عجيب ڇوڪري
غلام حسين جو ڪٽنب ڪافي وڏو هو کيس ٽي زالون ۽ ٽي پُٽ هئا. مان کيس چيو ”جيڪا تنهنجي مرضي. جڏهن به چئين مان هلڻ لاءِ تيار آهيان. ڇڙو گهر وارن کي ٻڌائڻو آ“.
هڪ ڏينهن اسين صبح جو ساجهر ساڳي ملڪ ڏانهن وڃڻ لاءِ نڪتاسين. مان گهر وارن کي ٻڌايو ته دوستن وٽ گهمڻ لاءِ وڃي رهيا آهيون. ڪجهه مهينا لڳي ويندا.
هن دفعي اسين ٽي هئاسين. ٽيون غلام حسين جو سؤٽ عبدالرحمان هيو. اسين پهرين غلام حسين جي ڳوٺ وياسين. ست اٺ ڏيهاڙا اتي رهياسين. غلام حسين چار ٻين همراهن کي گهرايو. اسان ٽنهين وٽ رائفلون هنيون. جيڪي ٽي همراهه آيا هئا انهن مان به ٻن وٽ بندوقون هيون. گهوڙا ستن وٽ ئي هئا.
اسان کي پتو پيو هو ته دولت پور تعلقي جي ڳوٺ منگي جي واڻين وٽ ڌن گهڻو آ اسان کي اها به خبر پئي هئي ته ڳوٺ وڏو آ ۽ واڻين جي گهرن کي وڏو پڪ سرو ڪوٽ ٻڌل آ.
اسان الله جو نالو وٺي منگي جو رخ ڪيو. سج اڃان ڪافي بيٺو هو، گرميون ختم ٿي چڪيون هيون. پر سيارو اڃان شروع ڪونه ٿيو هيو. هوا ٿڌي هئي. اسان منگي کان ڪجهه اوري جهنگ ۾ ترسي پياسين. ته ڀلي سج ڪجهه لڙي جهنگل کان ٻاهر ٻڪريون چري رهيو هيون. اوچتو ٻڪرين ۾ ٽاهه پيو ڪجهه ٻڪريون جهنگل ۾ ڀڄي آيون ٻڪرين جي پٺيان انهن جو ڌنار به جهنگل ۾ گهڙي آيو ۽ اوچتو اچي اسان جي اڳيان بيٺو. اسان کي ڏسي هو ڏڪي ويو. اسان جهٽ ڏئي هنکي قابو ڪري ورتو. سوچيوسين ته: ”هن کي ڇڏيوسين ته وڃي ڳوٺ ۾ ڄاڻ ڪندو. تنهن ڪري کيس چيوسين پٽ ويهي رهه“. نوجوان ڇوڪرو هو، ماٺڙي ڪري ويهي رهيو. اسان انتظار پئي ڪيوسين، ته سج هيٺ ٿئي ته منگي تي چڙهائي ڪريون. ڇوڪرو اسان سان ائين رلي ملي ويو. ڄڻ اسان جي ٽوليءَ جو آهي. هن چيو ”ماکي سمجهه ۾ اچي ٿو ته اوهين ڌاڙيل آهيو ڪنهن ڌاڙي تي وڃو ٿا. جيڪڏهن اوهان کي ڌاڙي جو شوق آ ته هڪڙو ڏاڍو سٺو ڌاڙو آ مان انهيءَ ۾ اوهان جي مدد ڪري سگهان ٿو“.
اسان کيس اهو انت ڪونه ڏنو هو ته اسين ڪو واقعي ڌاڙو هڻڻ وڃون ٿا. اسان کيس چيو ”اسان ته اڳتي پي وياسين، پر واقعي اهڙو ڌاڙو آ ته اسان کي ٻڌاءِ“. ڇوڪري منگي جي ساڳين واڻين جي باري ۾ ٻڌايو. اسان صفا اڻ ڄاڻائي ڏيکاري ۽ پوءِ چيوسين ته : ”تون اسان سان رلجي هل. هن ڪجهه دير سوچيو ۽ پوءِ هلڻ لاءِ تيار ٿي ويو. هن ٻُٽ ٻڌي. ڇاڪاڻ ته ائين هلي ته ڳوٺ وارا کيس سڃاڻي وٺن ها“.
