هڪ اديب جي خواب جي تڪميل
”مون کي خوشي آهي ته اوهان کي ياد آهيان، البته اها الڳ ڳالهه آهي ته منهنجي باري ۾ اوهان جا احساس ۽ جذبا ڪهڙا آهن...؟ مون تي ان جو ڪو به اثر نه ٿو پوي. مان جوئي آهيان سو ئي آهيان ...!“
موٽ ۾ ماڻهو اڃان وڌيڪ چٿرون ڪندا هئس.
”هي سئو فيصد پاڳل آهي...!“
”دماغي توازن ٺيڪ ڪو نه اٿس...!“
”اديب هوندا ئي بد مغز آهن...!“
پر هو ٺيڪ هو صفا گهڻو ٺيڪ...! جيڪڏهن هو واقعي بد مغز، چريو ۽ بيڪار ماڻهو هجي ها ته يقينن پاڻ تي ڇٿرون ڪندڙن سان اٽڪي پوي ها پر هن ائين ڪڏهن به نه ڪيو هو ... پنهنجي مٿان الزام ٻڌي مرڪي پوندو هو.
’ڪي ٽو‘ جي چوٽيءَ تائين انسان پهچي چڪا هئا پر هن جي برداشت جي مادي کي ڪو اڪري نه سگهيو هو... چنڊ تان به ته ماڻهو پٿر لاهي آيا هئا پر هن کان ڪو به مرڪ کسي نه سگهيو هو.
بي_اي ڪرڻ کان پوءِ اڪثر هو هٿ ۾ ڪجهه ڪتاب کنيو گهمندو وتندو هو. پيءَ کي ڪپڙن جو ننڍڙو دڪان هئس پر ان تي به پيءَگهٽ ويهاريندو هئس، شايد کيس خطرو هو ته متان مون وارو پٽ سخاوت ڪندي سڀ ڪپڙا مفت ۾ ورهائي نه ڇڏي. ڇاڪاڻ ته هو انتهائي حساس هو، هن جي نظرن آڏو ٿيل ننڍڙو واقعو به هن کي وڏو محسوس ٿيندو هو. بظاهر معمولي ڳالهه تي به هو هڪ زبردست ڪهاڻي لکي وٺندو هو، ڪافي ڪهاڻيون ڇپجي چڪيون هيس، سندس هر ڪهاڻي معيار جي مينار جي چوٽيءَ تي هوندي هئي. ادب سان وابسته ماڻهو ته ٺهيو پر هڪ عام ماڻهو به سندس لکڻيءَ مان متاثر ٿيندا هئا، ڪافي همعصر دوستَ هن جي فني ۽ پختي خيال واري مضبوط ڪهاڻيءَ ۽ ان جي ڊائيلاگن کي هضم نه ڪري سگهندا هئا، ان ڪري کيس مايوس ۽ دل برداشته ڪرڻ لاءِ چوندا هئس:
”هي ڇا پيو لکين...؟“
”لکڻ لاءِ گهڻو ڪجهه کپي...!“
”احمقن واريون ڳالهيون نه لکندو ڪر. ..!“
”ڪهاڻي لکڻ تنهنجي وس جي ڳالهه ڪونهي...!“
”وقت وڃائڻ بدران ڪو ڌنڌو ڌاڙي ڪر...!“
”پوڙهي پيءُ جو سهارو بڻج...!“
”سٺو ليکڪ ۽ اديب ٿيڻ جا خواب ڇڏي ڏي بيوقوف...!“
”مون ڪڏهن چيو آهي ته مان ڪو وڏو اديب يا ليکڪ آهيان...!“
موٽ ۾ اڪثر چوندو هين:
”منهنجي اندر جيڪي احساس جنم وٺندا آهن يا جيڪو ڪجهه مان محسوس ڪندو آهيان اهو لکي پاڻ کي هلڪو محسوس ڪندو آهيان، جيڪڏهن ائين نه ڪيان ته جيڪر ڦاٽي پوان ... مري پوان... ان ڪري مون کي ڪنهن جي ڪا پرواهه ڪونهي... مون کي ڪير پسند ڪري يا نه مان پنهنجي ڪم سان ڪم رکندس...!“
سندس هڪ ئي ادبي دوست هوندو هئس، ’احسان‘ جنهن تي هو پاڻ کان وڌيڪ اعتماد ڪندو هو. سندس سان دل جا احوال اوري جهري پوندو هو. ڪڏهن روئي پوندو هو ته ڪڏهن کلي پوندي هو. پاڻ مارڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ ئي پنهنجي ان دوست کي چيو هئائين:
