن ۽ جوابن جو لانٽوئڙو ڦرندو رهيو. سوالن مان ڪي سوال ميزبان طرفان ته ڪي وري ٻُڌندڙن طرفان به اماڻيل هئا. پروگرام ختم ٿيڻ کان چند منٽ اڳ، هڪ سوال “ڀٽن جي ڀر” مان پڇيو ويو هو. سوال پڇڻ واري پنهنجو نالو عروج لکيو هو، جيڪو پڪ سان فرضي هو. پر دلبر کي سندس ماڳ ڇرڪايو. ڇوته گهڻو اڳ سورٺ به هر هفتي ڀٽن جي ڀر مان جهڙي فرضي ماڳ تان پروگرام جي ادبي ۽ تفريحي سلسلي لاءِ، لفظن جي پٽوري لکي اماڻيندي هئي. دلبر، جڏهن ان تحرير کي، پنهنجي مخصوص انداز سان صداڪاريءَ جي ڌُن تي رقص ڪرائيندو هو ته سماعتن جا شھر واسجي پوندا هئا.
اداس ساز، دلنشين آواز، دل کي مهٽي وجهندڙ لفظن ۽ خوشبودار خيالن جو سنگم، ڪيفيتن کي انڊلٺ بڻائي وجهندو هو! پر اڄ ڀٽن جي ڀر مان پڇيل سوال بائونسر قسم جو هو.
”ريڊيو کان دُوريءَ واري عرصي ۾، مجموعي طور توهان ڇا ڪندا رهيا آهيو ؟“
لمحن لاءِ ھن کي خيال آيو ته هن سوال جو ڪوبه جواب نه ڏجي، پر وري ڪجهه سوچي هن وراڻيو:
”آئون جيئڻ لاءِ جنگ ڪندو رهيو آھيان. ڪجهه نه ڪري سگهڻ واري پلصراط تان خواب چورائيندو رهيو آھيان. ڪنهن اجگر جهڙي وڇوڙي جو زهر پيئندو رهيو آھيان. پنهنجو پاڻ کي وساري ڪنهن کي ياد ڪندو رهيو آھيان. چانڊوڪين جا چهڪ ۽ اڪيلين شامن جا ٽھڪ هانءُ تي سمهاري، مون ويري وقت کي کلي کيڪاريو به آھي!
محترمه انهي عرصي دوران سماج جي ڪميڻن ڪردارن سان جهيڙيندو رهيو آھيان. ضمير جو آواز اٿارڻ جي سزا ڀوڳيندو رهيو آھيان. بااثر هٿن هٿان پاڻ ته پيڙجندو رهيو آھيان، پر سنگتين ساٿين کي به هاهيءَ ۾ ھڻائيندو رهيو آھيان. ٺڳ ۽ رهزن قسم جي ماڻھن جون هيراڦيريون ۽ ھيڻن کي دٻائي سندن راءِ جو حق کسڻ جون حرڪتون به ڏسندو رهيو آھيان. ڏسڻن وائسڻن ماڻھن جي منافقانه خاموشي ۽ وقتي طور بااثر ٿيل ماڻھن جي گهٽيا هلڪڙائيءَ کي به مون باريڪيءَ سان ڏٺو آھي. مون حق جي آواز کي گم ٿيندي ۽ ڪوڙ کي شبده بازيءَ جو ڍنڍورو پٽيندي به ڏٺو آھي. مون اهو اچرج ۾ وجهندڙ لڪاءُ به ڏٺو آھي ته ڪاٽن ڪپڙن ۾ لڪيل ننڍڙا ماڻھو ڪيئن نه پنهنجي زيرو شخصيت جو ڪوڙو مينار تعمير ڪندا آھن! سچ اهو آھي ته پويون عرصو منهنجي زندگيءَ ۾ زلزلو کڻي آيو آھي. ڪڏھن پنهنجن جي بيوفائيءَ تڙپايو آھي. ڪڏھن سنگت جي سازشن هانءُ ۾ ھٿ وڌا آھن. ڪڏھن انبن جهڙا مٺا ماڻھو ٽوھ ڪڙا به ٿي پيا. ويساه گهاتين ۽ دولابن جي هن بيقدر دنيا ۾، مٽن مائٽن ۽ يارڙن پيارڙنکي، مٺگُهرن سان ملي کڏون کوٽيندي به ڏٺم. جن تي هجتون هلنديون هيون، انهن طرفان زندگيءَ جي خاردار لمحن ۾، هٿن مان هٿڙو ڇڏائي، لاتعلق بڻجي تماشو ڏسڻ جي اٽڪلبازيءَ به سچ ته ڏاڍو متاثر ڪيو!“
هڪ ڪلاڪ جو انٽريو پڄاڻيءَ تي پهتو هو. انٽريو جي هلر هلندي، هن سوالن جا ڪيئي سنگھ ڳاهيا هئا. هر سوال جو جواب هن دل سان ڏنو هو. ڪٿي به دماغ مداخلت ڪون ڪئي هئي. در وٽ جتي هن جتي لاٿيهئي، دماغ اتي ئي بيهي رهيو هو.
اسٽوڊيو مان نڪرندي ئي، دماغ وري اچي هن جي آڱر جهلي
”واه تو بهترين لٻاڙ بازي ڪئي، ڪامياب شخص ٿيڻ لاءِ تو وٽ سمورا لوازمات موجود آھن، بس ڏيکارڻ ۽ کائڻ جي ڏندن ۾ فرق هجڻ گهرجي. ڪاش تون اڳ ۾ ئي منهنجي مڃين ها ته جيڪر هيستائين گهڻو ڪجهه بدليل هجي ها. پر هاڻي خبردار جيڪو ڪجهه ڳالهائيو اٿئي، جيڪو ڪجهه لکيو اٿئي، اهو ڪرين متان ۽ جيڪو ڪجهه ڪرين ٿو، سو صرف تو ۽ مون وٽ راز رهندو! ضمير کي بيهوشيءَ جي انجيڪشن هڻي ڇڏ. اڄڪھ اهو ئي ڪامياب زندگيءَ جو نسخو آھي. اسان وٽ سياستڪار، اديب ۽ صحافي، جيڪو ڪجهه ڪن ٿا، اهو ميڊيا تي چون ڪٿي ٿا!؟۽ جيڪو ڪجهه چون ٿا، اهو ڪن ڪٿي ٿا!؟اهو ته ٺھيو پر سماج جا مجرم ڪردار به ٻين سان مخاطب ٿيڻ وقت توکي سماج سڌارڪ نظر ايندا. بس تون رڳو واعظ ۽ عمل جو فرق محسوس ڪر!“
روشن جي دل ڪٿان به پنهنجي موجودگيءَ جو احساس ڪون ڏياريو. شايد دماغ آھستي آھستي هن تي حاوي ٿي رهيو هو. هن ميزبان ڪمپيئر جي بائيڪ تي ملوڪ ڏانهن ويندي سوچيو:
“ڇا ذھني ۽ عملي طور سندم ٻيو جنم شروع ٿي چڪو آھي!؟“