اهو ڇوڪرو اسان کي منگي ۾ سڌو واڻين جي ڪوٽ آڏو وٺي آيو. ڪوٽ کي وڏو ۽ مضبوط در هيو. در کليل هو ۽ پڌر ۾ واڻيا ويٺا هئا. اسان در وٽ پهچي چئني طرفن فائر ڪيا ۽ هڪلون ڪيونسي ته: ”جو جتي آ اتي چپ چاپ ويهي رهي. اگر ڪو به ڪڇندو ته مارجي ويندو“. اسان جي هڪلن ۽ هوائي فائرن تي هو ڊڄي ويا ۽ جو جت هيو اتي ڄمي ويو. ٿورو پريان پنج اُٺ ويٺا هئا ۽ ڀرسان واڻين جون بندوقون پيل هيون. پر انهن ۾ ايتري جرئت ڪونه هئي. جو هٿيار کڻي سگهن. اسان يڪدم انهن جي هٿيارن تي قبضو ڪري ورتو.
اسان سڄي ڪوٽ تي قبضو ڪري ورتو سين، پر اهو ڳوٺ هو وڏو. سڄي ڳوٺ جي خلق اچي ڪٺي ٿي. زبردست جهيڙو ٿي پيو. هنن اسان تي بندوقون ڇوڙيون اسان به فائر ڪيا. اسان مان ڇهه اندر هئا ۽ هڪ در تي بيٺو هو، جهيڙو وڌيو ته اسان مان ٻه ٻيا به در تي ويا ۽ اسان به زبردست فائرنگ ڪئي. نيٺ وڏي ويڙهه کانپوءِ اسان انهن کي ڀڄائي ڪڍيو ۽ گهٽي خالي ٿي وئي. اهي سڀئي مسلمان هئا ۽ ڳوٺ جي واڻين کي بچائڻ لاءِ آيا هئا.
اسان جڏهن مال ملڪيت ڪٺي ڪرڻ لڳاسين ته: اسان جي ڀر ۾ هڪ مهتي اچي بيهي رهي. نوجوان ڇوڪري هئي پر شهزادي هئي. اهڙي سونهن مان ته اڳ ڪڏهن ڏٺي، نه وري ڄمار ۾ ڏٺم. پهرين ته هوءَ اسان کان ڊني پي، پر اسان کيس چيو، ”مائي پٽ ٻچا تون ڊڄ نه. اسين توکي هٿ نه لائينداسين. اسين ملڪيت جا گهور (گهڙندڙ) آهيون. تون فڪر نه ڪر.“ ڇوڪري ڪجهه دير ته چپ ڪيو بيٺي رهي، پوءِ اسان کي پاڻ سان وٺي هلي، ۽ هر اها ڪوٺي هر اها جاءِ ڏيکاري جتي ملڪيت هئي.
هنن وٽ سون پئسا ۽ ڪپڙو بي انداز هو. اسان ست ئي گهوڙا سامان سان ڀريا. ڪپڙي جون هڙون ٻڌي چِلهيون ڪندا هئاسين ۽ پوءِ چلهيون کڻي گهوڙن جي مٿان رکندا هئاسين. اسان اڃان وڃڻ جي پيا ڪريون ته ڳوٺ وارا ڦري آيا ۽ اسان تي حملو ڪري ڏنائون. انهيءَ وقت در تي اسان جو فقط هڪڙو ماڻهو هو. ڳوٺ وارن سڄو زور در تي لڳايو ۽ همٿ ڪري در بند ڪري ٻاهرائون تالو ڏيئي ڇڏيائون. در ڏاڍو مضبوط هو. ڀڄڻ جو ته سوال ئي ڪونه هو. ڪوٽ سان لڳ ڪاءِ به نه هئي جنهن جي مٿي ٽپي ڀڄي سگهون.