”ماڻهو مون کي چريو چون ٿا چريو...!“
”سقراط تي به ساڳيو الزام لڳو هو...!“
”سقراط ...! پر مان سقراط هئڻ جو دعوى ناهي ڪئي...!“
”ڪو دعوى ڪرڻ سان سقراط نه ٿوٿي سگهي...!“
”ڪجهه به هجي پر مان ڪجهه ناهيان...!“
”پر مان چريو ناهيان...!“
”اهو تون به چوين ٿو. مان به مڃان ٿو باقي ماڻهن کي ڇڏي ڏي...!“
”ڪيئن ڇڏي ڏيان...؟ يارخدا جي واسطي ڪجهه ڪر...! جيئن ماڻهو مون کي بيوقوف نه سمجهن... اجايا الزام هڻي تماشو نه ڪن!“
”اهو ڏکيو ڪم آهي. ماڻهن کي ڪير روڪيندو...؟“
”پوءِ مان ڇا ڪريان...؟“
”سهندو رهه...!“
”ڪيترو برداشت ڪيان يار...! ماڻهو ته جبل کي به ٽُڪي ٽُڪي پورو ڪري ڇڏيندا آهن، مان ته انسان آهيان...!“
”مڃيم ته جبل انسان آڏو بيهي نه سگهندو آهي، پر اهو نه وسار ته جبل کي مات ڏيڻ وارا به انسان ئي هوندا آهن... انسان آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ جبل کان به وڌيڪ گهڻو وڌيڪ طاقتور آهي...! ان ڪري همٿ ڀريئي انسان کي ڪو ڪيرائي نه ٿو سگهي...!!“
” مان ڪرندس، مون مان همٿ موڪلائي رهي آهي...! پر مان مرڻ کان اڳ ۾ ڪجهه ڪرڻ چاهيان ٿو...!“
”ڇا ٿو ڪرڻ چاهين...!؟“
” مان پنهنجي سڀني تخليقن کي ساڙي ڇڏيندس...!!“
”سبب...!؟“
”جن لکڻين مون تي پاڳل جو ليبل لڳايو آهي، مان انهن کان انتقام وٺڻ جو پورو حق رکان ٿو ...!“
” تون ايئن نه ٿو ڪري سگهين ...!“
”مان ايئن ئي ڪندس، مونکي ڪو روڪي نه ٿو سگهي ...!“
”پر مان توکي روڪيندس ...!“
”ڪهڙي تعلق سان...؟“
”توکي خبر آهي ته مان هڪ ئي وقت ٽي محبتون ڪندو آهيان، پنهنجي لکڻين سان...توسان...۽ فوزيءَ سان...! مان انهن ٽنهي لاءِ ڪجهه به ڪري سگهان ٿو...!“
”پر منهنجي لاءِ ڪجهه به نه ڪري سگهندين شايد...!“
”سڀ ڪجهه ڪري وٺندس...!“
”ڇا ماڻهون مونکي مانُ ڏيندا...؟“
”تون عام ماڻهن جي ڳالهه ٿو ڪرين توکي سري عام نازيه به خراجِ تحسين پيش ڪندي ...!“
”اهو ناممڪن آهي...!“
”اڄڪلهه ناممڪن ويچاري، پنهنجا پهريان ٻه اکر وڃائي ڇڏيا آهن يا فرار ٿي ويا اٿس، ان ڪري هر شيءَ ممڪن ٿي وئي آهي دوست...!“
”پر مان نٿو سمجهان...!“