اسان کي اهو فڪر ورائي ويو ته هاڻ نڪرنداسين ڪيئن. اسين در جي ڀر ۾ اچي بيٺاسين. اسان جي سمجهه ۾ نه پيو اچي ته هاڻ ڇا ڪريون. ايتري ۾ اها شهزادي وري اسان وٽ آئي ۽ چيائين ادا اچو مان اوهان کي ڏاڪڻ ڏيکاريان. اها ڇوڪري تکي تکي هڪ پاسي وڃڻ لڳي. اسان کي خيال ٿيو ته متان ڪٿي اها ڇوڪري اسان کي ڦاسائي نه وجهي. اسان پنهنجا ٻه همراهه هنجي ڪڍ ڪياسين. ٿوري دير ۾ اسان ڏٺو ته ڪوٽ جي ٻاهران ايتري خلق جمع ٿي وئي هئي. جنهن جو شمار ڪونه هو. اسان هڪلون ڪري وٺي فائر ڪياسين. رڙ ڪري چيوسين: ”خبردار اسان واڻين جو ڌاڙو ٿا ڪريون، اوهين مسلمان ناحق مري ويندا. اوهين هنن ڪاڻ ڇو ٿا پنهنجي جان ڏيو“. هڪڙي نوجوان هڪل ڪري چيو ”اهي واڻيا ڪونه آهن. اسان جا ڀائر آهن. هنن جو زالون اسان جو مائر ۽ ڀينر آهن. اسان جو ابو امان هڪ آهي. توهين چور آهيو.“ اسان وري فائر ڪيا، پر انهن مان ڪو به ڀڳو ڪونه. پوءِ اسان انهن جي پيرن ۾ فائر ڪيا. هرو ڀرو ماڻهو مارڻا به ته ڪونه هئا. پوءِ چار ماڻهو جن ۾ اهو نوجوان به شامل هو. اچي در جي هيٺيان بيهي رهيا. باقي خلقت ڀڄي وئي.
اسان کي انهن چئن ماڻهن جي سڌ ڪونه پئي ته ڪي اهي در جي هيٺيان لڪل بيٺا آهن. اسان سمجهيو ته سڀئي ڀڄي ويا آهن. اسان ڏاڪڻ اندران کڻي ٻاهرئين پاسي رکي ۽ غلام حسين ان تان لهڻ لڳو. اوچتو اهي چارئي اچي ڏاڪڻ جي سامهون بيهي رهيا. هاڻ اسين ڇا ڪريون. غلام حسين ڪجهه ڏاڪا لهي چڪو هيو. انهن اسان کي هڪلون ڏنيون ۽ گاريون ڏيڻ لڳا: ”جوءِ جا .... هاڻ لهو ته توهان جي خبر وٺون“. مان انهن جي پير وٽ فائر ڪيا ۽ چيم : ”بابا اوهين مسلمان آهيو. اسان جو جهيڙو اوهان سان ڪونهي. اوهين ڀڄي وڃو“. پر هن نوجوان هڪل ڏيئي چيو ”گيدي چور، اسان کي ٿو ڀڄڻ جي صلاح ڏين. ماءُ جا... اسين توهان جو اڄ انت آڻينداسين“. مون کي هن نوجوان جو قدر هيو ۽ مان ڪنهن مسلمان کي مارڻ نٿي گهريو. پر جڏهن هن بندوق اڀي ڪري غلام حسين جو نشانو ورتو ته مان يڪدم فائر ڪيو. گولي سڌي وڃي انهيءَ نوجوان جي مٿي ۾ لڳي. هن ٿيڙ کاڌو پر حوصلو جهلي در ڏانهن ڀڳو. ٻيا ٽي همراهه به هن جي پٺيان ڀت جي آڙ ۾ ٿي ويا. هن نوجوان رڙ ڪري چيو ”گٿو آهين جوءِ جا“ ... ماکي به ڪاوڙ اچي وئي. مون رڙ ڪندي چيو: ”ماءُ جا .... گولي ماڻهين جي .... ۾ لڳي اٿئي ڇا. اجهو ٿو لاشو ڪري“. وري رڙ ڪري چيم ”چاچو توهان جو مري ويو. هاڻ توهين ڀڄو نه ته سڀني جا لاشا اتي ڪرندا“. ايتري ۾ انهيءَ نوجوان جو لاش ٿيڙ کائي اچي سامهون ڪريو. ٿوري دير کانپوءِ هنن اسان کي چيو ”اسين اوهان تي حملو نٿا ڪريون. اسان کي مهلت ڏيو ته اسين پنهنجو هيءُ ماڻهو کڻي وڃون“. اسان کين مهلت ڏني. هو پنهنجي ماڻهوءَ جو لاش کڻي ويا. اسين انهيءَ ڏاڪڻ تان لهي هيٺ آياسين. اسين پاڻ سا رمبا کڻندا هئاسين ته متان ڪٿي ڀتين کي کاٽ هڻڻو پوي. اسان اهي رمبا وجهي. تالا ڀڳاسين. هنن ٽي چار تالا لڳائي ڇڏيا هئا. مس مس ڪري تالا ٽٽا. پوءِ اسان دروازا کولي اندر وياسين. سامهون اها شهزادي ڇوڪري بيٺي هئي. اسان تي نظر پئي ته مرڪي ڏنائين.
اسان جي ڳوٺ وارن سان ويڙهه چڱو وقت هلي هئي ۽ هاڻ چڱي اونداهه ڦهلجي وئي هئي. انهيءَ ويڙهه مان فائدو کڻي واڻين گهڻي ملڪيت گهوڙن تان لاهي لڪائي ڇڏي هئي. اسان سوچيو هاڻ وقت گهڻو ٿي ويو آ. متان ڪو پوليس کي خبر ڪرڻ ويو هجي. هاڻ اسان جو نصيب جيڪو آ سو ئي ٺيڪ آ. هوءَ شهزادي وڌي اسان وٽ آئي ۽ چيائين ”هلو ته مان ڏسيان ته ڪٿي ڪٿي ملڪيت لڪائي اٿن.“ پر اسان چيو ”نه مائي هاڻي بس اسان لاءِ اهو ڪافي آ. هن ڇوڪريءَ جو منهن لهي ويو. ماکي ته ائين پئي لڳو ته اسان جي وڃڻ جو کيس ڏک پيو ٿئي“.
اسين گهوڙن تي چڙهي ٻاهر نڪتاسين. ٻاهر وري خلقت جمع ٿي وئي. ائين پئي لڳو ته ڌاڙي جو ٻڌي آسپاس جي ڳوٺن جا ماڻهو به اچي ويا هئا. هڪ دفعو وري ويڙهه ٿي. پر اسان وارا همراهه ڏاڍا بهادر هئا. اهڙا فائر ڪيائون ۽ اهڙيون هڪلون ڏنائون جو هنن کي ڀڄڻو پيو.
اسان کي انهيءَ ڌاڙي ۾ ٽي ڪلاڪ لڳي ويا نه ته عام طور تي ڌاڙي ۾ اڌ ڪلاڪ يا ڪلاڪ لڳندو هو.
اڄ به جڏهن هن شهزادي ڇوڪريءَ جي بابت سوچيندو آهيان ته ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي آ ته هن اسان جي ايتري مدد ڇو ڪئي. اهي سندس مائٽ نه هئا. زوري هتي رهيل هئي يا ڪنهن ٻئي کي پسند ڪندي ۽ سندس مائٽن انهيءَ سان شادي نٿي ڪرڻ ڏني. يا ڪا ٻي ڳالهه هئي، پر ايڏو وقت ڪونه هيو جو هن کان انهيءَ جو ڪارڻ پڇي سگهان ها. بهرحال ڳالهه اڄ به سمجهه ۾ نٿي اچي. اسين ڳوٺ کان ٻه ميل پري جهنگ ۾ اچي ويٺاسين ته جيئن مال ملڪيت ورهائجي. سڀني سڀڪجهه ڪڍي ٻاهر رکيو اسان ستن وٽ مال گهٽ نڪتو، سير کن سون هو. اسين جهيڙي ۾ رڌل هئاسين ۽ جيڪو مال گڏ ڪيو هيو سي واڻيا وري کڻي ويا هئا. پر اهو ڌنار جيڪو اسان سان رلجي آيو هو، هو پورو وقت مال ملڪيت گڏ ڪندو رهيو. هن وٽ جهجهو مال هو. اٽڪل ساڍا چار سير کن سون هوس، دهريون هئس، هار، چوڙيون، ايرنگ گهڻو ڪجهه هوس.