”سڀ ڪجهه سمجهي ويندين...پر ان لاءِ هڪ ڳالهه جو خيال رکجان، مان جيڪو ڪجهه ڪندس تنهنجي خواهش جي پورائي ڪرڻ لاءِ ڪندس ان ڪري توکي منهنجي ڪنهن به ڳالهه تي ڪو اعتراض نه هئڻ گهرجي ۽ نه ئي منهنجي نيت تي ڪو شڪ...! ٻين لفظن ۾ ايئن ئي سمجهه ته مان جيڪو ڪجهه ڪندس اهو پاڻ نه پر تنهنجي خواهش ۽ رضامنديءَ سان ڪندس... جيڪڏهن اهو شرط منظور اٿئي ته مونکي تون پنهنجو ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل سمورو مواد آڻي ڏي، ٻيو سڄو ڪم منهنجو آهي...!“
”مونکي توتي پاڻ کان وڌيڪ اعتماد آهي احسان...!“
هن پنهنجو سمورو مواد احسان حوالي ڪندي چيو هو:
”تنهنجي هر ڳالهه کي پنهنجي ڳالهه سمجهندس...!“
جنهن کان پوءِ احسان سندس سان ڪيل واعدو نڀائڻ ۾ لڳي ويو هو، جو اچتو هن خودڪشيءَ ڪري ڇڏي هئي، بقول ڊاڪٽر جي ته:
”هن ننڊ جون گوريون حد کان وڌيڪ کائي پنهنجو انت آڻي ڇڏيو آهي...!!!“
بهرحال خودڪشي ڇا ڪيائين ڄڻ ماڻهن جون همدرديون حاصل ڪري ورتيون هئائين، اهي ماڻهو جيڪي ڪلهه هن جا مخالف هئا اڄ سندس همدرد بڻجي آخري سفر ۾ گڏ هئس. سندس موت کانپوءِ وڏا وڏا تعزيتي ميڙاڪا ٿيا هئا. هر هڪ ادبي توڙي سماجي گڏجاڻي ۾ سندس لاءِ دعا مغفرت گهري پئي وئي، سڀ ڪو همدرد ٿي پيو هئس پر هو واپس نه اچي سگهيو هو...!“
البته سندس پهرين ورسي اچي وئي هئي جيڪا هڪ وڏي هال ۾ ملهائي پئي وئي، وڏن وڏن ماڻهن کي دعوت ڏني وئي هئي جن لاءِ اسٽيج تي خوبصورت ڪرسيون ۽ ٽيبلون رکيون ويون هيون جڏهن ته ٻيو سڄو هال عام ماڻهن ۽ شهرين سان ڀريو پيو هو، هال جي هڪ ڪنڊ ۾ پيل بيڪار ۽ ڀڳل ڪرسيءَ تي هن جو روح به موجود هو... هو ايترو حيران شايد پنهنجي موت تي به نه ٿيو هو جيترو اڄ پنهنجي ورسيءَ تي ايڏو وڏو ميڙاڪو ڏسي ٿي رهيو هو، هن کي ڪجهه سمجهه ۾ نه ٿي آيو. هو سوچي ٿو:
’جڏهن مان زنده هئس ته ڪو ويجهو نه ٿي آيو، اڄ جڏهن مئلن ۾ شمار ٿي رهيو آهيان ته هر ڪو ياد ٿو ڪري...!‘
پروگرام جو آغاز ٿي چڪو هو، تلاوتِ ڪلام پاڪ کانپوءِ ميزبان واري واري سان ادب سان لاڳاپيل نوجوانن کي سڏي رهيو هو، جيڪي ڏاڍي جذباتي انداز ۾ سندس شخصيت بابت مقالا پڙهي رهيا هئا، سندس روح ان وقت ته تڙپي رهيو هو، جڏهن سندس ڪجهه ڄاتل سڃاتل چهرا، جن هن کي زندگيءَ ۾ مايوسين کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ڏنو هو اڄ سندس تعريفي تقريرن جو طوفان مچائي ماڻهن کان داد وصول ڪري رهيا هئا...ان ڪري سندس کي ايئن محسوس ٿي رهيو هو جو ڄڻ کيس مارڻ کان پوءِ وري مارڻ لاءِ جدوجهد ڪئي پئي وڃي... هن جي روح ان وقت ته پاڻ کي سخت پيڙاءَ مان گذرندي محسوس ڪيو هو جڏهن اسٽيج تي ويٺل ڪاليج جي استادياڻي (نازيه جنهن کي هن زندگي ۾ ڏاڍو چاهيو هو ) ڊائيس تي اچي سندس جي باري ۾ پنهنجا خيال بيان ڪرڻ لڳي هئي.