اسان فيصلو ڪيو ته اسان جو مال واڻيا کڻي ويا، پر هنجو بچي ويو، اهو هنجو نصيب هو. تنهن ڪري اها سموري ملڪيت انهيءَ کي ڏجي. انهيءَ کان ڪا به شيءَ نه وٺجي. اسان سندس گڏ ڪيل سمورو مال کيس ڏئي ڇڏيوسين ته: ”اهو حق تنهنجو آ“. پر اسان کيس سمجهايو ته ”بابا تون آن ڌنار ملڪيت ظاهر ڪئي ته پڪڙجي پوندين. هڪڙو ڪم ڪر هيءُ سمورو مال ڪنهن ٿانو ۾ وجهي، پوري ڇڏجانءِ. اصل ظاهر نه ڪجان. جيڪڏهن ظاهر ڪئي ته اسان ڇهين مهيني يا سال کانپوءِ موٽي اينداسين ۽ توسان وڙهنداسين. جڏهن ڳالهه صفا ٺري پوي، تڏهن اهو ٿانو ڪڍجانءِ“.
اسان جڏهن ڇهين يا اٺين مهيني موٽياسين ته انهيءَ ڌنار ڇوڪري کي گهرايوسين. هن ٻڌايو ته : ”اوهان جي چوڻ تي اهو مال پوري ڇڏيو هو. اهو مال اڃان ڪڍيو ڪونه اٿم. نه ئي پيءُ يا ڀاءُ کي ڪا سڌ ڏني اٿم“.
اسان کيس شابس ڏني ۽ سندس پيءُ کي گهرايوسين. هو ذات جو زرداري هو. سندس پيءُ کي اسان ٻڌايو ته : ”تنهنجي پٽ اسان سان جوڙ ڪيو هو. تنهن ڪري همدرديءَ ۾ اسان کيس ملڪيت ڏني هئي. اها ملڪيت گهڻي آ، تمام گهڻي آ، انهيءَ کي يڪدم ظاهر ڪندا ته ڦاسي پوندا. اوهان وٽ جيڪي ٻڪريون اٺ ۽ ڏاند آهن انهن سڀني کي وڪڻي، زمين ٽڪر وٺو ۽ پوءَ هن ملڪيت کي آهستي آهستي وڪڻي زمين وڌائيندا وڃو“.
هن اسان جي ڳالهه تي عمل ڪيو مال ڌال وڪڻي وڃي زمين ورتائون ۽ پوءِ اها ملڪيت ملائي زمين وڌايائون ۽ آهستي آهستي ڏاڍا سُکيا ٿي ويا. اسين جڏهن به وٽن ويندا هئاسين، ته ڏاڍي عزت ڏيندا هئا. جنهن به شيءَ جي ضرورت پئي انهيءَ وقت حاضري ڪري ڏيندا هئا.
منگي واري ڌاڙي کانپوءِ اسين اٺ ڏينهن ٻيلي ۾ رهياسين. پوءِ اسان کي خبر پئي ته قاضي احمد جي ڀرسان هڪڙو ڳوٺ آ، هينئر ڳوٺ جو نالو ياد نٿو پوي، اتي جي واڻين وٽ به ملڪيت جهجهي آ. اسان جا جاچوس (جاسوس) هوندا هئا، جيڪي اچي اسان کي خبر گيرو ڪندا هئا ته ڪنهن ڪنهن وٽ ملڪيت آ. اها خبر به اسان جي جاچوس ٻڌائي هئي.
اسين ٽي هئاسين، ٻه همراهه اسان ٻيا کنيا گهوڙن تي چڙهي انهيءَ ڳوٺ ۾ وياسين. ڏينهن اڃان ٿڌا هئا سج لهي چڪو هيو. ائين اڪثر اسين سياري ۾ ڌاڙا هڻندا هئاسين پر اها اونهاري جي موسم هئي. اسين اڪثر سوجهري ۾ ڌاڙا هڻندا هئاسين ته خبر پوي ته سامهون ڪيترا ماڻهو آهن ۽ پريان ايندڙ به نظر اچي سگهن.
جنهن واڻيئي جو اسان ڌاڙو هنيوسين جيتري قدر مانکي يادگيرو پوي ٿو، انهيءَ جو نالو ساڌو هيو. وڏو سکيو آسودو واڻيو هو. وڏو زميندار هو، پنهنجا دڪان به هئس.
اسين سندس گهر ۾ گهڙي پياسين. مان ۽ غلام حسين در جي پاسي تي بيٺاسين. باقي ٽن همراهن کي موڪليوسين ته وڃي ڪوٺين مان مال ملڪيت کڻي اچن. انهن کي جو ڪجهه هٿ آيو ٿي سو آڻي ٻاهر پي رکيائون. اسان جي همراهن کي سختيءَ سان منع ٿيل هئي ته ڪنهن به زائفان کي هٿ نه لائجو. جڏهن سمورو سامان اڱڻ ۾ پهچي ويو ته اسان ٻن همراهن کي اتي بيهاريو ۽ مان جانچ لاءِ ڪوٺين ۾ اندر لنگهي ويس. ٻن ٽن ڪوٺين ۾ ته اتان سمورو سامان اسان وارا همراهه کڻي آيا هئا. هڪڙي ڪمري ۾ ويس ته ڏٺم. هڪڙي مائي، منهن تي هٿ ڏيو بيٺي روئي، مان هن مائي جي ويجهو ويس ۽ کانئس پڇيم: ”مائي تون ڇو ٿي روئين“؟ مائيءَ ڇرڪ ڀريو ۽ ڊڄي پٺتي هٽي وئي. مان اڳيان ڪونه وڌيس. اتان ئي بيٺي چيم ”امان نه رو. ماکان ڊڄ نه. اسين زائفن تي هٿ نه کڻندا آهيون“. مائيءَ ۾ ڪجهه حوصلو پيدا ٿيو. هن آهستڙي چيو ”ادا هي منهنجو پيڪو آ، منهنجي شادي نوابشاهه جي اوري بڇيريءَ ۾ ٿي آ. مان مائٽن سان ملڻ آئي آهيان. اوهان منهنجي پيتي به کڻي ويا آهيو. انهيءَ ۾ منهنجا ڳهه ڳٺا آهن. هاڻ جڏهن مان ساهري ويندس ته اهي ماکي مهڻا ڏيندا ته: پيڪن وئي ته پنهنجو سڀ ڪجهه ڦرائي آئي. سڄي ڄمار مان سان تعديون ڪندا“.
مانکي ڏاڍو خيال ٿي پيو. واقعي ساهرا ته کيس طعنن ۾ ئي ڇني ڇڏيندا. واڻين ۾ ڏيتي ليتي جي لعنت گهڻي آ. وري جو هيءَ پيڪن ۾ سڀ ڪجهه ڦرائي وڃي ته هنجي حياتي جنجال بڻجي ويندي. تنهن ڪري مان چيومانس ”مائي بابا تون رو نه. مان سان گڏ هل هلي پنهنجي پيتي سڃاڻ. مان توکي اها موٽائي ڏيندم“.
پر هوءَ اڳتي اچڻ جي بدران ڪجهه قدم پوئتي هٽي وئي. مانکي هن تي ڏاڍو قياس آيو هوءَ ويچاري مهتي، هنکي ڊپ لڳو ته نه ڄاڻ مان ساڻس ڇا ڪريان. سو ٻاهر اچڻ جي نه پئي ڪري. مان چيومانس ”پٽ تو ڊپ نه ڪر. تنهنجو ڪو به نالو نه وٺندو. تون خالي پنهنجي پيتي ڏس. ماکي ڪهڙي خبر ته تنهنجي پيتي ڪهڙي آ. تون خالي پنهنجي پيتي هلي سڃاڻ.“ پر مائي هلڻ لاءِ تيار نه هئي. اسان وٽ وقت گهٽ هيو، وڌيڪ دير مان اتي بيهي نٿي سگهيس، تنهن ڪري مائيءَ جي ٻانهن ۾ هٿ وڌو ۽ ڇڪيندو ٻاهر وٺي آيس.