”جهڙاليءَ موسم جهڙو پيارو ماڻهو هو... هن کي ڏسي زندگيءَ جو احساس ٿيندو هو...! هن سان ملي سچائيءَ جو احساس ٿيندو هو... هن جون لکڻيون پڙهي اميدون جاڳي پونديون هيون... مايوسيون ڀڄي وينديون هيون... پر افسوس هو وڌيڪ زندهه نه رهي سگهيو... اسان جون محبتون به کيس روڪي نه سگهيون ۽ هو اسان کان وڇڙي ويو...! ان کان وڌيڪ هن جي باري ۾ چوڻ منهنجي وس جي ڳالهه ڪونهي... نه ئي مون وٽ ٻيا ڪي لفظ بچيا آهن سواءِ ان جي ته پيارا ماڻهو ... اسان کان وڌيڪ الله کي ئي پيارا هوندا آهن...!!“
”ڪهڙي محبت جي ڳالهه ٿي ڪرين...؟“
سندس روح پنهنجي ساءِ ڀُڻڪي پوي ٿو:
”مان توسان هڪ ڀيرو مليو هئس نه چاهيندي به دل جي ڳالهه ڪئي هيم. موٽ ۾ تو اهڙي ڇنڊ ڪڍي هئي، جو مان ان وقت زندهه هوندي به مري ويو هئس... ۽ اڄ وري منهنجي باري ۾ نيڪ جذبا... واه...!!؟“
نازيه کان پوءِ هڪ ٻيو مشهور اديب به اچي سندس شان ۾ قصيده چوڻ لڳو.
هو ڪجهه به نه سمهجندي سوچي ٿو ’هي... هي... سڀ ڪجهه ڇو... ۽ ڇالئه ٿي رهيو آهي...!؟ جيڪي ماڻهو منهنجي زندگي ۾ منهنجا دشمن هئا ... جن مون کي رڳو سور ۽ صدما ڏنا... اڄ اهي منهنجا همدرد ڇو ٿي پيا آهن؟ ۽ منهنجي ورسيءَ جي مو قعي تي کين ڇو وڏي عزت سان اسٽيج تي ويهاريو ويو آهي...!‘
ان کان پوءِ تڪ جي ايم. پي. اي کي دعوت ڏني ويئي هئي، اسٽيج تي ڳالهائڻ جي، جنهن سياسي انداز ۾ تقرير شروع ڪئي هئي، هٿ ٺوڪي تعريف ۽ لٻاڙ...! هن جو روح برداشت نه ڪري سگهيو ۽ ڪجهه لمحن لاءِ هال کان ٻاهر نڪري ويو هو. زندهه هوندي هڪ ڀيرو هن جو نوڪريءَ لاءِ ان ايم. پي. اي وٽ وڃڻ ٿيو هو جنهن ڏاڍو بيرُخيءَ سان چيو هئس:
”مون ڪو نوڪرين جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا...؟ جو ڀڳا ٿا اچو...!“ همراهه مايوس ٿي موٽيو هو پر ٻن مهينن کان پوءِ خبر پئي هئس ته جنهن نوڪري لاءِ ايم. پي. اي کي هن عرض ڪيو هو. اتي هن رئيس جمن خان جو پٽ ڀرتي ڪرائي ڇڏيو هو... ڪجهه گهڙين کان پوءِ جڏهن هن جو روح واپس هال ۾ آيو ته ايم. پي. اي صاحب فخريه انداز ۾ چئي رهيو هو:
”مون کي هي اعلان ڪندي خوشي محسوس ٿي رهي آهي ته سندس جو سمورو ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل مواد پنهجي خرچ تي سندس دوست احسان جي مدد سان ڪتابي صورت ۾ ڇپرائيندس ته جيئن هتان جا اديب، ليکڪ ۽ شاعر پاڻ کي نڌڻڪو نه سمجهن...!“
هال مان زوردار تاڙيون ڪافي وقت تائين وڄنديون رهيون، ايم. پي. اي کان پوءِ اوچتو اسٽيج تان احسان کي سڏ ٿئي ٿو. جنهن کي اسٽيج تي ايندو ڏسي سندس روح به شايد هوش وڃائي ويهي ٿو.