مان هن کي ڇڪيندو ڪوٺيءَ کان ٻاهر نڪتيس ته پريان غلام حسين جي نظر مان تي پئي. هو ڳاڙهو ٿي ويو. مان تي رائفل اڀي ڪري رڙ ڪري چيائين: ”هي ڇا ٿو ڪرين ڪڍ زائفان مان هٿ.“ هن سمجهيو هو ته مان زائفان جي عزت ٿو لٽيان. مان چيو ”رائفل هيٺ، ڀليو آن، مان جوان آن، ڪو ڀاڙيو نه آن. تو غلط شڪ ڪيو آ. هنکي وٺي آيو آن ته پنهنجي پيتي سڃاڻي.“ پوءِ مون پيرائتي ڳالهه ڪري ٻڌائي مانس.
مائي پنهنجي پيتي سڃاتي. اسان کيس پيتي ڏني ۽ چيوسين ته: ”پيتي کولي ڏس ته سڀ شيون پوريون آهن يا ڪا گهٽ آ.“ مائي چاٻي هڻي ڪلف کوليو ۽ ڏٺائين سڀ زيور ۽ ڪپڙا پيل هئا. مائي چيو ”ادا منهنجو سڀ ڪجهه آ“.
جڏهن اسان موٽياسين ته جهيڙو ٿي پيو. ڳوٺ وارن اسان تي حملو ڪري ڏنو. هنن اسان تي فائر ڪيا. اسان به انهن تي فائر ڪيا ۽ فائرن جي وچ مان پاڻ بچائي نڪري آياسين. اسان جيڪي فائر ڪيا انهن مان هڪ گولي نم جي وڻ مان پار ٿي وئي.
ٻئي ڏينهن اسان کي ڪن ماڻهن اچي ٻڌايو ته ڌاڙي جي جانچ وٺڻ لاءِ ايس پي پاڻ آيو هو. هن جو نم جو اهم وڻ ڏٺو ته حيران ٿي ويو. چيائين ”خبر ناهي هٿيار ڪهڙي قسم جو آ؟ جنهنجي گولي وڻ کي چيري وئي آ. هنن جي پوئتان ڪونه هلنداسين. اهي شايد جيل جا ماڻهو هئا. انهن جو پيڇو نه ڪبو موٽي هلبو“.
اسين ڏهه ٻارنهن ڏينهن ڪنداهه ۾ رهياسين ملڪيت اسان اڳ ۾ ئي ورهائي ڇڏي هئي. پنهنجي ملڪيت کڻي گهوڙن تي چڙهي موٽي آياسين. اسان سان جيڪي ٻيا همراهه هلندا هئا. انهن کي ڪڏهن انت نه ڏنوسين ته ڪاٿي رهندڙ آهيون. غلام حسين کي اهي سڃاڻندا هئا، پر ماکي ڪونه سڃاڻندا هئا. مان ات گونس بخش (غوث بخش) سڏائيندو هوس.
پوءِ اسين ٽئي همراهه اڳي وانگر سفر ڪندا، منزلون هڻندا، پنهنجي ملڪ رُجهان اچي پهتاسين. غلام حسين وري علي محمد مهر ٿي ويو ۽ مان گونس بخش مان ڦري ميرو ٿيس.
بس پوءِ اهڙيءَ ريت رجهان ۾ سال ڇهه مهينا رهي وري شونق شڪار تي نڪرندا هئاسين. مان غلام حسين سان پندرنهن سورنهن سال ساڻ رهيس. ايتري عرصي ۾ اٽڪل ويهه پنجويهه دفعا ويو هوس. گهڻي ڀاڱي نوابشاهه ضلعي ۾ ڌاڙا هنياسين. ڇاڪاڻ ته غلام حسين کي اتان جي پوري خبر هوندي هئي. ٻين ضلعن ۾ تڏهن ويندا هئاسين، جڏهن جاچوسي سٺي ٿيل هوندي هئي. سکر ۽ سانگهڙ ضلعن ۾ به ڌاڙا هنياسين. ڪيترا دفعا ڌاڙي وقت وڏا جهيڙا ٿي پيا. ڪڏهن ماڻهو به مارجي ويا.
مختلف هنڌن تي ڌاڙا هڻندا هئاسين، پر جتي رهيل هئاسين يعني رُجهان ۾ يا آس پاس ڪڏهن به ڌاڙا نه هنياسين.