”ذليل... ڪميڻا... ڪتا انسان... تو مون سان دوستيءَ ۾ دغا بازي ڪئي... ڪيترو اعتماد ڪيو هيم توتي... پر تو ته آخري سفر ۾ به مون کي خوار ڪرايو... مون کي ماريئي ته خير هو... پر پنهنجي ان چالاڪيءَ کي آپگهات جي ويس سان ته نه ڍڪين ها...تنهنجي ڪري منهنجي ميت رلي... جنازو به ڀٽڪيو... ڪافر جو به لقب مليو... مولوين جنازي نماز پڙهائڻ کان انڪار ڪيو...ان ڪري قبر ۾ اڄ تائين هڪ لمحو به سڪون سان نه گذريو اٿم...! اڄ وري ڪهڙي منهن سان منهنجي ئي ورسي جي موقعي تي اسٽيج تي ٿو اچين...!؟ مڪار انسان... مان توکي جيئرو نه ڇڏيندس... تو مون کي آخري سفر ۾ تڙپايو... مان توکي سڄي زندگي تڙپائيندس...!“
ائين چئي هو اٿڻ جي ڪري ٿو پر اوچتو اهو احساس ٿيندي ڍرو ٿي ٿو وڃي ’ته هاڻ مان زندهه نه رهيوآهيان... پنهنجي وس به به نه رهيو آهيان... ڪجهه چاهڻ باوجود ڪجهه ڪري به به نه ٿو سگهان...!‘
سندس دوست احسان ڳالهائڻ لڳي ٿو.
”اڄ منهنجي دوست جي پهرين ورسي آهي...ان موقعي تي مان اهو چوندس ته هو جسماني طور اسان کان الڳ ته ضرور ٿي ويو آهي پر روحاني طور اسان جي دلين ۾ اڄ به زندهه آهي... مون کي اهو شدت سان محسوس ٿي رهيو آهي ته منهنجي مرحوم دوست جو روح به هن هال جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ويڳاڻن جيان ضرور ويٺو هوندو...! ان ڪري کيس، اهو ٻڌي ۽ ڏسي خوشي ٿيندي ته سندس خواهش پوري ٿي وئي آهي... اهي ماڻهو جيڪي ڪالهه سندس مخالف هئا (پهريان اسٽيج تي ويٺلن ۽ پوءِ هال وارن ڏي نهاريندي) اڄ اهي کيس خراج تحسين پيش ڪري رهيا آهن... ان ڪري مان به ڏاڍو خوش آهيان ته جيڪو ڪم جيڪا خواهش تو مون کي پوري ڪرڻ لاءِ چئي هئي، اڄ مان تنهنجي اها تمنا پوري ڪري ڇڏي آهي دوست...! مون توکي چيو هو نه ته مان هڪ ئي وقت ٽي محبتون ڪندو آهيان... انهن ٽنهي مان ڪنهن جي لاءِ ڪجهه به ڪري سگهان ٿو... ان ڪري مون جيڪو ڪجهه ڪيو پنهنجي محبت جي خوشيءَ لاءِ ڪيو... مان سمجهان ٿو توکي ان تي ڪو به اعتراض يا ڏک نه ٿيو هوندو... هونئن به مان توکان ان جي اجازت به ورتي هئي. مان توکي اهو به ٻڌائيندو هلان تو جنهن خواهش جو اظهار ڪيو هو... اها تنهنجي زندگي ۾ پوري ٿيڻي نه هئي. ان جي تڪميل لاءِ توکي مري وڃڻو هو ۽ تون مري وئين...! ڇو جو اسان مري ويل ماڻهن سان پيارڪندا آهيون... زندهن سان لڳي ئي نه.!“
”تون صحيح هئين...!“ سندس روح اٿندي چوي ٿو:
”مان غلط هئس... تون کٽي وئين، مان هارجي ويس... ڇو ته مان واقعي اهو قطعي نه سمجهي سگهيو هيم ته اسان وٽ مرڻ کان پوءِ ئي محبت ملندي آهي...!!!“
***